2. Aurkibidea
1- Portada
2- Aurkibidea
3- Kokapena, Datu geografikoak, kultura, Argazkiak…
4- Bizitatzeko leku aproposa.
5- Euskera, Euskalkiak, Mapa…
6- Azpieuskalkiak, Literatura.
7- Fonetika Ezaugarriak.
8- Morfologia Ezaugarriak.
9- Sintaxia
10- Lexikoa
11- Testuak
12- Bideoak
3. 3. Zuberoari buruzko datuak.
• Zuberoa Euskal Herriko
zazpi herrialdeetako bat da,
Euskal Herriaren ipar
ekialdean dago eta haren
hiriburua Maule – Lextarre
du. Administratiboki
Frantziako Akitania
eskualdearen barruan dago,
baina historikoki Euskal
Herriaren lurraldeetako parte
da. Euskal Herriko beste
lurraldeekin konparatuz
Zuberoa, eskualderik txikiena
da 814,5 km²-ekin.
Biztanleriari dagokionez ere,
jende gutxi bizi da herrialde
honetan 17.018 biztanle
konkretuki.
4. 3.1 Geografia.
• Zuberoan hiru lurralde mota bereizten dira. Alde batetik lur behere lauak
dira nagusi iparraldean, erdialdean lurraren garaiera handiagoa da eta
eremua menditsuago da. Azkenik hegoaldean Pirinio mendiak daude eta
bertan Zuberoako mendirik garaiena (Orhi: 2017m).
• Basabürüko alde honetan daude E.H arroilik edo basorik ikusgarrienak,
adibidez: Holzartekoa, Larrañen eta Kakuetakoa, Santa grazin. Larrañeko
lurretan barneratzen da Iratiko ohiana.
• Hidrografiari buruz esan beharra dago Zuberoako ibairik garrantzitsuena
Ühaitza dela. 60km-ko luzeera du, Pirineoko mendietan hasten da eta eta
Larrañe eta Santa Grazi arroilak zeharkatzen ditu.
• Zuberoako klima atlantikoa da, epela eta hezea oro har. Nabarian dago
urteko prezipitazioak oso altuak direla lurraldearen berdetasunagatik (1800
– 2000 mm urtean zehar). Landaretza gehiena Haritza eta pagoa dira
1000m ingurutik baina Izeia eta lerra ere daude 1300m-tik gora.
9. 3.2 KULTURA
• Zuberoan badago tradizio bat antzerki musikal folklorikoari buruz, antzerki
mota honi “Pastoral” deritzote. Urte osoan zehar herriko biztanleak dantzak
eta antzerkiak prestatzen darabilte herriko jaietan antzezteko. Tradizioz,
antzerki hauen gai komuna erlijioa da baina orain Euskaldunon historioei
buruz egiten dute antzerkiak. Horrez gain Maskarada izeneko tradizioa ere
badago.
• Zuberoako maskarada Zuberoako neguko inauteria da, ikuskizun zehatz
eta antzerkiko baliabidez osatua. Jatorri zahar bezain ezezagunekoa da.
Garai batean laurogei bat dantzarik parte hartzen bazuten ere, gaur egun,
hogei batek osatzen dituzte maskaradak. Dantzak, bertsoak eta kantuak
leku berezia dute pertsonaia jakin batzuen inguruan gertatzen den
ikuskizunean.
11. 4. Bizitatzeko leku aproposa.
• Zuberora joatekotan, badira leku batzuk bisitatu egin behar direnak
adibidez: Maule – Lextarre hiriburua. Maule-Lextarre Zuberoako hiriburua
da, 1841ean Maule eta Lextarre herriek bat egin zutenean sortua. Maule,
gaztelu-gotorleku bat zuen muino baten magalean garatu zen. Herriaren
barruan zaudenean leku hauek dira bizitatzeko interesgarrienak:
Andra Maria Eliza.
Andurain Gaztelua
Merkatua: 1765 urtekoa
La Halle.
Eroritakoen oroigarria.
Sant joan bataiatzailearen eliza.
Marmol zuriazko kalbarioa.
Saint Jean de Berraute eliza.
Maule-Lextarreko herriko etxea.
12. MAULEKO GAZTELUA
ANDURAIN GAZTELUA
SAN JOAN
BATAIATAILEAREN
ELIZA
MAULE-LEXTARREKO HERRIKO
ETXEA
13. 5. Euskara.
Zuberoako jatorrizko
hizkuntza euskara da, zuber
era, ia lurralde osoan.
Herrialde txikiena dugu
Zuberoa, bai eremuari eta
bai biztanleriari dagokionez,
baina proportzioan,
herrialderik euskaldunena
dela esan daiteke. 2006ko
inkesta soziolinguistikoaren
arabera, Zuberoan
gehiengoa dira lehen
hizkuntza Euskera jaso
dutenak (%66,1). Hala ere,
azken urteetan Zuberoan
euskararen erabilerak
atzera egin du.
14. Bilakaera.
• Bi ezaugarri ditu Zuberoako Euskarak: alde batetik, oso berezia da
gainerako euskalkien aldean, eta, bestetik, batasun handia dauka. Batasun
horren arrazoiak hauek dira:
Geografiaz, administrazioz, elizaz eta bizimoduz,
Beste euskal lurretatik bereizita eta bakarti egon
Direnez, talde sen sakona sortu da Zuberotarrengan.
Ahozko literatura aberatsa izan da, eta Pastoral
, maskarada, bertso eta kantu egileek hizkera
Berdintsua erabili dute; baita apaizek ere elizan.
Guztiek jarraitu diote hizkera eredu berdintsu bati,
Eta gramatikagileek eta hiztegigileek
Zehaztu dute eredu hori.
15. 6. Azpieuskalkiak
• Zuberotarrek bi hizkera mota bereizi ohi dituzte: bata, alderdi menditsukoa
(Basabür eskualdekoa) eta, bestea, ordokikoa ( Pettarrekoa). Koldo Zuazok
dio bi hizkera hoien artean desberdintasunak egon badauden arren, ez dira
“azpieuskalki” deitzeko modukoak. Bestalde, Zuberoako ipar-mendebaldeko
herri batzuetako hizkera nafar-lapurtarrera hurbiltzen da.
• LITERATURA: LEHEN LEKUKOAK
Euskara zuberotarra literatura egiteko lehen aldiz Tartasek erabili zuela esan
ohi da (Ontsa hiltzeko bidaia, 1666). Tartas Arüekoa zen, eta herri horretan
Amikuzeko hizkera egiten da; hizkera horretan idatzi zuen Tartasek. Beraz,
ordea, lekukorik zaharrenetakoa Athanase Belapeyre-ren Catehicima
laburra da, 1696koa.
16. 7.Fonetika ezaugarriak
• Bokalak - Laburtzeak: ai > i
naiz > niz
au > u
Diptongoak
nauzu > nuzu
ai > e
- Aldaketak: au > ai egiten dute
gehienetan baina > bena
gau > gai
nau > nai
ai > ei
gertatzen da inoiz
bait- >
beit-
gai > bei
17. Hiatoak u > i txandakatzea
au > ai gertatzen da Zuberoa > Xiberua
ekialdeko eremu zabalean zulo > zilo
burua > buria o > u txandakatzea
ea > ia eta ou > ua honek > hunek
semea > semia moldatu > muldatü
herrikoa > herrikua
Bokal Txandaketa
i-ü > ü-ü eta ü-i > ü-ü
asimilazioak gertztzen dira
ilun > ilhün > ülhün
iturri > ithürri > üthürri
18. Besta fenemeno batzuk
- Erdaraz –on eta –ion Palatalizazioa edo Bustidura
amaiera duten hitzek- ï Palatalizazio automatiko pixka
ematen dute. bat bada zubereran, n > ñ eta l >
arratoi > ll bustitzen dira.
arrathú artzaina > artzaña
kamioi > saila > sailla
kamiú
Besta fenomeno batzuk
- Nafar-lapurtarraren
j-ren ahoskera dx jakin > dxakin
unitatean esaten
dugunez, frantsesez –e st kontsonante taldea (ez rtz
mutuz eta kontsonantez edo rz)
amaitzen diren hitzei –a beste (ez bertze) bost (ez
eransten diote Ipar bortz)
Heuskal Herrian: diska,
kilometra, plastika
19. 8. Morfologia Ezaugarriak
• Deklinabidea
- Hitzak artikulu gabe erabiltzeko joera (Gure aita zahar da)
- Ergatibo (NORK) plurala –ek atzizkiaren bidez
Üskaldünek zorrozten dutie ezpatak (Euskaldunek zorrozten dituzte
ezpatak)
- Datibo (NORI) pluralean atzizkia –er da. bürüer (buruei)
- Soziatiboaren (NOREKIN) atzizkia –ki edo –kila(n) dira; aitarenkila
(aitarekin)
- Adlatiboaren (NORA) atzizkiak –ra/-rat/-la/-lat dira, eta aurretik –a
artikulua
mendialat (mendira) > mendilat jauregialat (jauregira) > jauregilat
- Destinatiboa (NORENTZAT) –entako atzizkia erabiltzen da.
lagünaentako (lagunarentzako)
- Prolatiboa (NORTZAT) –entako atzizkiaren bidez
Gizon handi batentako dizü bee büria (Gizon handitzat dauka bere burua)
20. - Ablatiboaren (NONDIK) atzizkiak –rik eta –tik dira
Baiunaik jin da (Baionatik etorri da) / Menditik jin da (Menditik etorri da)
- Bizidunak deklinatzeko bi modu
a/ Noren bait(h)an egitura erabiltzea: lagünaren baitan ( lagunarengan)
b/ Bizidunak bizigabeak bezala deklinatzea. Adib. Zoaz gizonetara! (gizonengana)
- Norabidea adierzteko -rat / -ri
Gure herrira daramate heriotzeari buruz (heriotzera)
Aditza
- Gertakizuneko aspektua egiteko –®en (ikhusiren, eginen...)
- Aspektu burutugabea egiteko –n hotsaz amaitzen diren aditz batzuek –iten eta
-ten azaltzen dira. emaiten/irakurten/ibilten/ekarten
- Ahalera egiteko –iro- erroa erabiltlzen da. niro (nezake diro (dezake)
- Ahalera, subjuntiboa eta agintera egiteko aditz oina erabiltzen da.
eros diro (eros dezake)
- Aditza alokutiboa zu/zuek erabiltzen da. Kastero ez düzü saindu(kastero ez da santua)
21. 9. Sintaxiko Ezaugarriak.
- Hitzen ordenean askatasun handiagoa dago. zer, ordian, egiten düt
heben? ( Orduan, zer egiten dut hemen?)
- Datiboaren komunztadura falta: literaturai lotu zen ( ez zitzaion)
- Aditz izenen osagarri zuzenajabego genitiboa (NOREN) ematen da:
zerbaiten edaten jin zite (zerbait edatera etor zaitez)
- Bai/ez galderetan –a partikula itsasten zaio. Ikhusi duka? (ikusi al
duk?)
- Mendeko perpausak
kausazkoak egiteko menderagailu erabiliena –bait/-beit da.
hil beita (hil baita)
erlatiboak partizipio burutu soila egindako erlatibo arruntak Ipar
Euskal Herrian.
ikhusi mutila ene aita da.
22. 10.Lexikoko Ezaugarriak
• Urtaroak
bedatse: udaberri
üda: uda
larrazken: udazken
negü: negu
Hilabete batuk
baranthail: otsail
arramaiatz: ekain
agorril: abuztu
seteme: irail
Beste hitz batzuk
askazi:ahaide
ebi: euri
ekhi: eguzki
kosi: lehengusu
23. Atarratzeko
Gazteluko kanta
11.Testua.
• Atharratze jauregian bi
xuria
nik ere jauntsiaren dit ene berria
zitroin doratü
Ongriako Erregek batto dü ingoiti horra düzü Ongriako erregia
• Ozaze Jaurgainian bi zitroin doratu galdatü botzik kita ezazü zure sor etxea.
Ahizpa jaunts ezazü arruba
Atarratzeko Jaunak bata du galdatu; arrapostü üken dü eztirela
uken du arrapostu eztirela huntu, ontü
hunturik direnian batto ukenen du. ontü direnean batto ükhenen Aita zü izan zira ene saltzaile
du. anaie gehiena dihariren harzale
Portaliala juan zite, ahizpa maitia, anaie arteko zamariz igaraile
ingoiti horra duzu Atarratzeko Jauna, Atharratzeko hiria, hiri ordoki anaie ttipiena ene kontsolazale.
otoi erran izozu ni eri nizala, hur handi bat badizü alde
zazpi egun hoietan oihan nizala. bateti
erregeren bidea erdi-erditik Aita, juanen gira oro alkareki
Klara, zuaza orai salako leihora, Maria Maidalena beste aldeti. etxerat jinen zira xangri handireki
ipar-ala egua denez jakitera, bihotza kargaturik begiak bustirik
iparra baldin bada goraintzi Salari, Aita saldü naizü idi bat
ene korpitzaren txerka jin dadila sarri. bezala eta zure alhaba tunban ehortzirik.
ama bizi üken banü, aita zu
Ama, juanen gira oro elkarrekin, bezala Ahizpa zuaza orai Salako leihora
etxerat jinen zira xangri handireki, enündüzün ez jaunen iparra ala hegoa denez jakitera
bihotza kargaturik, begiak bustirik, Ongrian behera
eta zure alaba tunban ehortzirik. bena bai ezkuntüren iparra balin bada garaintzi Salari
Atharratze Salala. ene gorpitzaren txerka jin dadila sarri.
Ama, saldu nauzu bige bat bezala,
bai eta desterratu, oi Españiala, Ahizpa juan zite portaliala Atharratzeko zenüak berak arrapikatzen
aita bizi uken banu, ama zu bezala ingoiti horra düzü Ongriako
enundunun ezkunduren Atarratzeko erregia hanko jente gaztea beltzez da beztitzen
salala. hari erranizozü ni eri nizala andere Santa Klara hantik partitzen.
zazpi urte hontan ohian
____________________________ nizala.
haren peko zamaria ürthez da Ahizpa, enükezü ez sinhetsia
zelatzen. zazpi urte hontan ohian zirela
zazpi urte hontan ohian zirela
bera nahi dükezü jin zü zien
leküla.
24. 12. Bideoa
• ZUBERERAKO LANA
http://www.youtube.com/watch?v=sXyaoQ-
iaUQ
