1. 1. Газрын кадастрын үүсэл хөгжил
Хүн төрөлхтний хөгжлийн түүхэн урт хугацаанд газар нь материал баялаг, аж
ахуйн үйл ажиллагааны байнгын эх сурвалж болсоор ирсэн ба энэ явцад газрыг хэмжиж
бүртгэх, хуваарилах, хил хязгаарыг тогтоох зэрэг үндсэн шаардлага гарч ирсэн.
Энэ байдал эхлээд тойм төдий бүдүүлэг байдлаар эхэлсэн ч цаашид улам бүр
нарийсч боловсронгуй болгох, баталгаажуулах шаардлага өндөрсөж шинжлэх ухааны нэг
салбар болон хөгжсөн байна. энэ нь цаашид улс орон бүрийн оршин тогтнох, материал
баялгийн үндэс татвар төлбөрийн үүрэг гүйцэтгэх болжээ.
Кадастр гэдэг үг нь анх олон улсын чанартай латины “caput” буюу “татварын
зүйл” гэсэн утгатай үүссэн ба цаашид “Capitum registrum” буюу “татварын бүртгэл”
гэсэн үгээр солигдож улмаар Францын “cadastre” буюу “Бүртгэлийн ном” гэсэн үг болж
үүсчээ.
Энэ нь цаашид “Газрын бүртгэл судалгаа” (земельный кадастр) болж хувирсан
байна. кадастрын эхний шатанд газрын зориулалт хэмжээг голлон анхаарч байсан бол
цаашид чанар, эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг оношлож бүртгэх явдал хөгжиж ирсэн ба
газар тариалан, гэрийн тэжээвэр амьтны аж ахуй хөгжихийн хирээр дээрх асуудал улам
боловсронгуй болон судлагдаж иржээ.
Эртний Египтийн үед хийгдэж байсан 3000-д бичиглэл хадгалагдсаны тэн хагас нь
газрын хэмжил судалгааны чиглэлээр хийгдсэн байжээ. Түүнчлэн Римийн империйн үед
мөн татвар авах зорилгоор газрыг хэмжиж тэмдэглэх, түүний чанар байдлыг орлоготой нь
холбож тодорхойлох зэрэг оролдлого гарч эхэлсэн байна.
Дараа нь энэ үйл явц 12-13-р зууны үед Итали, Францад уламжлагдан хөгжиж
ирсэн ба 18-р зууны үеэс дэлхий дээр хоёр чиглэлээр дэлгэрч эхэлжээ. Нэгдэх чиглэл нь
Францын кадастр бөгөөд газраас татвар хураах чиглэлээр 1807 онд эхэлсэн. Ерөнхийдөө
1850 онд кадастрын үйл ажиллагаа, бүртгэл нь улсын хэмжээнд дууссан гэж үздэг. Франц
кадастрын зорилгын талаар 1-р Напалеон хэлэхдээ нэгж талбар бүрийг хөрсний үржил
шимээр нь ангилж, бүтээгдэхүүн нийлүүлэлтээс нь шалтгаалан үнэлэх бөгөөд хэн
өмчилж байгааг нэрээр нь бүртгэж, нийт орлоготой нь уялдуулж газарт үнэлгээ тогтоох
явдал гэжээ. Францын кадастр нь Европт кадастр хөгжих эх үүсвэрийг тавьсан ба Герман,
Недерланд, Дани, Бельги зэрэг орнуудад тархан хөгжжээ.
Хоёр дахь чиглэл нь 1858 онд Роберт Торрен гэдэг хүний санаагаар Өмнөд
Австральд үүссэн эрхзүйн кадастр юм. Энэ нэрээр нэрлэгдсэн Торрен систем нь олон
оронд кадастр хөгжихөд нөлөө үзүүлсэн байна.
Газрыг эдийн засгийн харилцаанд оруулахад түүний бүтэц зориулалт, чанар төлөв
байдал, эрхзүйн орчны талаар бүрэн төгс мэдээлэл шаардлагатай болдог. Иймд газрын
кадастр гэдэг нь газрын ангилал бүтэц, тоо хэмжээ, чанар төлөв байдал, нийгэм эдийн
засгийн үзүүлэлт, түүнийг ашиглах эрхзүйн орчны тухай бүртгэл судалгааг
системтэйгээр багтаасан газрын тухай мэдээллийн цогц баримт бичиг юм.
Энэхүү мэдээллийн цогцыг аль нэг улс оронд нэгдсэн тогтолцоо, аргазүйгээр
бүрдүүлэх ба өөрийн агуулгад доорх хэсгийг багтаана. Үүнд:
 Газрын сангийн байгалийн байдлын тооллого бүртгэл
 Газар ашиглалтын эрхзүйн бүртгэл судалгаа
 Газрын экологи-эдийн засгийн үнэлгээ
 Газрын сангийн мэдээлэл, судалгаа
Газрын кадастрын үндсэн зорилго нь тухайн орны газрын нэгдмэл санг зохистой
ашиглаж хамгаалахад чиглэгдсэн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр, нийгэм эдийн засаг,
эрхзүй экологийн иж бүрэн нөхцөл бүрдүүлэхэд оршино.
2. Газрын нэгдмэл сангийн тайлангуудын агуулга
Бүх шатны засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн газрын тайлан нь батлагдсан
маягтаар гаргасан тоон үзүүлэлт, бичиглэл, тайлан газрын хуваарилалт, газрын улсын
бүртгэл, ашиглалт хамгаалалтын байдал тэдгээрийн хөдөлгөөнийг харуулсан ажлын
зургаас бүрдэнэ.

2. Бичмэл тайлан гэдэг нь өргөдөл маргааныг яаж шийдвэрлэсэн талаар, төлөвлөгөө
аль шатанд биелүүлсэн, газрын талаарх маргааныг хэрхэн шийдвэрлэсэн талаар бичнэ.
ГНС-ийн үндсэн ангилал, ашиглалтын төрөлд орсон өөрчлөлтийг холбогдох
маягтаар гаргах бөгөөд маягтын үзүүлэлт нь засаг захиргаа, засаг захиргааны нэгжийн
тайланг дээд шатны албад хүлээн авах, газрын мэдээллийн улсын нэгдсэн сангийн
өгөгдөхүүнийг өөрчлөх үндэслэл болно.
ГТ-1 ГТ-4 ГТ-7
Газрын нэгдмэл сангийн Улсын тусгай хэрэгцээний Газар хамгаалах арга
ангиллын тайлан газрын тайлан хэмжээний тайлан
ГТ-2 ГТ-5 ГТ-8
Газрын нэгдмэл сангийн Газрын шилжилт Газрын тєлбєр
эрх зїйн байдлын тайлан хєдєлгєєний тэнцэл ногдуулалт,
тєлєлтийн тайлан
ГТ-3 ГТ-6
Газрын улсын Газарт учруулсан ГТ-9
бїртгэлийн тайлан хохирлын тайлан Монгол улсын иргэнд
ємчлїїлсэн газрын
тайлан
3. Газрын үнэлгээний тухай ойлголт, судлагдсан байдал
Газрын кадастрт түүний тооллого, бүртгэлийн зэрэгцээ тухайн газрын чанар
зориулалт, эдийн засгийн чадавхи, үнэ зэрэг экологи эдийн засгийн үнэлгээний асуудал
чухал байр эзлэх учир газрын үнэлгээ нь кадастрын зайлшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг мөн.
Газрын үнэлгээгүйгээр зөвхөн тооллого бүртгэл байх нь дутагдалтай бөгөөд
газрыг эдийн засгийн харилцаанд зөв зохистой оруулахын тулд түүний үнэлгээ,
харьцуулалт хамт байх ёстой. Газрын сангийн ангиллууд нь өөрийн тогтоц, чанар байдал
эдийн засгийн чадавхи байршдын хувьд харилцан адилгүй байгаад зогсохгүй нэг
зориулалтын газар ч чанар, байршлын хувьд олон зэрэглэлтэй байна.
Иймээс газрын үнэлгээ гэдэг нь тэдгээрийг хооронд нь экологи эдийн засгийн ач
холбогдлоор нь харьцуулж үнэлж цэгнэх асуудал бөгөөд түүнийг хэрэгжүүлэхэд
шинжлэх ухааны тодорхой судалгаа, аргачлал, практик арга хэмжээ шаардагдана.
Шинжлэх ухаанд газрын үржил шим, ач холбогдлыг байгалийн ба эдийн засгийн гэж
хоёр хувааж үздэг. Байгалийн үржил шим гэдэг нь цаг уурын тодорхой нөхцөлд урт удаан
хугацааны туршид хөрс, ургамлын бүрхэвч үүсэх явцад бий болсон нөөц чадавхийг хэлэх
ба энэхүү нөөцийг хүн төрөлхтөн өөрийн хэрэгцээнд зориулан дайчилсан буюу
өөрчилсөн хэмжээг эдийн засгийн гэнэ.
Энэ нь тухайн үеийн үйлдвэрлэх хүчний хөгжил, технологийн байдлаас
шалтгаалан өөрчлөгдөж байдаг. Үүнээс үүдэн туйлын буюу харьцангуй үржил шимийн
тухай ойлголт гарч ирдэг.
Газрын үнэлгээ нь эхлээд хөрсний бонитровка буюу чанарын үнэлгээнээс эхэлж
судлагдсан ба дараа нь экологи-эдийн засгийн үнэлгээ болтлоо өргөжиж байна. Зах зээл,
газрын харилцаа сайн хөгжсөн орнуудад газрын үнэ нь шууд татвар, төлбөрийн үндэс,
арилжааны хэрэгсэл болж байдаг.
ХАА-н газрын чанарын үнэлгээнд зөвхөн хөрс, ургамлын чанар, цаг уур, үржил
шимийг авч үздэг бол ХАА-н бус ангиллын газарт физик газарзүй, экологийн нөхцөл,
гадаргын төлөв байдал зэрэг олон хүчин зүйлийг авч үздэг байна.

3. Мөн газрыг зөвхөн чанар экологийн нөхцлөөр нь үнэлэх явдал өрөөсгөл учраас
давхар эдийн засгийн үнэлгээ шаардагдах ба энэ нь нийгэм, эдийн засгийн харилцаанд
чухал нөлөө үзүүлнэ.
Газрын үнэлгээний асуудал нь түүний аргачлал, үзүүлэлтийг шинжлэх ухааны
үндэстэй боловсруулж шийдвэрлэх, түүнийг ашиглан газрын нэгдмэл санд үнэлгээ өгөх
гэсэн хоёр хэсгээс бүрдэх ба аль алинд нь ШУ-ны үндэстэй судалгаа тооцоо шаардагдана.
Газрыг үнэлгээтэй болгосноор газрын төрөл хэсгүүдийн чанар байдал, эдийн
засгийн чадавхи, байршлын хувьд ямар ач холбогдолтой, ямар түвшинд байгаа талаар
тодорхой мэдээлэлтэй болж хооронд нь зэрэгцүүлэн үйлдвэрлэл, үйлчилгээг зөв
байршуулах, тариалангийн газрыг зөв сонгох, ашиглалтыг төлөвлөх, газрын
менежментийг боловсруулах, газрын төлөв байдал, чанарын өөрчлөлт, доройтлыг
тогтоож түүнийг нөхөн сэргээх арга хэмжээ авах, газрын эдийн засгийн харилцааг
сайжруулах зэрэг ач холбогдолтой юм. Ялангуяа газрын үнэлгээг үндэслэн газар
ашиглалт, зохион байгуулалтыг (менежмент) боловсронгуй болгох, газрын үнэ, татвар
төлбөр, нөхөн төлбөрийг үндэслэлтэй тогтоох, газрын зах зээлийг сайжруулах зэрэг
бололцоотой болно.
Газрын үнэлгээний судлагдсан байдал.
Зах зээл болон газрын харилцаа сайн хөгжсөн орнуудад газрын үнэлгээний
асуудал анх татвар төлбөрийн шаардлагаар гарч ирсэн ба цаашид газрын эдийн засгийн
харилцаа, өргөжих тутам чанар, тохиромжтой байдал, экологи, эдийн засгийн чиглэлээр
улам боловсронгуй болон хөгжсөөр байна.
Манай оронд газрын үнэлгээний асуудлыг анх 1960-аад оны сүүлчээс судалгаа
шинжилгээний хүрээнд сонирхон судалж эхэлсэн боловч тэр үеийн нийгэм эдийн засгийн
тогтолцооноос шалтгаалан түүнийг одоо хүртэл үйлдвэрлэл, практикт бүрэн нэвтрүүлж
чадаагүй байна.
1960-1980-аад оны үед манайд атар газар эзэмшиж газар тариалангийн
үйлдвэрлэлийг эрчимтэй явуулж ирсэн үед газрыг тариаланд тохиромжтой байдлаар нь
анх удаа агро-үйлдвэрлэлийн 1-4 зэрэгт хуваан үнэлж иржээ. Энэ нь тухайн үед
тариаланд тохиромжтой атар газрыг илрүүлж ашиглахад ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн
боловч үүгээр зөвхөн хөрсний бүтэц, үржил шимийг харгалзан үнэлдэг байсан тул
өрөөсгөл талтай байв. Хөрсний хувьд сайн боловч хур тунадас багатай буюу дулаан
дутагдалтай бол газар тариаланд эрсдэл гарч сүүлдээ их хэмжээний газар атаршиж
хаягдах байдалд хүргэдэг нь манай орны амьдрал, практикаас тодорхой байна.
1960-аад оны дунд үеэс Б.Мягмаржав бэлчээрийн газрыг га-гийн ургац, тэжээл
нэгж, нэг га-гаас өгөх нийт бүтээгдэхүүн зэрэг үзүүлэлтээр эдийн засгийн үнэлгээ өгч
байв.
Мөн 1990-ээд оны эхээр Г.Пүрэвцэрэн, А.Энх-Амгалан нар ХАА-н газрын
үнэлгээний аргачлалын талаар тодорхой санал, онол дэвшүүлж тэдгээрийн зарим нь
үйлдвэрлэл, судалгаанд зохих хэмжээгээр ашиглагдсаар байна. Гэхдээ эдгээр
судалгаагаар ХАА-н газрын ба чанарын ба эдийн засгийн үнэлгээний бүтэц, аргачлал,
шалгуур үзүүлэлтийн талаар хараахан нэгдсэн ойлголтонд хүрч үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх
асуудлыг бүрэн шийдвэрлээгүй юм.
1990-ээд оны эхнээс газрын бодлогын хүрээлэн, гео-экологий хүрээлэнд ХАА-н
газрын чанарын болон эдийн засгийн чадавхийн үнэлгээний талаар ШУ, технологийн хэд
хэдэн төсөл дэвшүүлсэн. 1992-1995 онд ХАА-н газрын чанарын үнэлгээний талаар
хэрэгжүүлсэгн төслийн үр дүнд бэлчээр, тариалангийн газрын чанарын буюу
тохиромжтой байдлын үнэлгээний аргачлалын анхны хувилбаруудыг боловсруулах,
үнэлгээний үндсэн үзүүлэлтэд нөлөөлөх бусад хүчин зүйлийн нөлөөллийн итгэлцүүр
тогтоох оролдлого хийсэн.
Мөн улсын хэмжээний бэлчээр, хадлан тариалангийн газрын хөрс ургамлын бүх
бүлэг төрлийг дундаж үзүүлэлтээр нь харьцуулан үнэлж шатлал, зохиохын зэрэгцээ бүх
аймаг сумдын бэлчээрийн чанарын үнэлгээний оноог тодорхойлон гаргасан.
1996-2000 онд гол ангиллын газруудын эдийн засгийн чадавхийн үнэлгэ, ХАА-н
газрын экологи эдийн засгийн үнэлээ гэсэн төслүүдээр ХАА-н газрын чанарын үнэлгээг
экологийн үнэлгээ гэсэн нэрийн дор ула боловсронгуй болгох судалгаа хийхийн зэрэгцээ

4. ХАА-н газрын эдийн засгийн үнэлгээний асуудлыг судалж нэг га-гаас өгөх бүтээгдэхүүн,
үр ашгийн хэмжээгээр түүний чадавхийгн тодорхойлох, нэг га-гийн суурь үнэ,
ашиглалтын төлбөр тогтоох анхны хувилбаруудыг боловсруулсан. Мөн ХАА-н бус зарим
гол ангиллын газрын (Жнь: ХСГ, ОСбГ, ЗШСГ) экологи эдийн засгийн үнэлгээний
талаар урьд нь явуулсан судалгааны үр дүнг нэгтгэн дүгнэх, шинэ санаа дүгнэлтүүд
гаргах зэргээр дээрх газруудын үнэлгээний аргачлал, норм итгэлцүүрийн талаар нилээд
мэдээлэл хуримтлуулсан. Эдгээр судалгаа, бусад судалгааны дүнг үндэс болгож 1997 од
газрын төлбөрийн тухай, 1999 онд газрын кадастр, зураглалын тухай хуулиуд батлагдан
гарсны зэрэгцээ, газрын төлбөрийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэх зорилгоор 1997 онд ЗГ-ын
152-р тогтоол гарч зарим гол ангиллын газрын суурь үнэ, төлбөрийн хэмжээг бүсчлэн
тогтоожээ.
Энэ нь манай оронд анх удаа газрыг мөнгөөр үнэлсэн хэрэг бөгөөд зах зээлийн
бусад орныхтой харьцулахад тийм ч бага үнэ биш юм.
4. Газрын эрхийн кадастрын тухай ойлголт
Кадастрын бүртгэлийг газрын эрхийн бүртгэлийн зорилгоор ашиглаж байвал энэ
нь Легал буюу газрын эрхийн кадастр юм.
Газрын эрхийн бүртгэл, кадастрын зураг хоёр нь нийлж нэгэн тогтолцоог бий
болгосон. Эндээс үндэслээд газрын эрхийн кадастр гэж тодорхой хууль тогтоомжийн
хүрээнд системтэй зохион байгуулж нийтийг хамрулан бүрдүүлж буй үл хөдлөх хөрөнгө
буюу өмч түүний өмчлөлийн холбогдолтой цогц мэдээллийг хэлнэ гэж томъёолж болно.
Газрын эрхийн кадастрт түүнд тусгайлан зориулсан зурагтай байдаг бөгөөд газрын
бүртгэх эрхийг нь баталгаажуулсан гэрчилгээний хамт олгодог эдлэн газрын зурагтай
байдаг.
Төр өөрөө хариуцан эрхэлдэг газрын кадастрын хэлбэрүүд байдаг бөгөөд олон
улсын практикт ийм кадаструудын тоонд газрын эрхийн кадастр, газрын татварын
кадастр, сүүлийн жилүүдэд энэ хоёр кадастрыг нэгтгэн бүтээж буй олон зориулалтат
газрын кадаструуд зүй ёсоор орж байна.
Газрын эрхийн кадастрын зорилго нь газар буюу үл хөдлөх эд хөрөнгө өмчлөх
эрхийг баталгаажуулж эрх ашгийг нь хамгаалнах.
Газрын эрхийн кадастр эрхлэх хууль эрхзүйн үндэслэл нь Монгол улсын иргэнд
газар өмчлүүлэх тухай хуулийн 22, 24, 25-р зүйл, Үл хөдлөх эд хөрөнгийн эрхийн
бүртгэлийн хууль. Мэдээллийн үндсэн агуулга нь газар өмчлөх эрх, эрхээ хэрэгжүүлсэн
байдал зэрэг болно.
№6. Кадастрын зураглалын хяналт, шалгалт “Хууль”
МУ-н “ Кадастрын зураглал ба газрын кадастрын тухай” хуулинд кадастрын
зураглалын хяналт шалгалтын талаар нарийвчлан заасан байдаг. Үүнд:
Кадастрын зураглалын улсын хяналтыг геодези, зураг зүйн асуудал эрхэлсэн
төрийн захиргааны байгууллага болон аймаг, нийслэлийн геодези, зураг зүйн хяналтын
улсын байцаагч хэрэгжүүлдэг.
Зураглалын хяналтыг өмчлөгч, эзэмшигч, ашиглагчийн хүсэлт, эрх бүхий
байгууллагын шийдвэрээр гүйцэтгэнэ.
7. МУ-н газрын сан, газрын сангийн тухай эрхзүйн ойлголт
Газрын сан гэдэг нь газрын нөөц гэсэн ойлголттой шууд холбоотой бөгөөд
ашиглагдаж байгаа болон ашиглаж болох газрын нөөцийг захиран зарцуулах, хадгалах,
хамгаалах, бүртгэж хянах зэрэг төрөөс эрхлэх бодлогын объект болгож эрхзүйн статусыг
нь тогтоон харилцааг нь хуулиар тогтоох боломж олгодог ухагдахуун юм.

5. МУ-н нутаг дэвсгэр дэхь бүх газар нь МУ-н ГНС бөгөөд ашиглалтын үндсэн
зориулалтаар нь тусгай сангуудад хуваадаг. МУ-н газрын тухай хуульд зааснаар ГНС-г
үндсэн 6 ангилалд хуваасан. Үүнд:
- ХАА-н газар
- Хот тосгон, бусад суурины газар
- Зам шугам сүлжээний газар
- Ой сан бүхий газар
- Усан сан бүхий газар
- Улсын тусгай хэрэгцээний газар
Эдгээр ГНС-н үндсэн ангилалууд дэд ангилалуудад хуваагддаг.
2007 оны байдлаар
• ХАА-н газар 74.17% буюу 115992.9мян.га
• Хот тосгон бусад суурины газар 0,32% буюу 507,9 мян.га
• Зам шугам сүлжээний газар 0,23% буюу 366,7мян.га
• Ойн сан бүхий газар 9,1% буюу 14226,5 мян.га
• Усны сан бүхий газар 0,42% буюу 666,1 мян.га
• Тусгай хэрэгцээний газар 15,76% буюу 24651.5мян.га
Үүнийг 2006 онтой харьцуулахад:
• ХАА-н газар 44,8 мян.га-аар буурсан
• ХТСГазар 18,1 мян.га-аар нэмэгдсэн
• ЗШСГазар 7,5 мян.га-аар нэмэгдсэн
• Ойн сан бүхий газар 73 мян.га-аар буурсан
• ТХГазар 92,2 мян.га-аар нэмэгдсэн.
• Усны сан бүхий газар өөрчлөлтгүй.
Үндсэн сан тус бүрийн харилцааг зохицуулах эрхзүйн хэм хэмжээг төрөөс
тогтоодог. Газрын санг захиран зарцуулах, удирдах үйл ажиллагаа нь нэгдмэл
удирдлагатай, шатлан захирагдах зарчимтай байна. Улсын хэмжээнд нэгдмэл нэг хууль
үйлчлэх ба энэ нь төрөөс газрын талаар нэгдмэл нэг бодлого, төлөвлөлт, бүртгэл,
хяналтын тогтолцоо үйлчилнэ гэсэн үг юм. Газрын нөөцийг эрхзүйн үүднээс тодорхой
сангуудад хуваасан нь газрын менежментийн үйл ажиллагааг сан тус бүрээр газрын
үндсэн сангийн ангилал хэлбэрээр эдэлбэрийн төрөлд зохицуулан хэрэгжүүлэх боломж
олгодог.
8. Газар олж авах албан ёсны аргууд
Газар ашиглагч, эзэмшигч, өмчлөгч нь тухайн газрын хууль ёсны эзэн нь байхын
тулд газрын улсын эрхийн бүртгэлд бүртгүүлэх ёстой. Ингэснээр тухайн газрыг
зориулалтын дагуу ашиглаж, үр ашгийг хүртэж байх эрхийн харилцаа үүснэ.
Газрын эрхийн бүртгэлийн гол зорилго нь газрын эрхзүйн статус тогтоох
байдаг.Газрын эрхзүйн статус улс орон бүрт адилгүй байдаг.
МУ-д газрын эрхзүйн үндсэн 3 төрлийн статус байдаг. Үүнд:
1. МУ-н иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллагын хувийн өмчийн газар
- Төрийн өмчийн газраас хувьчлалын замаар авсан
- Төрийн өмчийн газраас давуу эрхээр худалдаж авсан
/ Давуу эрх: Тухайн газрыг өмнө нь эзэмшиж, ашиглаж байсан,
тухайн газарт газар сайжруулах арга хэмжээг өөрийн хөрөнгөөр хийсэн,
тухайн газарт оршин суух зэрэг эрхтэй байх. /
- Төрийн өмчийн газраас дуудлага худалдаагаар авсан
- Төрийн өмчийн газраас төсөл сонгон шалгаруулах замаар худалдаж авсан
- Иргэн, аж ахуйн өмчийн газрыг худалдаж авсан
/ Газрыг худалдаж авахын тулд худалдагч, худалдан авагч 2 гэрээ байгуулж,
наториатаар баталгаажуулж, ҮҮХ-н газар бүртгүүлснээр нэрээ шилжүүлнэ. /
- Бэлэглэл, өв залгамжлал, гэрээслэлийн замаар хүлээж авсан

6. / Гэрээслэл заавал өв залгамжлагч биш байж болно. /
- Барьцааны үүрэг гүйцэтгэгчийн журмаар авсан /шүүхийн журмаар/
2. Төрийн өмчийн статус
- Төр гэрээгээр эзэмшиж байгаа газар
- Гэрээгээр ашиглаж байгаа газар
- Тусгай хэрэгцээний газар
3. Гадаадын улсад концесийн гэрээгээр түрээсэлсэн газар / МУ-д байхгүй /
4. Газрыг худалдаж авах
5. Бэлэглэлийн гэрээгээр авах
6. Өв залгамжлалын гэрээгээр авах
7. Арилжааны журмаар авах
8. Барьцааны үүрэг гүйцэтгэх журмаар авах
9. Гэрээний эрхийг шилжүүлэн авах
10. Газар дээрхи болон доорхи объектыг дагуулан газрыг авах
11. Цаг хугацааны хүчин зүйлээр зэрэг олон хэлбэрүүд байдаг.
Газрыг хариу төлбөртэй болон төлбөргүйгээр өмч эзэмшилд шилжүүлэхдээ соёрхлын
журмаар эсвэл хувьчлалын аргыг хэрэглэдэг.
Газрыг биет байдлаар нь бусдад хүргэж өгч болдоггүй хөдөлгөөнгүй өмч учир газар
өмчлөх юмуу эзэмших эрхээ бусад хуульд заасан арга хэрэгслээр шилжүүлдэг бөгөөд
ингэж шилжүүлснийг нотлох баримт бичиг хуулиар тогтоосон бүртгэлд бүртгэж, бичиг
баримтыг хадгалах, уг газартай холбоотой маргаан мэтгэлцээн гаргах, дахин бусдад
шилжүүлэх тохиолдолд албан ёсны эзэн нь энэ үйлдлийг хийж байна уу? Үүнээс өмнө
өөр этгээдэд өгсөн үү? Газартай холбоотой амлалт үүрэг авсан уу? Хамтран эзэмших
бусад этгээд нь зөвшөөрсөн үү? Эсвэл зальт этгээд хохироох гэж байна уу? Зэрэг олон
асуудлыг бүртгэлийн байгууллага шалган нотолж байж эрх шилжсэнийг бүртгэж
баталгаажуулдаг. Үүнийг ашиг сонирхол хамгаалах бүртгэл гэнэ.
9. Газрын эрхийн бүртгэл, түүний чиг үүрэг, ач холбогдол
Газрын эрхийн бүртгэл буюу газрын улсын бүртгэл гэж тодорхой хил заагаар
бусад газраас тусгаарлагдсан иргэн, аж ахуй нэгж байгууллагын эдлэн газрыг эзэмшиж,
ашиглах эрх түүний шилжилтийг бүртгэж баталгаажуулах үйл ажиллагааг хэлнэ. Хэрэв
хувийн өмчийн газар бол газрын улсын бүртгэлд оруулахгүйгээр ҮҮХБГ-т бүртгүүлнэ.
Мөн бүртгүүлэх субъект хэд хэдэн эдлэн газартай бол газар тус бүрийг бүртгэлд
оруулдаг. Энэ бүртгэлээр газрын эрхийг улсаас хүлээн зөвшөөрөхийн хамт түүнийг
хамгаалах, баталгаажуулах мөн барьцаалах, өөрчлөх асуудлууд зохицуулагддаг.
Газрын эрхийн бүртгэлийн ажилд юуны өмнө дараах асуудлууд
хамаарагдана.Үүнд:
1. Эдлэн газрын хил зааг, байршлыг албан ёсоор тогтоож баримтжуулах
2. Газар эзэмшигч, ашиглагчийг улсаас тусгайд нь бүртгэх эрхийг
баталгаажуулах
3. Газрын эрхийг тодорхой хэмжээгээр хязгаарлах, өөрчлөлт хөдөлгөөнийг
зохицуулах, түүний биелэлтэнд хяналт тавих
ГЭБ-н баримт бичгийг хөтлөх, шинэчлэх, хадгалах, олгох үйл ажиллагааг эрх
бүхий байгууллагаас гаргасан хууль эрхзүйн актаар баталсан маягт, заавар журмын дагуу
гүйцэтгэнэ. ГЭБ-г зөвхөн газрын эрхээ баталгаажуулахыг хүссэн иргэн, хуулийн
этгээдийн өргөдөл хүсэлтийг үндэслэнэ.
Урьд нь улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн газрын эрхийг шинэчлэх тохиолдолд
холбогдох баримтыг үндэслэн зохих нэмэлт тодотгол хийж дахин бүртгэнэ.
Газар ашиглах, эзэмших эрхийг улсын бүртгэлд оруулсны дараа түүнийг
баталгаажуулан баримт бичиг / газрын гэрчилгээ / олгогдоно.
Газрыг бусдад худалдах түрээслэх тохиолдолд уг бүртгэлийн ард тусгай тэмдэглэл
тавина.Тодорхой бүлэг хүмүүсийн өмчлөлд байгаа газраас ногдох хэсгийг барьцаалах бол
бүлгийн бусад хүмүүсийн зөвшөөрөл шаардлагатай байдаг.

7. ГЭБ-н өгөгдлүүд нь түүнтэй танилцах, хуулбар авахыг хүссэн аль ч хуулийн
этгээд, иргэнд ойлгомжтой тодорхой байх, ГЭБ-н тухай шинэ мэдээллийг бусдад
тодорхой болгохын тулд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр байнга цацаж нийтийн
хүртээл болгоно.Энэ мэдээлэл албан ёсны хэвлэлд гарсан тохиолдолд дуулж мэдээгүй
гэж маргахыг хууль бус гэж үзнэ.
ГЭБ-д дараах мэдээллийг багтаасан байх ёстой. Үүнд:
- Эдлэн газрын болон газар ашиглалтын тухай
- Газар эзэмшигч, ашиглагч, түрээслэгчийн тухай
- Тухайн газрыг ашиглахад учирч болох саад бэрхшээл гарах үр дүн
- Газрыг худалдах, худалдан авах үйлдлүүдийн тухай мэдээлэл
Дараах тохиолдлуудад газрын эрхийг улсын бүртгэлд бүртгэхийг хойшлуулах буюу
татгалзана. Үүнд:
1. Зайлшгүй хэрэгтэй баримт бичгийг дутуу болон буруу бүрдүүлсэн
2. Газар олголт хууль бус хийгдсэн
3. Түрээслүүлж байгаа газар нь өмчлөгчийн улсын бүртгэлд бүртгүүлээгүй
4. Зарим газар хэд хэдэн тодорхой шалтгааны улмаас барьцаалах боломжгүй
ГЭБ нь иргэн хуулийн этгээдэд газрын эрхийг нь баталгаажуулах, хамгаалах төдийгүй
газрыг барьцаалах, түрээслэх зэргээр эдийн засгийн эргэлтэнд оруулж газрыг илүү үр
ашигтай хуулийн хүрээнд ашиглах боломж олгодог.
Мөн төрийн зүгээс газрын харилцаанд тавих хяналтыг сайжруулах, хялбар болгох,
газрын татвар төлбөрийн төлөлтийн системийг боловсронгуй болгож улсын төсөв
бүрдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой юм.
Газрын эрхийн бүртгэлийн ач холбогдол
1. Газар эзэмшилт тодорхой болно. Тухайлан авсан хэсэг газар хэн нэгэн хүний
өмч, эзэмшилд байгаа эсэхийг тодорхойлох, байгаа тохиолдолд албан ёсны эзнийг
тогтоох, тодруулах процессыг газрын эрхийг нотлох гэдэг.
2. Газар эзэмших эрх хамгаалагдана. Газрын эрхийн баталгаажуулалтын явцад
газрын талаар ямар нэгэн маргаантай асуудал байгаа эсэх нь тодорхой болж урьд
өмнө эрх зөрчигдсөн алдаа эндүүрэл гарсан байвал засагддаг тул газар
эзэмшигчийн эрх нь хууль ёсны болдог. Газар эзэмших эрх баталгаатай болсноор
газарт удаан хугацааны туршид ашиглагдах, эсвэл үр ашгаа удаан хугацааны дараа
нөхөх хөрөнгө оруулалт хийх бололцоо, тийм итгэл найдвар төрүүлдэг онцлогтой.
3. Газрын талаарх маргаан багасана. Газрын эрхийг баталгаажуулах явцад тухайн
газар, түүний зарим хэсэгтэй, эсвэл хил хязгаартай нь холбоотой тодорхойгүй
асуудлууд шийдэгддэг тул дараа нь ул үндэслэлгүй маргаан үүсэхээс урьдчилан
сэргийлэх, үүссэн маргааныг шийдэхтэй холбоотойгоор зарцуулах хөрөнгө хэмнэх
бололцоо олгодог.
4. Газар шилжүүлэх ажиллагаа боловсронгуй болно. Газар, ҮХЭХ-ийн эрхийг
газрын бүртгэлийн аргаар шийлжүүлэхэд урьдах бичиг баримтад байсан алдааг
давтахгүй байх, газар эзэмших эрх олж авахад хөрөнгө мөнгө үр ашиггүй зарахгүй
байх замаар зардал бага гаргах бололцоо олгодог.
5. Газрын зах зээлийг идэвхижүүлнэ. Газар ба ҮХЭХ-ийг хямд, баталгаатай, төвөг
багатаайгаар шилжүүлж бүртгүүлж болох систем нь газрын зах зээлийг
боловсронгуй болгоход тусладаг бөгөөд үйлчлүүлэгчдийнхээ итгэлийг төрүүлж
аль болох олон талынх нь хэрэгцээг хангах бололцоо олгодог.
6. Зээлийн баталгаажилт нэмэгдэнэ. Газар, газрын эрхийн бүртгэлд бүртгэгдсэн
байвал аливаа зээлийн батлагаа болж чадах бөгөөд сайн зохион байгуулсан газрын
бүртгэл нь зээлийн эрсдэлийг бууруулах нөхцөл болж чадна.
7. Газрын зах зээлд хяналт, ажиглалт хийж болно. Газрын кадастрын систем нь
бүхэлдээ газрын зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ, нйилүүлэлт, үнэ ханшны хөдөлгөөнд
мониторинг тавих бололцоо олгодог бөгөөд шаардлагатай бол газрын зээлд хяналт
тавихад ашиглаж болно.
8. Газрын шинэтгэлийг зохион байгуулж болно. Газрыг дахин хуваарилах, газраа
нийлүүлж ашиглах аливаа хөгжлийн хөрөнгө оруулалтанд газраараа нэгдэн орох,

8. өөрчлөн зохион байгуулах зэрэг ажиллагаа нь тухайн газрын жинхэнэ эзэн хэн
болох талаарх бэлэн мэдээлэлд түшиглэх боломжтой.
9. Төрийн өмчийн газрын менежментийг хэрэгжүүлэхэд тусална. Газрын
кадастрын системийг хөгжүүлэх, ялангуяа кадастрын нэгдсэн зургийг байнга
шинэчлэн хөтөлж байх нь төрийн өмчийн газрыг захиран зарцуулах, төрийн
өмчийн газзрыг ашигласны тлбөрийг хураах ажиллагааг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх,
нийтийн зайлшгүй хэрэгцээнд газар төлбөртэйгээр буцаан авах зэрэгт кадастрын
мэдээлэл онцгой чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.
10. Газрын татварын системийг хэрэгжүүлэхэд суурь болно. Газрын тэгш, шударга
татварлалтын системийг газрын кадастрт тулгуурлан тогтоосноор татварыг
оногдуулах, цуглуулах ажиллагааг хөнгөвчлөн татварын системийн үр ашгийг
дээшлүүлэх бөгөөд түүнийг боловсронгуй болгоход гарсан зардлыг татварын
системийн үр ашгийг дээшлүүлснээр амархан нөхөж болно.
11. Хөгжлийн төлөвлөлтийг сайжруулахад ашиглана. Хот болон хөдөөгийн
төлөвлөлт, зохион байгуулалтыг сайжруулахад кадастрын мэдээлэл, ялангуяа том
масштабаар үйлдсэн кадастрын нэгдсэн зураг нь төлөвлөлтийг гүйцэтгэхэд чухал
суурь мэдээлэл болж өгдөг.
12. Газрын нөөцийн менежментийг дэмжинэ. Газрын нөөцийн мэдээллийн
системийн нэгэн хэлбэр нь олон зориулалт кадастр бөгөөд газрын нөөцийн
менежментийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах олон янзын мэдээллийг шинэчлэхэд
кадастрын мэдээлэл шууд холбогдоно.
10. Газрын эрхийн нотолгоо
Газрын эрхийн нотолгоо нь тухайн хэсэг газрын албан ёсны эзнийг тогтоож
түүний эдлэх хууль ёсны эрхийн статусыг албан ёсоор нотолж өгөх үйл ажиллагаа юм.
Энэхүү нотолгоо нь газраа бүртгүүлэн эрхээ баталгаажуулах, захиран зохицуулах, газраа
ашиглах, хамгаалах үйл ажиллагаа явуулж, үр шимийг нь хүртэх, газраа бусадтай нэгтгэх,
нийлүүлэхх, ашиглалтын зориулалтыг нь өөрчлөх зэрэг эрхийг саадгүй хангах нөхцөл
болж өгдөг байна.
Газрын эрхийг нотлох явцад одоо байгаа албан ёсны эрхийг өөрчлөхгүй,
шинээр бий болгохгүй гэсэн хатуу зарчимтай бөгөөд албан ёсны эрх байна уу, хэн
түүнийг эдэлж байна вэ? газартай холбоотой эрхээ хэрэгжүүлэх явцад ямар хязгаарлалт
байх ёстой вэ? гэдгийг холбогдох бичиг баримт, хууль тогтоомжийн үндсэн дээр шалган
нотолж өгөх ёстой.
Газрын албан ёсны эрх, газрын эрхийн бүртгэлд бүртгэгдэж баримтжаагүй
тохиолдолд газарт хэн эзэн нь болох нь тодорхойгүй байдгаас гадна эрхийн өрсөлдөн
гарах жинхэнэ эзнийх нь эрх зөрчигдөх зэрэг тохиолдол цөөнгүй байдаг. Газрын албан
ёсны эрх нь баталгаажаагүй боловч олон арван жил хэдэн үе дамжин дефакто маягаар
эзэмшиж ирсэн газраа “нийгмийн хэрэгцээнд” зориулан алдах нь ердийн үзэгдэл байсан
бөгөөд үүнээс үүдэн нийтийн дунд газарт орох ч гэдэг нэр томъёо бий болсон.
11. Нэгж талбар дугаарлах системийн тогтолцоо, тэдгээрийн
газрын кадастрт гүйцэтгэх үүрэг
Эдлэн газрын бүртгэлд зориулан газрын тодоррхойлолтын аль ч хэлбэрээр бүртгүүлж буй
газар /парцел/ бусадтай давхцахгүй ижилгүй дугаартай байхыг шаарддаг. Эдлэн газрын
энэ ялгах дугаар нь улсын газрын эрхийн бүртгэлд бүртгэгддэг. Олон улсын практикт
эдлэн газрын ялгах дугаарын олон аргыг хэрэглэж байна.
1. Итгэх индекс
Энэ аргын үед газрын эзэн ба түрүүчийн болон дараагийн эзний нэр дурдагддаг.
Эдгээрийн хэн нэгийг олж чадвал холбогдох мэдээллийг дараа нь тэндээс авч болох юм
гэсэн итгэлийн үүднээс хэрэглэдэг. Итгэх индексийн арга н эдлэн газарт ижилгүй дугаар
байх шаардлагыг хангадаггүйгээр үл барам байршлын талаар мэдээлэл бүртгэгддэгүй
дутагдалтай.

9. 2. Эрхийн /Тайтелийн/ дугаарын систем
Хэн нэгний газар эзэмших эрхэд зохих дугаарыг олгон бүртгэсэн бол түүний
дараагийн удаагийн бүртгэлд түүний дараагын дугаарыг олгоно гэсэн утгаар хэрэглэдэг.
Жишээ нь. АС индексийн районд АС 333 246 гэсэн дугаар олгон газрын эрхийг бүртгэсэн
бол уг газрыг дараа нь 2 хуваахад АС 333 246, АС 333 247 гэсэн дугаарууд үүсэх бөгөөд
зарим оронд шуудангийн хаягийнх нь инпексийг хэрэглэх практик байдаг.
3. Бүртгэлийн дэвтрийн систем /volum, folio систем/
Бүртгүүлж буй газрын талаарх холбогдох мэдээлэл бүртгэлийн дэвтрийн
хэддүгээрийн хэддүгээр хуудсанд байгааг заана.
4. Хэсгийн ба талбарын дугаарын систем
Энэ системийн үед засаг захиргаа нутаг дэвсгэр түүний зарим район хөдөөгийн
томоохон эдлэн газар зэрэг нь хэсгийн дугаартай байх бөгөөд хэсэг бүрийн доторх
талбарууд өөрийн дугаар авсан байх тул байршлын талаар ерөнхий мэдээллийг шууд
мэдэж болдог давуу талтай.
5. Блок ба талбарын дугаарын систем
Энэ систем нь түрүүчийн системтэй төстэй боловч блокийн хил заавал засаг
захиргааны хилтэй давхцах албагүй.
6. Шуудангийн хаягийн систем
Гудамж бүрийн хаяг түүнд хамаарах талбаруудын дугаартай газарт энэ системийг
хэрэглэж болдог боловч газрын бүртгэлийн мэдээллийг автоматжуулахад бэрхшээлтэй
гэж үздэг.
7. Гудамжийн индекс, парцелийн хаягийн систем
Энэ системийг газрын эрхийн бүртгэлд хэрэглэхийн тулд гудамж бүр гудамжинд
байгаа парцел бүр ялгах дугаарын тэмдэглэгээтэй болсон байх шаардлагатай. Энэ
системийн давуу тал нь газрын парцелаас гадна энэ парцел дахь давхарлалын эрхийг
бүртгэж болдогт оршино.
8. Солбилцлын торны буюу геокодын сисием
Солбилцлын тор нь газарзүйн солбицол буюу уртраг өргөрөгийн систем эсвэл
үндэсний зураглалын солбилцлын тор байдаг. Солбилцлын торын системийг ашиглахын
тулд газар орон дээр хийсэн хэмжилтийн гажилт багатайгаар газрын зурагт буулгаж
чадахуйц проекцийг ашиглах хэрэгтэй болдог.
12. Газрын татварын кадастр, түүний үүсэл
Эдлэн газар (парцел) тус бүрийг үнэлж түүнд тохирсон татварыг тооцоолон
ноогдуулахад хэрэгцээтэй мэдээллийн баазыг татварын кадастр гэж нэрлэдэг. Татварын
кадастрын мэдээллийг газрын менежментийн үйл ажиллагаанд хэрэглэх өргөн бололцоо
байдаг. Тухайлбал ҮХ өмчийн татварын мэдээллээс гадна санхүүгийн нөөцийг
хуваарилах, газрын зах зээлийг дэмжих, хяналт-ажиглалт явуулах, газарт хөрөнгө
оруулах ажиллагааг дэмжих, хяналт тавих газрын мэдээллийн сан бүрдүүлэх зэргээр
ашиглах боломжтой.
Газар бол хаадын мэдэх өмч хөрөнгө тул түүнийг эзэмшигч ашиглагч болгон
түүнд рент төлөх ёстой гэсэн нэгэн хууль олон мянган жилийн тэртээд үйлчилж байжээ.
Үүнээс үүдэн газрын кадастрын төрлүүдээс хамгийн эрт болж эхэлсэн нь газрын
татварын кадастр бөгөөд Тигр, Евпрат, Нил зэрэг мөрөн голын дагуу газар тариалан
голлосон суурьшмал амьдрал давамгайлсан нутагт анх бий болж эхэлсэн түүхтэй.
Энэ нутгийн сүм хийд, фараонууд зэрэг нийгмийн доторх нөлөө бүхий
удирдагчдын баян чинээлэг байдал газрынх нь өгөх орлогоос голчлон шалтгаалах болсон
үед газраас олж буй орлогыг тооцоолох боломжийг бүрэн илрүүлэх хэрэгсэл нь газрын
бүртгэл судалгаа болж татварын кадастрын суурь тавигдаж улмаар Грек Ромчууд газрын
татварын системийг дэмжихийн тулд газрын хайгуул зураглал, тоо бүртгэлийн нарийн
систем бий болгон хөгжүүлсэн түүхтэй.
Европт газрын татварын кадастр хөгжихөд Францын физократуудын өмчийн
талаарх үзэл баримтлал зарчмын нөлөө үзүүлсэн бөгөөд төрийн хэргийг эрхлэхэд
шаардлагатай төсвийн эх сурвалжийг газарт татвар ногдуулах замаар бүрдүүлж болно

10. хэмээсэн үзэл энэ чиглэлд дорвитой алхам хийгдэхэд нөлөөлсөн билээ. Үүнд 1807 онд
Напелионы томилсон кадастрын комиссын гүйцэтгэсэн ажил дорвитой хувь нэмэр болж
сүүлдээ кадастрын зорилгоор дэлгэрэнгүй зураглал хийх ажил ихээхэн өрнөж улмаар
баруун Европ, Хойд Америкт нэвтэрчээ.
Манай он тооллын өмнөх 2700-2200 оны үеийн хятадын импери газрын татварын
сонирхолтой систем ашиглаж байжээ. Энэ үед бүх газрыг 9 есөөр нь дөрвөлжинд
хуваагаад төвийн нэг дөрвөлжинг төрийн хэрэгцээнд үлдээж гаднах найман дөрвөлжинг
өрх бүрийн хувийн хэрэгцээнд зориулдаг байжээ. Уг найман өрх бүр төвийн дөрвөлжинг
төрд зориулан хамтран боловсруулж тариалж хурааж өгөх үүрэгтэй байсан нь үнэн
хэрэгтээ газрын ёсний нэг нь төрд зориулагдаж 11 хувийн татвар оногдуулалт хэрэгжиж
байсантай ижил юм.
Өнөө үед хөгжингүй орнуудад газрын татварын хувь хэмжээ түүний үнэлгээний
2-3 хувиас хэтрэх ёсгүй гэсэн үндсэн зарчмыг баримталж байна.
Газрын бүтээгдэхүүн өгөх чадавхид түшиглэсэн татварын системийг Ази, Африк,
Австраль, Европын янз бүрийн орнуудад нэвтрүүлсэн бөгөөд Шинэ Зеландад уг татварыг
1878 онд газрын бодлогын зориулалтаар ХАА дахь асар том эдлэнгүүдийг жижигрүүлэн
газрын монопольчлолыг эвдэх зорилгоор эвдэх зорилгоор хэрэглэж эхэлсэн ажээ.
Монгол улсад ҮХХ-ийн татварыг тухайн хөрөнгийн үнэлгээ, даатгуулсан үнийн
дүн, санхүүгийн данс бүртгэлд бүртгэгдсэн үнэ гэх мэт аль байгаа үнэлгээний 0.6 хувиар
тооцож авдаг. Иргэдийн орон сууц, нийтийн эзэмшлийн обьект, төсвийн байгууллагаас
ҮХХ-ийн татвар авдаггүй. Төрийн өмчийн газрыг эзэмшиж, ашиглаж байгаа субьектээс
газрын төлбөр авах бөгөөд хэмжээний хувьд засгийн газраас тогтоосон норматив үнэ
(суурь үнэлгээ)-ийн 0.01-0.03 хувиар ХАА-н газарт, 0,1-1 хувиар хот тосгон бусад
суурины газарт тогтоосон байдаг. Бусад газрын төлбөрийг эдгээр төлбөрийн хэмжээтэй
харьцуулж авна.
Өнөө үед хөгжиж буй орнууд газрын орлогын чадавхид үндэслэсэн татварлалтанд
гол анхаарлаа хандуулж харин хөгжсөн орнууд урбан буюу хотжсон газрын татварыг
боловсронгуй оновчтой болгох чиглэлд ажиллаж байна.
13. Газар хил, хилийн баталгаажуулалт
Газрын кадастрын үйл ажиллагааны нэлээд хэсэг нь эдлэн газар юмуу парцелын
хил, түүний тодорхойлолттой маш ойр хамааралтай байдаг. Онолын хувьд газрын хил нь
нэг эзний газар хэвтээ болон босоо хавтгайд хаанаас хаа хүртэл үргэлжилж буйг харуулж
буй шугам юм. Газрын гадаргуу дээр татсан хилийн шугам нь зөвхөн газрын гадаргуу
дээр бус газрын гүн рүү болон тэнгэрийн уудам руу чиглэсэн хилийн үүргийг гүйцэтгэнэ.
Газрын эрхийн кадастрт газрын ерөнхий хил, оноосон хил, давхарлалын эрхийн зааг
гэсэн ойлголтууд үйлчилдэг.
Өмчийн хилийг заагаар тогтоох нь давхарлалын эрхийг тогтоох зайлшгүй
хэрэглэгддэг онцлогтой. Түүнчлэн нэг эдлэнгийн доторхи тус тусдаа талбарууд нь
заагтай байна. Засаг захиргааны нутаг дэвсгэрийн болон эдлэн газрын /газрын хил/
хилийн зарим хэсэг нь байгалийн үл хөдлөх тодорхой биетүүдийг дагаж тогтоогдсон
газрын зарим нь хана, хэрэм, хашаа, хагалсан зурвас зэрэг зохиомол зүйлээр
тодорхойлогдсон байдаг.
Хилийн эргэлтийн цэгүүдийн хоорондох муруй шугамыг хилийн шугам гэх
бөгөөд хилийн шугамын эргэлтийн цэгүүд дээр тусгай тэмдэгтүүд тавигдсан байх ёстой.
Хилийн шугам нь нэг цэгээс нөгөөд хүрэхдээ муруй шугамаар тодорхойлогдсон нөхцөлд
чухам хаагуур юуг даган явж буйг тодорхойлон бичиж өгдөг.
Засаг захиргааны нэгжийн нутаг дэвсгэрийн болон эдлэн газрын хилийг тогтоох
үйл ажиллагааг делимитаци, демаркаци хэмээх 2 үе шаттай гүйцэтгэдэг.
Делимитаци нь хөрш зэргэлдээ газар эзэмшигчид нутаг дэвсгэр, эдлэн газрын
заагийн талаар урьдчилан зөвшилцөж, цаасан дээр төсөл хэлбэрээр буулган тохиролцох
ажиллагаа юм.
Эдлэн газар эсвэл засаг захиргааны нэгжүүдийн хооронд хилийн шугамын
байрлалын талаар тохиролцсон тохиролцоо, төрийн өмчийн газраас эдлэн газар олгоход

11. тогтоосон зааг зэргийг үндэслэн хилийн цэсийг албажуулна. Аймаг нийслэл, сум
дүүргийн нутаг дэвсгэрийн хилийн цэсийг газар зохион байгуулалтын журмаар тогтоож
УИХ-ын тогтоолоор батална.
Эдлэн газрын хил нь газар олголтын явцад тогтоогдсон зураг, хилийн цэс
/тодорхойлолт/ бичигдэж газар олгох захирамжаар батлагдана.
Хилийн демиркацын үед батлагдсан хилийн шугамын эргэлтийн цэгүүд дээр
хилийн тэмдэг тавьж зарим шугамыг тодруулан бэхжүүлэх ажиллагааг гүйцэтгэх бөгөөд
бүхэлд нь энэ ажиллагааг хилийн тэмдэгжүүлэлт гэдэг. Хилийн цэс батлагдаж
тэмдэгжүүлэгдснээр хилийг баталгаажсан гэж үзнэ.
Баталгаажсан хилийн шугам, эргэлтийн цэг өөрчлөх ажиллагаа тусгай журмын
дагуу гүйцэтгэнэ.
Хилийн эргэлтийн цэгүүдийн байрлалыг геодезийн координатаар тогтоох нь
байгалийн биет болон зохиомол тэмдэгтүүдээр тогтоохоос илүү зардал шаардах авч
хилийн үрэгдсэн, арилсан, зөөсөн цэг болон шугамын үнэн байрлалыг сэргээн тогтооход
илүү тохиромжтой байдаг онцлогтой.
14. Газрын кадастрын зураглалын тухай ойлголт, түүний агуулга, ангилал
Кадастрын зураглал гэж геодезийн хэмжилт, тодруулалт, боловсруулалтын үр
дүнгээр бүх төрлийн кадастрын зураг үйлдэх үйл ажиллагааг хэлнэ.
Кадастрын зураглалыг үл хөдлөх хөрөнгийн төрлөөс хамааран газрын, хот
байгуулалтын, инженерийн шугаман байгууламжийн, геологи уул уурхайн, бусад гэж
ангилна.
Кадастрын зураг нь байрзүйн, инженер геодези, хайгуулын болон зураг зүйн
бүтээлүүдээс ялгаатай бөгөөд гол онцлог нь түүнийг төсөөлөх гадаад хэлбэрээрээ өөр,
мөн зураглалын объект нь бусад төрлийн зураглалаас өөр байадагт оршино. Кадастрын
зураглалын объект нь:
- Хотод хотын эдэлбэр газар
- Хөдөөд хөдөөгийн эдэлбэр газар
- Уурхайн эдэлбэр газар
Эдэлбэр газар нь байрлал болон зориулалтаас үл хамааран тодорхой аж ахуйн үйл
ажиллагаанд ашиглахад зориулагдсан түүний хэрэгцээг харуулж байх газрын шинж
чанар юм.
Кадастрын зураглалын ажлыг ямар ч аргаар гүйцэтгэсэн дараах ажлуудыг хийнэ. Үүнд:
1. Тухайн газрын газарзүйн онцлогийг судлах
2. Газар ашиглалтын байдлыг судлах
3. Кадастрын зураглалын үндэслэлд зоримулагдсан геодезийн сүлжээ байгуулах
4. Кадастрын зураглалын боловсруулалт
5. Кадастрын зураглалын ажилд тулгуурлан мэдээллийн сан байгуулах
Кадастрын зураглалын агуулга
1:1000-ны масштабтай кадастрын зурагт дараах элементүүдийг үнэн зөв, шаардлагатай
нарийвчлалын дагуу солбилцлоор нь хэмжиж үзүүлнэ. Үүнд:
1. Кадастрын зураг хийхэд зориулан хийсэн геодезийн үндэслэлийн цэгүүд
2. Нэгж талбар
3. Бүх төрлийн барилга байгууламж
4. Тариалангийн болон хүнсний ногооны талбай
5. Ус зүй түүний барилга байгууламж (доороосоо ундаргатай худаг, гол, булаг нуур)
6. Автомашины засмал зам, төмөр зам, түүний байгууламж буюу гүүр, нүхэн гарц,
гарам, нэгж талбарын хил болж байгаа явган хүний зам
7. Газар дээр байгаа 6кв-аас их өндөр хүчдэлийн тулгууртай цахилгаан дамжуулах
хоолой зэрэг инженерийн барилга байгууламж
8. Газар дээр тодорхой орон зай эзэлж байгаа трансформатор, цагдаагийн байр,
гараж, хөшөө цогцолбор, оршуулгын газар, ус түгээх байр, усан оргилуур
9. Засаг захиргааны хил зааг
10. Гудамж талбайн нэр, хашаа болон байшингийн дугаар

12. Кадастрын зургийн ангилал
Хот тосгонд кадастрын зургийн төсөл нь 1:1000ны масштабтай хийгдэж байгаа
ба энэ нь цаашдын кадастрын зураглалын эх суурь болж байгаа. ХААн зориулалттай
газрын дэд ангиллаас хамаарч өөр масштабтай хийгдэнэ. Үүнд:
- Тариалангийн газарт 1:25000
- Хадлангийн газарт 1:50000
- Бэлчээрт 1:100000аас багагүй
- Ойн сан, усан сан, геологи уул уурхайд 1:100000 үйлдэнэ.
Эндээс газрын кадастрын зургийн ангиллыг дараах байдлаар хийж болно
1. ҮХХ-ийн төрлөөс хамаарч кадастрын зураг нь
- Газрын
- Хот байгуулалтын
- Инженер шугаман байгууламжийн
- Геологийн
- Уул уурхайн
- Бусад
2. Газрын үндсэн зориулалт, хэрэгцээг харгалзан ГНС-ийн ангиллаар нь:
- Газрын
- Усны
- Хөрсний
- Ургамлын
3. Хот байгуулалтын кадастрын зураглалыг
- Газрын гадарга дээрхи зам талбай
- Газрын гадарга доорхи зам талбай
- Ногоон байгууламж
- Барилга байгууламжийн газрын доорхи болон дээрхи шугам сүлжээ
- Гэр хороолол
- Инженер геологи
- Ус суваг
4. Инженерийн шугаман байгууламжийн кадастрын зураглалыг
- Газрын дээр болон доор байгуулсан авто төмөр зам
- Иргэний нислэгийн
- Түлш эрчим хүчний
- Харилцаа холбоо
- Усан хангамжийн байгууламжийн
- Усжуулалтын системийн
5. Геологи уул уурхайн кадастрын зураглалыг
- Геологийн
- Эрэл хайгуулын
- Уурхайн
- Нөөц давсан талбайн
6. Бусад ангиллын кадастрын зураглалыг холбогдох үзүүлэлтэс хамаарч тус тусад нь
дэд ангиллаар ялган үзнэ.
- Жижиг масштаб (1:25000, 50000, 100000)
- Дунд масштаб (1:2000, 5000, 10000)
- Том масштаб (1:500, 1000, 2000)
Кадастрын план зургийг агуулгаар нь
• Байрзүйн
• Хот байгуулалтын
• Сэдэвчилсэн
15. Кадастрын зураглалыг үйлдэх аргууд, солбилцлын тогтолцоо,
масштаб нарийвчлал

13. Бүх ангиллын кадастрын зураглалыг стандартын дагуу улсын геодезийн
сүлжээнд холбож гүйцэтгэнэ. Бүх ангиллын кадастрын зураглалыг мөрдөж байгаа
зурагзүйн тусгаг, байр зүйн хавтгайн тогтолцоонд өргөрөг, уртрагийн өнцгийн болон
далайн түвшнээс дээших харьцангуй өндрийн тоон хэмжээсээр тус тус илэрхийлэнэ.
Кадастрын зургийг тухайн кадастрын үндсэн болон дэд ангилаас нь хамааруулан дараахь
мастабаар үйлдэнэ. Үүнд :
1. 1:2000-ас багагүй масштабаар- жимс жимсгэнэ, ногооны талбай, хот
байгуулалт, инженерийн шс, зам шугам сүлжээ,
2. 1:25000-ас багагүй – тариалангийн талбайд
3. 1:50000-аас багагүй – хадлангийн
4. 1:100000-аас багагүй – бэлчээр, ой, усан сан, геологи уул уурхайн талбайд
Бүх ангиллын кадастрын зураглалыг Геодези, зураг зүйн тухай хуульд заасан
стандартын дагуу улсын геодезийн сүлжээнд холбож гүйцэтгэнэ.*
Бүх ангиллын кадастрын зургийг мөрдөж байгаа зураг зүйн тусгаг, байр зүйн
хавтгайн тогтолцоонд өргөрөг, уртрагийн өнцгийн болон далайн түвшнээс дээших
харьцангуй өндрийн тоон хэмжээсээр тус тус илэрхийлнэ.*
Кадастрын зургийг тухайн кадастрын үндсэн болон дэд ангиллаас нь хамааруулан
дараахь масштабаар тус тус үйлдэнэ:
• энэ хуулийн 4.1.2; 4.1.3 -т заасан төрлийн кадастрын зургийг 1:2000-аас
багагүй масштабаар;
• жимс жимсгэнэ, ногооны талбайн кадастрын зургийг 1:2000-аас, тариалангийн
талбайд 1:25000-аас, хадлангийн талбайд 1:50000-аас, бэлчээр, ой, усан сан,
геологи, уул уурхайн талбайд 1:100000-аас тус тус багагүй масштабаар.*
Кадастрын зургийг тухайн кадастрын үндсэн болон дэд ангиллаас нь хамааруулан
дараахь масштабаар тус тус үйлдэнэ:
• энэ хуулийн 4.1.2; 4.1.3 -т заасан төрлийн кадастрын зургийг 1:2000-аас
багагүй масштабаар;
• жимс жимсгэнэ, ногооны талбайн кадастрын зургийг 1:2000-аас, тариалангийн
талбайд 1:25000-аас, хадлангийн талбайд 1:50000-аас, бэлчээр, ой, усан сан,
геологи, уул уурхайн талбайд 1:100000-аас тус тус багагүй масштабаар.*
Кадастрын зургийн нарийвчлал нь тухайн масштабын 0,1 мм-т ногдох хэмжээнээс ихгүй
байна.
16. Кадастрын зураглалын мэдээллийн сангийн тухай ойлголт
Аливаа хэмжилт болон ашиглалтын дүнд цуглуулсан анхдагч баримт буюу фактыг
өгөгдөл гэх ба анхдагч өгөгдөлд боловсруулалт болон дүн шинжилгээ хийсний үндсэн
дээр гаргаж авсан эцсийн дүнг мэдээ буюу мэдээлэл гэнэ.
Тодорхой стандартаар илэрхийлэгдсэн өөр хоорондоо холбоо бүхий өгөгдлийн
болон мэдээллийн олонлогийг мэдээллийн сан гэж нэрлэнэ.
Өгөгдлийг оруулах болон мэдээллийн санг байгуулахдаа дараах үндсэн үе шатны
дагуу явагдана.
• Оронзайн өгөгдлийг оруулах
• Атрибут мэдээг оруулах
• Оронзайн болон атрибут мэдээг шалгах, засах
• Оронзайн мэдээ болон атрибут мэдээг холбох
• Нэгдсэн сан байгуулах
Мэдээллийг сонгохдоо дараах үзүүлэлтүүдийг анхаарах ёстой.
• Анхдагч өгөгдлийг хэзээ ямар аргаар яаж цуглуулсан эсэх
• Мэдээг дүрсэлсэн хэлбэр, тоон өгөгдлийн урт
• Зургийн проекц
• Зургийн хэмжээ
• Зургийн өгөгдөл, хэмжигдэхүүн
• Цуглуулах үеийн мэдээллийн чанар

14. • Хэрэглэсэн арга, ангилалын буюу интерполяцийн аргууд
• Зургийн хэсэг тус бүрийн хэлбэр хэмжээ
Мэдээллийн сангийн дизайны болон системийн зохион байгуулалт нь концепц
боловсруулах, мэдээлэл цуглуулах, дотоод бүтэц буюу мэдээллийг компьютарт оруулах,
хэрэглэгчийн түвшин гэсэн 4 үе шаттайгаар авч үздэг байна.
• Концепц боловсруулах. Мэдээлийн сангийн ашиглах чиглэлд зургийн хэмжэ
түвшин сонголт шаардлагатай мэдээллүүд, байгалийн биес, хүний гараар бий
болсон мэдээлэл, атрибут тэдгээрийн хоорондын хамаарлыг тодорхойлох
шаардлагатай. Yүний тулд биет хоорондын хамаарлын диаграмм, өгөгдлийн
хамаарлын диаграмм, мэдээллийн систем түүний өөрчлөлтийн анализ, блок,
алогритм зэрэг олон аргуудыг ашиглана.
• Мэдээлэл цуглуулах. Мэдээлэл цуглуулах багаж төхөөрөмж, мэдээлэл оруулах арга,
мэдээллийн стандарт, ямар сэдэвчилсэн зургийг яаж гаргаж авахыг тогтоох зэрэг
зүйлсээс бүрдэнэ.
• Дотоод бүтэц буюу мэдээллийг компьтарт оруулах энэ түвшинд мэдээллийн санг
тоон хэлбэрт компьютарын файл маягаар хадгална. Мэдээллийг оруулах, хадгалах,
сэргээх ажлыг мэдээллийн сан удирдах удирдах системийн тусламжтайгаар
гүйцэтгэнэ.
• Хэрэглэгчийн түвшин. Энэ түвшинд дүн шинжилгээний үйлдлүүдээс гадна төрөл
бүрийн хэрэглээний программууд ашиглагдаж янз бүрийн нийлмэл асуудал
тавигдаж хэрэглэгчийг шаардлагатай мэдээллээр хангана.
Кадастрын зураглалын мэдээллийн сан
1.Кадастрын зураглалын мэдээллийн сан нь геодези, зураг зүйн улсын нэгдсэн
сангийн дэд сан байна.
2.Кадастрын зураглалын мэдээллийн санд дор дурдсан ажлын үр дүн, зураг
мэдээлэл, бичиг баримт орно:
1.кадастрын зураглалын техникийн тайлан, гүйцэтгэсэн аж ахуйн нэгж,
байгууллагын оноосон нэр, улсын бүртгэлийн дугаар, шуудангийн хаяг;
2.зураглалын үндэслэлийн болон хээрийн холболтын цэгүүдийн тэгшитгэн
боловсруулсан солбицол, өндрийн жагсаалт, нарийвчлалын өгөгдөл, геодезийн ба
зураглалын сүлжээний байрлалын бүдүүвч;
3.эдлэн газар болон нэгж талбарын ялгах дугаар, хилийн шугамын эргэлтийн
цэгийн солбицол, өндрийн жагсаалт, тодорхойлолтын нарийвчлалын үзүүлэлт;
4.байр зүйн болон сэдэвчилсэн тодруулалтын зураг, тодорхойлолтын баримт
бичиг;
5.зураглалын явцад шинээр байгуулсан үндэслэлийн цэгүүдийн төв, тэмдэгтийн
бүдүүвч, тодорхойлолт;
6.ортофото зураг, кадастрын тоон зураг болон бусад шаардлагатай баримт бичиг.
Кадастрын зураглалын мэдээллийн сангийн шаардлага
• Газрын эрхийг үүсгэх, арилжааг дэмжихтэй холбогдолтой бүх үйл ажиллагааг
хөтлөн явуулах гол хэрэгсэл болох
• Нэгж талбарт үндэслэгдсэн байна
• Мэдээллээр үйлчлэх, мэдээллийн санг шинэчлэх тодорхой журамтай байна
• Улсын болон орон нутгийн хэмжээнд мэдээллийн нэгдсэн сан, тэдгээрийг холбох
мэдээллийн сүлжээтэй байна
Атрибут санг дүрслэх шаталсан, сүлжээний, хүснэгтийн, объект хандлагатай гэсэн 4
үндсэн хэлбэр байдаг.
• Шаталсан хэлбэр нь өгөгдлүүд дэээрээс доош олон хэсэг болон салаалсан мод
маягаар
дүрслэгдэх бөгөөд доод шатны элемэнтүүд дээд шатны элемэнтүүдтэйгээ уг
элемэнтийн тодорхойлогчийн тусламжтайгаар холбогддог. Энэ хэлбэрийг
практикт их ашигладаггүй. Учир нь их давхацсан мэдээлэл үүсгэдэг.
• Сүлжээний арга. Энэ нь илүүдэл өгөгдлийг агуулдаггүй доод шатны элемэнт нь
дээд

15. шатны элемэнттэй нэгэн зэрэг харъяалагддаг. Мөн өөр өөр мөчрөөс салааласан
элемэнтийг
эрж хайхад шаталсан хэлбэртэй адил заавал дээд шатруугаа орох шаардлагаггүй.
• Хүснэгтэн хэлбэр. Энэ мэдээллийн санд мэдээллийг хүснэгт маягаар дүрсэлнэ.
Хүснэгт бүр нь өөр өөр нэртэй ба мэдээлэл тус бүр тус тусдаа хүснэгт болно.
Хүснэгтйн мөр бүрт тухайн мэдээлэл дахин давтагдсаныг тодорхойлно.
• Объект хандлагатай хэлбэр. Энэ хэлбэрт мэдээллийн сан нь дээрээс доошоо
шаталсан шат бүрт элемэнтүүд өөр хоорондоо холбоотой нийлмэл биетүүдийн
олонлог маягаар дүрслэгдэнэ. Энэ сүүлийн үед түгээмэл хэрэглэгдэж буй хамгийн
тохиромжтой хэлбэр юм.
Газрын кадастрын мэдээллийн дараалал
МЭДЭЭЛЛИЙН САНГИЙН БҮТЭЦ
1.Субект
Иргэн, аж ахуйн нэгжийн бүртгэлийн мэдээлэл
(ААН-ийн гэрчилгээ, иргэний үнэмлэхийн дугаар, хаяг гм.)
2.Обьект
График мэдээлэл (кадастрын зураглалын мэдээлэл)
(нэгж талбарын дугаар, нэгж талбарын эргэлтийн цэгийн координат, нэгж талбарт
харьяалагдах байшин барилга, засаг захиргааны хил хязгаар )
3.Эрхийн бүртгэл
Газрын эрхийн бүртгэлийн мэлээлэл
(Газрын ангилал, газар өмчлөлийн шийдвэр, гэрчилгээ,газар эзэмшилийн
гэрчилгээ, гэрээ)
4.Үнэлгээ, татвар
Үнэлгээ, татварийн мэлээлэл
(Газрын үнэлгээ, татвар, төлбөр барагдуулалт)
5.Арилжааны бүртгэл
Газрын арилжааны мэдээлэл
(Газрыг худалдах, барьцаалах,түрээслэх, эрх шилжүүлэхтэй хобогдолтой
гэрээ,хэлцэл баримтын бүртгэл)
Шийдвэр гаргахад ашиглагдах гарын мэдээллийн системийн менежмент буюу удирдлага
зохион байгуулалтыг дараах 3 түвшинд ангилна.
• Стратеги. Удаан хугацааны турш ашиглагдах зохион байгуулалт
бөгөөд энэ төрлийн менежмент нь голдуу олон янзын стандартаар
илэрхийлэгдэнэ. Мөн зохион байгуулалт муутай олон янзын
мэдээллийг ашигладаг. Сэдвүүдийнх нь хэмжэ ихэнх тохиолдолд
жижгээс дунд масштабын хооронд хэлбэлзэнэ.
• Тактик. Богино болон дунд хугацааны менежментэд ашиглагдана.
Аливаа шийдвэр гаргахад зохион байгуулалт сайтай өндөр чанарын

16. мэдээлэл ашиглана. Хэмжээний хувьд дунд ба том масштабын
судалгаанд ашиглагдана.
• Yйл ажиллагаа. Түргэн шуурхай шийдвэр гаргахад ашиглагдана.
Энэ төрлийн тодорхой стандарттай нарийн зохион байгуулалттай
өндөр чанарын мэдээллийг ашиглана. Энэ нь ихэнх тохиолдолд том,
хэт том масштабын судалгаанд ашиглагдана.
17. Кадастрын зураглалыг төлөвлөх
Техникийн төсөл, даалгавар нь төлөвлөж буй ажлын агуулга, хэмжээ, хөдөлмөр
зарцуулалт, төсөвт өртөг, техникийн үндсэн нөхцөл, ажил гүйцэтгэх хугацаа, зохион
байгуулалт зэргийг бүрэн тусгасан агуулгатай байна.
Техникийн төслийн үгчилсэн хэсэг
1. Ерөнхий хэсэг
 Төлөвлөж буй ажлын зорилго, зориулалт
 Төлөвлөж байгаа ажлын тоо хэмжээ
 Ажил гүйцэтгэхэд баримтлэх заавар дүрмийн хэмжээ
2. Урьд онуудад хийгдсэн геодези, байр зүйн ажлын судалгаа
 Урьд онуудад хиыгдэж байсан геодезийн байрлал, өндрийн сүлжээний
тойм
 Байр зүй, кадастрын зураглалын тухай тойм
3. Геодезийн тулгуур сүлжээ байгуулах
 Геодезийн үндэслэлийн цэг бэхлэх
 Геодезийн хуучин цэгийн судалгаа, сэргээн босголт
 Геодезийн сүлжээний цэг, тэмлэгт байгуулалт
 Байрлалын сүлжээ байгуулах арга түүний хэмжилт, нарийвчлал, шаардлага
өндрийн сүлжээ байгуулах арга түүний нарийвчлал, шаардлага
4. Кадастрын зураглал үйлдэх
 Кадастрын зураглал үйлдэх арга технологи
5. Суурин боловсруулалт
 Тоон зургийн боловсруулалт
 Кадастрын зургийн объектуудын кодлож ангилах
6. Текстэн мэдээлэл цуглуулж боловсруулах
 Эдэлбэр газрын эзэмшлийн тухай мэдээлэл цуглуулах
 Текстэн мэдээлэл боловсруулж программд оруулах
 Текстэн мэдээллийг кадастрын зурагтай холбох
7. Эдэлбэр газрын хил хязгаарын эргэлтийн цэгийг тэмдэглэх
 эргэлтийн цэгийг бэхлэх
 эргэлтийн цэгийг тэмдэглэх
8. Ажил гүйцэтгэх зохион байгуулалт
 Ажил гүйцэтгэх хугацаа, зохион байгуулалт
 Ажил дууссаны эцэст хүлээлгэж өгөх материалын жагсаалт
Төлөвлөлтийн зураг бүдүүвч
1. Кадастрын зураглал хийх районы хил хязгаарын бүдүүвч
2. Урьд онуудад хийгдсэн геодези, байрзүйн ажлын бүдүүвч
3. Төлөвлөж буй сүлжээний бүдүүвч

17. 4. Ажил хийж гүйцэтгэх график төлөвлөгөө
18. Газрын кадастрын судалгаа, түүний үйл ажиллагаанууд
Газрын кадастрын судалгааг газрын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны
байгууллагаас зөвшөөрөл авсан мэргэжлийн байгууллага, аж ахуйн нэгж гүйцэтгэнэ.
Газрын кадастрын судалгаа дараахь үйл ажиллагаанаас бүрдэнэ.
• Газрын нэгдмэл сангийн тооллого явуулах
• Газрын төлөв байдал, чанар, чадавхи, эдийн засгийн үр өгөөж өөрчлөлтийг
илэрхийлж байгаа үзүүлэлтийг бодит байдлаар тогтоож чанарын болон эдийн
засгийн үнэлгээг хийх
• Эдлэн газрын үндсэн зориулалтаар нь эзэмшиж, ашиглаж байгаа эсэхийг шалган
нотлох
• Эдлэн газар, нэгж талбаруудын газрын ерөнхий болон оноосон хил, хил заагийг
газрын улсын бүртгэлийн холбогдох бичиг баримтыг үндэслэн шалган нотлох
Газрын нэгдмэл сангийн тооллого явуулах үйл ажиллагааг ГНС-ийн ангилал өөрчлөгдөх
бүрд болон 5 жилд нэг удаа, нутаг дэвсгэрийн тодорхой хэсгийн тооллогыг тухайн шатны
нутгийн захиргааны байгууллагын болон газар эзэмшигч, ашиглагчийн захиалгаар
хугацаа харгалзахгүйгээр хийнэ.
Газрын нэгдмэл сангийн тооллогыг газрын үндсэн, дэлгэрэнгүй ангиллаар зураглал,
бичлэг үйлдэж, түүний байршил, талбайн хэмжээг тодорхойлох замаар явуулна.
Газрын нэгдмэл сангийн тооллого явуулсан мэргэжлийн байгууллага, аж ахуйн нэгж,
тооллогын дүнгийн тухай мэдээ, баримт бичгийг аймаг, нийслэлийн газрын асуудал
эрхэлсэн байгууллагаар хянаж баталгаажуулна.
Тооллогын баримт бичгийг 3 хувь үйлдэж аймаг, нийслэлийн газрын асуудал эрхэлсэн
байгууллага болон захиалагчдад тус бүр нэг хувийг хүлээлгэн өгнө.
Газрын нэгдмэл сангийн тооллого нь газрын нэгдмэл сангийн тоо бүртгэлийг бүрдүүлэх
анхдагч мэдээлэл болно.
19. Газрын өмчийн үнэ цэнэд нөлөөлдөг хүчин зүйлсүүд
Ерөнхий хүчин зүйлүүдийн системийн эдийн засгийн хүчин зүйлүүдэд дараах
зүйлүүдийг оруулсан. Үүнд:
1. Байрлал
2. Эдийн засгийн хөгжлийн хурдац
3. Бараа ажил үйлчилгээний үнийн түвшин харьцаа
4. Шинжлэх ухаан, технологийн дэвшил
5. Зам тээврийн нөхцөл
6. Өрсөлдөөний түвшин
7. Татвар, зээл, барьцаат зээлжүүлэгтийн хувь хэмжээ
Ерөнхий хүчин зүйлүүдийн системийн социаль ба хүн ам зүйн хүчин зүйлүүдэд дараах
зүйлүүдийг оруулсан. Үүнд:
1. Хүн амын бүтэц
2. Ажил эрхлэлтийн түвшин
3. Хүн амын орлогын түвшин
4. Хүн амын ажил хэрэгч байдлын түвшин
5. Хүн амын нягтрал
6. Гэр бүлийн тоо
7. Хүн амын шилжих хөдөлгөөн
8. Төрийн бодлого
9.. Байгууллагуудын зорилгууд
Газрын эрэлтийг хангахад нөлөөлөх тусгай хүчин зүйлүүдэд газар нутгийн
болон уур амьсгалын хүчин зүйлс, газар ашиглалтыг зохицуулах эрх эрхзүйн нөхцөл
байдал зэрэг хамаарна. Үүнд газрыг бизнесийн болон барилгажуулалтын зорилгоор
үнэлэх бол юуны түрүүнд талбарын байрлал, хэлбэр хэмжээ, хэлбэр дүрс, гадаргын байр