Os Austrias. Auxe e decadencia

Introdución
► A comezos do s. XVI, o neto dos Reis Católicos, Carlos I,
ocupou o trono da monarquía hispánica e instaurou a dinastía
chamada de Habsburgo ou de Austria.
► Carlos I e máis o seu fillo Filipe II gobernaron sobre un inmenso
Imperio, formado polas posesións europeas e polos territorios
americanos incorporados á coroa.
► Carlos I posuíu o título de emperador pola súa herdanza alemá,
pero durante o reinado de Filipe II, os territorios austríacos e a
titularidade imperial quedaron desligados da Coroa española.
► Tan inmensas posesións foron fonte de graves conflitos e
durante esta épocas as guerras no exterior foron constantes. En
gran parte, eses conflitos viñeron ocasionados polos problemas
relixiosos e pola defensa do catolicismo por parte dos reis
hispanos.
► Cos monarcas do s. XVII, Filipe III, Filipe IV e Carlos II o imperio
iniciou a súa lenta decadencia. A crise da economía, o
descenso da poboación e as derrotas militares puxéronlle fin á
hexemonía española en Europa.

CARLOS I
OU
CARLOS V
FILIPE II FILIPE III FILIPE IV CARLOS II
1516-1556 1556-1598 1598-1621 1621-1665 1665-1700
1519 Emperador de
Alemaña.
1520-1521
Comunidades e
xermanías (1521-1523)
1525 Batalla de Pavía
1547 Batalla de
Mülhberg
1555 Paz de Augsburgo
1556 Abdicación
1557 Batalla de San
Quintín
1566 Rebelión en
Flandres
1571 Batalla de
Lepanto
1581 Anexión de
Portugal
1588 Armada invencible
1609 Expulsión dos
mouriscos.
Tregua dos 12 anos.
1626 Vitoria de Breda
1640 Levantamento
de Catalunya e Portugal
1643 Derrota en Rocroi
1648 Paz de Westfalia
1659 Paz dos Pireneos
1673 Novas guerras
con Francia.
1678 Paz de Nimega
ACTIVIDADE
1. Que reis da dinastía dos Habsburgo (Austrias) reinaron
en España durante o século XVI e XVII?
Que período é considerado de esplendor? E cal de decadencia?

Concurso de Mister Austria
Elixe ao Austria
máis guapo.
que características
físicas cres que teñen
en común?
Carlos I ou V Filipe II Filipe III
Filipe IV Carlos II

O EMPERADOR CARLOS V VISTO NO FINAL DA SÚA VIDA POLO
EMBAIXADOR ITALIANO BADOARO
► É de estatura mediana e de aspecto grave. Ten a
fronte espaciosa, os ollos azuis, nariz aquilina e un
pouco torcida; a mandíbula inferior longa e ancha, o
que lle impide xuntar os dentes e fai que non se
entenda ben o final das palabras. Os dentes de
diante son escasos e con carie; a pel é fermosa a
barba curta e apuntada. É ben proporcionado. A súa
complexión é flegmática, de orixe melancólica.
Padece case continuamente de hemorroides e, a
miúdo ten gota no pescozo e nos pés, polo que ten
contraídas as mans. Escolleu retirarse a Iuste
porque o aire deste lugar é o máis propicio de
España para o restablecemento da súa saúde (...)
Tiña por costume tomar, pola mañá, ao espertarse,
unha cunca de zume de capón con leite, azucre e
especias e despois volvía a repousar. A mediodía
comía gran variedade de pratos; merendaba pouco
despois de vésperas e ceaba á unha da madrugada,
tomando nesas diversas comidas toda clase de
cousas apropiadas para enxendrar humores
espesos e malignos
► (Relación sobre Carlos I. 1557)

O DUQUE DE RIVAS SOBRE FILIPE II
Una noche de Madrid de 1578 (1841)
► Macilento, enjuta, grave
► rostro como de ictericia;
► ojos siniestros que a veces
► de una hiena parecían;
► otros vagos, indecisos
► y de apagadas pupilas.
► Hondas arrugas, señales
► de medittación continua,
► huella de ardientes pasiones
► mostraba en frente y mejillas.
► Y escaso y rojo cabello,
► y barba pobre y mezquina,
► prestaba a su semblante
► expresión rara y ambigua.

SOBRE O FEITIZAMENTO DE CARLOS IISOBRE O FEITIZAMENTO DE CARLOS II
► CARLOS II EL FEITIZADO ERA ESTÉRIL PORQUE SÓ TIÑA UN TESTÍCULOCARLOS II EL FEITIZADO ERA ESTÉRIL PORQUE SÓ TIÑA UN TESTÍCULO
► O rei Carlos II O Feitizado (1661-1700), último dos Austrias, era estéril porque só tiña un testículo e ademaisO rei Carlos II O Feitizado (1661-1700), último dos Austrias, era estéril porque só tiña un testículo e ademais
atrofiado, segundo o primeiro estudo multidisciplinar médico e histórico da vida do monarca, realizado por Pedroatrofiado, segundo o primeiro estudo multidisciplinar médico e histórico da vida do monarca, realizado por Pedro
Gargantilla, médico internista do Hospital Clínico San Carlos de Madrid.Gargantilla, médico internista do Hospital Clínico San Carlos de Madrid.
Gargantilla sostén que a esterilidade de Carlos II debíase a unha patoloxía xenital e en ningún caso a unGargantilla sostén que a esterilidade de Carlos II debíase a unha patoloxía xenital e en ningún caso a un
hechizamiento.hechizamiento.
"Non tiña o cadáver nin unha pinga de sangue, o corazón aparece do tamaño dun gran de pementa; os pulmóns"Non tiña o cadáver nin unha pinga de sangue, o corazón aparece do tamaño dun gran de pementa; os pulmóns
corroídos; os intestinos putrefactos e gangrenados; un só testículo, negro como o carbón, e a cabeza chea de auga",corroídos; os intestinos putrefactos e gangrenados; un só testículo, negro como o carbón, e a cabeza chea de auga",
dicía o texto da necropsia realizada ao rei, unha proba médica inusual naquela época pero que Gargantilla cre quedicía o texto da necropsia realizada ao rei, unha proba médica inusual naquela época pero que Gargantilla cre que
fixeron a Carlos II polo seu suposto "hechizamiento".fixeron a Carlos II polo seu suposto "hechizamiento".
Carlos II padeceu raquitismo infantil, "como queda constancia na súa avultada cabeza e en que non puidese camiñarCarlos II padeceu raquitismo infantil, "como queda constancia na súa avultada cabeza e en que non puidese camiñar
con normalidade ata os 10 anos, a pesar de que o herdeiro de Felipe IV tivo unha lactancia que durou case catrocon normalidade ata os 10 anos, a pesar de que o herdeiro de Felipe IV tivo unha lactancia que durou case catro
anos e contou con 28 amas", sinala Gargantilla na súa análise.anos e contou con 28 amas", sinala Gargantilla na súa análise.
A súa esterilidadeA súa esterilidade
"Sen embargo, o auténtico calvario do rei foi a súa esterilidade, que se atribuíu a que estaba feitizado", sinala"Sen embargo, o auténtico calvario do rei foi a súa esterilidade, que se atribuíu a que estaba feitizado", sinala
Gargantilla, quen lembra que a primeira muller do rei, María Luisa de Orleans, continuaba sendo virxe ao ano deGargantilla, quen lembra que a primeira muller do rei, María Luisa de Orleans, continuaba sendo virxe ao ano de
matrimonio.matrimonio.
"Nunha operación de alto espionaxe internacional, o diplomático francés Rabenac apodérase duns calzóns do rei e"Nunha operación de alto espionaxe internacional, o diplomático francés Rabenac apodérase duns calzóns do rei e
manda que sexan examinados por dous cirurxiáns da embaixada: un dictamina que o rei pode ter descendencia, e omanda que sexan examinados por dous cirurxiáns da embaixada: un dictamina que o rei pode ter descendencia, e o
outro non", de forma, di Gargantilla, que a polémica está servida, ao que se suma que a propia raíña confesou a seuoutro non", de forma, di Gargantilla, que a polémica está servida, ao que se suma que a propia raíña confesou a seu
camarera que Carlos II padecía de "eyaculación precoz que impedía consumar o matrimonio".camarera que Carlos II padecía de "eyaculación precoz que impedía consumar o matrimonio".
Aí, sostén o estudoso, comezou a lenda do feitizamento de Carlos II e así un astrólogo de Bohemia sostivo que aAí, sostén o estudoso, comezou a lenda do feitizamento de Carlos II e así un astrólogo de Bohemia sostivo que a
causa da esterilidade estaba en que non se despedira do seu pai no seu leito de morte, "polo que o rei se dirixiu aocausa da esterilidade estaba en que non se despedira do seu pai no seu leito de morte, "polo que o rei se dirixiu ao
mosteiro do Escorial, mandou sacar a momia de Felipe IV e durante uns minutos estivo contemplándoo".mosteiro do Escorial, mandou sacar a momia de Felipe IV e durante uns minutos estivo contemplándoo".

RETRATO DE CARLOS II
Carta de Millini, nuncio de Roma en España. 1680
► O rei é máis ben baixo que alto, fraco, mal
formado, fedo de rostro; ten o pescozo
longo, a cara longa, o queixo longo e como
encorvado cara a arriba; o labio inferior
típico dos Austrias; ollos non moi grandes,
de cor azul turquesa e cute fino e delicado.
Mira con expresión melancólica e un pouco
aombrado. O cabelo é rubio e longo,
peiteado cara atrás, de modo que as
orellas quedan ao descuberto. Non pode
enderezar o seu corpo máis que cando
camiña, a non ser que se arrime a unha
parede, unha mesa ou outra cousa. O seu
corpo é tan feble como a súa mente. De
vez en cando dá sinais dalgunha
intelixencia, de memoria e de certa
vivacidade; polo común ten un aspecto
lento e indiferente, paracendo estupefacto.
Pode facerse con el o que se desexe, pois
carece de vontade.

CARLOS II O ENFEITIZADOCARLOS II O ENFEITIZADO
Frei Antonio Álvarez Argüelles.Frei Antonio Álvarez Argüelles. Resposta ao InquisidorResposta ao Inquisidor
► Díxome o demo pola noite queDíxome o demo pola noite que
o rei está maleficamenteo rei está maleficamente
enfeitizado para gobernar eenfeitizado para gobernar e
para enxendrar. Foipara enxendrar. Foi
enfeitizado cando tiña 14 anosenfeitizado cando tiña 14 anos
cun chocolate no que secun chocolate no que se
disolveron sesos dun homedisolveron sesos dun home
morto para quitarlle a saúde emorto para quitarlle a saúde e
os riles, para corromperlle oos riles, para corromperlle o
seme e impedirlle aseme e impedirlle a
procreación. Os efectos doprocreación. Os efectos do
bebedizo renóvanse por lúas ebebedizo renóvanse por lúas e
son maiores durante as lúasson maiores durante as lúas
novas.novas.

María Ruíz Elvira
El País 15/04/2009

A endogamia matou aos Austrias
O primeiro estudo xenético indica que Carlos II era como un fillo incestuoso
M. RUIZ DE ELVIRA - Madrid - EL PAÍS 15/04/2009
Carlos II O Feitizado foi unha das vítimas dos repetidos cruzamentos entre parentes próximos que se deron nos seus antepasados, tanto
recentes como remotos. O seu coeficiente de consanguinidade era altísimo, similar ao do froito dunha relación entre pai e filla ou entre irmán e
irmá, acharon científicos españois. O primeiro estudo que aplica a xenética a unha dinastía española, a dos Austrias, confirmou a hipótese de
moitos historiadores de que a consanguinidade foi o factor clave na súa extinción, cando morreu Carlos II en 1700 sen descendencia. Tamén
permitiu esclarecer os principais trastornos que sufría o rei.
"Na análise da consanguinidade remontámonos 16 xeracións desde Carlos II, cun total de 3.000 personaxes", explica Gonzalo Álvarez Jurado,
catedrático de Xenética na Universidade de Santiago de Compostela e seareiro á historia. O que atoparon Álvarez e os seus colegas, Francisco
Ceballos e Celsa Quinteiro, e publican en Plos One, é que pesan tanto as relacións de parentesco entre o pai e a nai do suxeito como as
acumuladas ao longo das xeracións.
Desde que Felipe o Fermoso inaugurou a dinastía ao casar con Juana La Loca, os matrimonios entre parentes nas diferentes casas reais
europeas, para conservar o poder, foron a norma. O coeficiente de consanguinidade indica a proporción de xenes idénticos que se reciben do
pai e da nai. Coa xenealoxía na man, en porcentaxe, vai aumentando desde o 2,5 de Felipe o Fermoso ao 21 de Felipe III. En Felipe IV baixa a
un 11,5 e Carlos II, a pesar de ser só fillo de tío e sobriña, ten o máximo (25,4), 10 veces maior que o do fundador.
"Para probar a influencia da consanguinidade, fomos aos efectos", indica Álvarez. "Analizamos a mortalidade infantil nos descendentes de cada
rei ata os 10 anos e observamos unha relación directa entre o coeficiente de consanguinidade e a taxa de mortalidade". Xa os testemuños da
época se estrañaban da cantidade de abortos e de nenos que nacían mortos ou morían pronto na familia mellor coidada da España de entón.
Ademais, os científicos españois estudaron desde o punto de vista xenético os trastornos dos reis e, sobre todo, de Carlos II. "Dispoñemos dos
mellores retratos de todos eles, de grandes pintores, que son moi informativos para os médicos", lembra Álvarez. Sen embargo, aclara, o
queixo prominente de Carlos I non está relacionada coa consanguinidade.
Dúas doenzas imputables a mutacións xenéticas recesivas, que necesitan herdarse dos dous proxenitores, explicarían os trastornos de Carlos
II, que era raquítico, non puido ter fillos e aos 30 anos parecía un vello. Son un déficit hormonal múltiple da hipófise (da hormona de
crecemento, entre outras) e unha acidose tubular renal, causa de raquitismo.
Na lotería xenética saíu mellor parada a infanta Margarita, irmá do rei e unha das famosas meninas de Velázquez, que se casou e tivo fillos.
Hai un grao de incertidume inevitable no estudo, debido á imposibilidade de asegurar a paternidade dos descendentes, pero Álvarez cre que é
pequeno, dado o marco da realeza na época. Agora, os investigadores están ampliando o estudo aos Austrias austríacos, que teñen aínda
maior consanguinidade. Un primeira análise indica que nos Borbóns é moito menor

Antonio Arias Fernández, 1639:
Carlos V e Felipe II

2. Observa o cadro de Alonso Sánchez Coello e
investiga os personaxes que aparecen nel.
►De esquerda a dereita aparecen o rei
Carlos I, a raíña emperatriz, Isabel de
Portugal, o rei Felipe II e o seu lado a súa
esposa Ana de Austria, o archiduque
Alberte de Austria, a infanta Isabel Clara
Uxía, o duque de Saboia e a infanta
Catalina Micaela, de costas ao espectador.
►As infantas eran fillas de Felipe II e Isabel
de Valois, a súa segunda esposa.

Carlos I
Isabel de
Portugal
Felipe II Ana de Austria
Alberte de
Austria
Isabel
Clara Uxía
Duque de SaboiaCatalina
Micaela

3. En que continentes tiña territorios o Imperio Hispánico?
Enumera algunhas posesións en cada continente?
►Europa: reino de Castela, Navarra, Aragón,
ducado de Milán, reino de Nápoles, Sicilia e
Sardeña, Países Baixos, Luxemburgo,
Franco Condado, principados alemáns e
Austria.
►América.
►Asia: illas Filipinas.

4. Sabes por que se di que no imperio de Felipe II nunca se
impoñía o sol?
►Porque se estendía por todo o
mundo coñecido e que entón
cando se facía de noite nos
territorios europeos (por
exemplo), era de día nas
posesións americanas ou
amencía nas asiáticas.

5. Observa o mapa e enumera os territorios que recibíu
Carlos I de cada un dos seus antepasados. Cales forman
parte do Sacro Imperio Romano Xermánico?
► Do seu pai Felipe de Habsburgo: Países Baixos,
Franco Condado e Luxemburgo.
► Da súa nai Xoana de Castela: reino de Castela e
Navarra.
► Do seu avó materno Fernando de Aragón: coroa
de Aragón, Nápoles, Sicilia e Sardeña.
► Do seu avó paterno Maximiliano de Habsburgo
territorios austríacos e parte sur de Alemaña.

O Imperio universal: Carlos I
Herdeiro dun imperio e algo máis (Vicens Vives páx. 168)
► Carlos I de España e V de Alemaña
(1516-1556), fillo de Xoana de
Castela, herdeira dos Reis
Católicos e do príncipe alemán
Filipe de Habsburgo, acumulou
unha grande herdanza.
► Parte materna: Castela, Navarra,
Aragón, os territorios italianos e as
posesións americanas.
► Parte paterna: Países Baixos,
Luxemburgo, Franco Condado. Ao
morrer o seu avó Maximiliano
recibiu as posesións alemás dos
Habsburgo e o título de emperador
(1519).
► Esta enorme herdanza foi a orixe
dunha serie de problemas tanto nos
reinos hispánicos, aos que lles
prestou pouca atención, coma no
resto do Imperio.

A HERDANZA DE CARLOS V
Carlos V recibe en herdanza dos
seus avós
Os seguintes territorios
Sabela a Católica: Castela,
Canarias,
Melilla, Orán, Trípoli e Indias
Fernando o Católico: Aragón,
Nápoles, Sicilia e Cerdeña.
María de Borgoña: Países Baixos,
Franco-Condado e Charolais
Maximiliano I: estados dos
Habsburgo
(Tirol e Austria), dereitos sobre Milán
e dereitos ao título imperial
Límites do Imperio

6. Como incrementou Felipe II os territorios herdados do
seu pai? Que perdeu? Como organizou a monarquía?
► Felipe II incorporou Portugal e as súas posesións
en América e Asia á monarquía hispánica.
► Perdeu anteriormente o dereito a ser emperador
do Sacro Imperio Romano Xermánico en beneficio
do seu tío Fernando.
► Para administrar un territorio tan extenso, Felipe II
centralizou o goberno, fixo de Madrid a súa capital
en 1561 e afianzou a autoridade rexia coa axuda
dos conselleiros.

7. Fíxate no esquema e explica como se organizou o goberno
de Felipe II. Cales eran os seus órganos de poder máis
importante? Que papel desempeñaban as Cortes na
monarquía hispánica?
► Centrábase na figura do rei.
► O monarca gobernaba coa axuda dos secretarios,
quen, á súa vez, controlaban os diferentes
consellos de Estado, tanto territoriais como
técnicos.
► Ademais, o monarca podía contar con
representantes directos nos territorios da
monarquías (virreis), delegar a xustiza nas reais
audiencias, así como nomear corrixidores para
controlar os municipios casteláns.

7. Fíxate no esquema e explica como se organizou o goberno
de Felipe II. Cales eran os seus órganos de poder máis
importante? Que papel desempeñaban as Cortes na
monarquía hispánica?
► Os órganos de poder máis importantes era os
consellos de Estado, entre os cales o de Castela
creceu en importancia.
► Estes consellos dependían directamente dos
secretarios ou chanceleres, que axudaban o rei a
desempeñar as súas funcións.
► As Cortes na monarquía hispánica
desempeñaban un papel pouco destacado, pois
aínda que se continuaron convocando, perderon
poder de decisión de forma progresiva.

CIDADES CASTELÁS CON VOTO EN CORTES (S.XVI-XVII)
Galicia estaba
representada
pola cidade de
Zamora

8. Compara o tipo de imperio de Carlos I e o de Felipe II.
Por que é cualificado universal o primeiro e hispánico o
segundo? Cal tiña maior extensión territorial?
► O imperio de Carlos I califícase de Universal porque
ademais das posesións europeas e americanas e herdeiro
do Sacro Imperio Romano Xermánico, concepto medieval
que unía a toda a cristiandade de Europa baixo dous
poderes: un terreal (o emperador), e outro espiritual (o
Papa).
► Cando Felipe II se converte en rei, tras a abdicación de
Carlos I, este non herda os territorios de Austria nin o título
de emperador. Ao non ser emperador puido gobernar en
función exclusivamente dos intereses da monarquía
hispánica.
► Paradoxicamente terá máis posesións Felipe II posto que,
aínda que perde Austria e o imperio, gaña Portugal e as
súas posesións ultramariñas.

9. Carlos I foi alcumado “o César” e Felipe II “o
Prudente”. Cres que son apropiados?
►Carlos I é coñecido como o César, pola súa
condición de emperador, herdeiro do Sacro
Imperio Romano Xermánico. Recordemos
que na antigüidade, césar era o título
concedido ao emperador romano.
►Felipe II débelle o apelativo de prudente á
moderación á hora de tomar as decisións
de goberno.

A Vila de Madrid
coñeceu un gran
crecemento desde que
Felipe II a converteuna
en capital e a Corte se
instalou nela
Río Manzanares
Vila
Alcázar
Residencia
real

10. Como se formou e gobernou o imperio
Hispánico?
► O Imperio hispánico formouse grazas aos
territorios herdados por Carlos I, con posesións en
diferentes continentes.
► É a consecuencia da política matrimonial dos seus
avós.
► O sucesor, Felipe II, logrou manter os territorios, a
pesar de perder o título imperial e gobernou
grazas a centralización, ao autoritarismo, a unha
potente burocracia e un grande exército.

Os problemas internos
► Carlos I, educado en Flandres, chegou á Península en 1517,
sen falar castelán e rodeado de conselleiros flamengos. Herdou
o trono estando súa nai encerrada en Tordesillas (Valladolid).
► As Cortes reclamáronlle atención aos asuntos do reino, pero o
monarca só as convocou para pedirlles cartos para coroarse
Emperador.
► En 1520 partiu, dende o porto da Coruña, cara Alemaña, no
medio dun malestar crecente da poboación que estalou en
diversas revoltas:
► A revolta das Comunidades (1520-1521) xurdiu en varias
cidades de Castela (Toledo, Segovia, Ávila, Burgos) como
protesta dos fidalgos, artesáns e comerciantes pola política
económica e falta de respecto ás leis do reino.
► O conflito estendeuse e producíronse revoltas campesiñas de
carácter antiseñorial. O exército comuneiro foi derrotado polas
tropas imperiais en Villalar (25-IV-1521) e os seus principais
dirixentes, Padilla, Bravo e Maldonado, foron axustizados.

11.a. Por que a forma de gobernar de Carlos I
provocou un gran descontento nos reinos
hispánicos?
►Carlos I provocou un gran descontento
entre a nobreza castelá e parte do
campesiñado pola súa desatención nos
asuntos de Castela e polo nomeamento de
conselleiros estranxeiros, aos que se lles
encomendaron as tarefas de goberno.
►Os impostos esixidos para financiar as
guerras en Europa foron causa de malestar.

11.b. En que consistiron as Xermanías?
► As Xermanías estalaron na Coroa de Aragón.
► Os feitos máis graves sucederon en Valencia e
Mallorca.
► Foi unha revolta de artesáns e campesiños que se
opuñan aos abusos da nobreza.
► Demandaban o acceso aos cargos municipais e a
mellora dos arendamentos campesiños.
► A revolta remotou en 1523 cando o rei apoiou á
nobreza para pórlles fin ás protestas.

Adrián de Utrech recibindo a representantes
das Xermanías. Por José Benlliure. 1872

A loita contra o autoritarismo monárquico
Comunidades e Xermanías
Escenario do conflito
Batalla
Cabeza do levantamento
Núcleo de resistencia
Xermanías Comunidades

12. Como se desenvolveu a guerra das
comunidades de Castela?
► Comezou pola unión entre a nobreza castelá, oposta a que
os asuntos do reino foran decididos polos conselleiros
estranxeiros de Carlos I, e o campesiñado e os artesáns,
plenamente contrarios a pagar novos impostos.
► A revolta desencadeouse en 1520 cando o rei marchou
cara Alemaña para ser nomeado emperador, coa
sublevación de diferentes cidades castelás.
► Tras reclamarlle inutilmente á nai do rei Xoana, que
asumira o trono os comuneiros foron derrotados polas
tropas reais en 1521 en Villalar e os seus líderes foron
axustizados, aínda que en Toledo resistirán algún tempo
máis.

O programa dos comuneiros
Xunta Santa. Peticións (1520)
► Que o rei non poida sacar nin dar licencia para que se saque ningunha
moeda do reino, nin pasta de ouro nin de prata, e que en Castela non
poida circular nin valer ningunha moeda de vellón que non fose
fundida e marcada no reino.
► Que o rei non poida dar licencia para que se saque pan nin carne fóra
do reino sen que sexa autorizado polas Cortes con informe de que non
o precisa o reino (...).
► Que o rei revoque e quite todos os oficios, beneficios, dignidades,
encomendas e fortalezas que foron dados a persoas non nacidas
neste reino, e que as dea aos naturais (...).
► Que cando o rei queira facer a guerra, chame a Cortes aos
procuradores e a eles e aos do Consello do Reino diga a causa da
guerra para que eles vexan se é xusta ou voluntaria (...).
► Que cando alguén teña que suceder no reino, antes que sexa recibido
por rei, xure cumprir e gardar todos estes cap´tiulos e confese que
recibe o reino nestas condicións, e se vai contra elas, que os do reino
poidan contradicilo sen caer por iso en pena de alevosía nin traizón
(...). E que así mesmo xure gardar a todas as cidades e vilas da Coroa
todos os seus privilexios e que os xure antes de ser recibido por rei.
► Quen eran os comuneiros? Que demandas lle esixían ao rei?

Los comuneros de Castilla. A. Gisbert (1860)

Nuevo mester de juglaría
Luís López Álvarez: canta a los comuneros (1981)
► Canto de esperanza
► Mil quinientos veintiuno,
► y en Abril para más señas,
► en Villalar ajustician
► quienes justicia pidieran.
► Malditos todos aquellos
► que firmaron la sentencia,
► malditos todos aquellos
► los que ajusticiar quisieran
► al que luchó por el pueblo
► y perdió tan justa guerra.
► Desde entonces ya Castilla
► no se ha vuelto a levantar,
► Ay, ay!
► en manos de rey bastardo
► o de regente falaz.
► Ay, ay!
► Siempre añorando una Junta
► o esperando un capitán.
► Ay, ay!
►
► Quién sabe si las cigüeñas
► han de volver por San Blas,
► si las heladas de Marzo
► los brotes se han de llevar,
► si las llamas comuneras
► otra vez crepitarán.
► Cuanto más vieja la yesca
► más facil se prenderá.
► Cuanto más vieja la yesca
► y más duro el pedernal,
► Si los pinares ardieron
► Aún nos queda el encinar.
Canto a la esperanza. Nuevo Mester de Juglaría

Do pendón comuneiro
á bandeira republicana española

Os problemas internos
►XermaníasXermanías (1521-1523) estalaron na(1521-1523) estalaron na
Coroa de Aragón, onde os feitos máisCoroa de Aragón, onde os feitos máis
graves sucederon en Valencia e máis engraves sucederon en Valencia e máis en
Mallorca.Mallorca.
►Foi unha revolta de artesáns e campesiñosFoi unha revolta de artesáns e campesiños
que pedían ter acceso aos cargosque pedían ter acceso aos cargos
municipais e á mellora dos arrendamentosmunicipais e á mellora dos arrendamentos
campesiños.campesiños.
►Apelaron ao rei para que os defendese,Apelaron ao rei para que os defendese,
pero Carlos I aliouse coa nobreza, quepero Carlos I aliouse coa nobreza, que
gañou en 1523.gañou en 1523.

Conflitos exteriores
► Defensa da autoridade imperial, catolicismo, Turcos e Francia,Defensa da autoridade imperial, catolicismo, Turcos e Francia,
levaron a Carlos V a manter moitas guerras.levaron a Carlos V a manter moitas guerras.
► 1º1º FranciaFrancia (1525-1544). Loitou en numerosas ocasións.(1525-1544). Loitou en numerosas ocasións.
Venceuno naVenceuno na Batalla de PavíaBatalla de Pavía (1525).(1525).
► 2º2º TurcosTurcos (1529-1541) que ameazaban a zona do Danubio e do(1529-1541) que ameazaban a zona do Danubio e do
Mediterráneo. Para impedir a súa expansión, Carlos I decidiuMediterráneo. Para impedir a súa expansión, Carlos I decidiu
ocupar Tunes (1535).ocupar Tunes (1535).
► 3º3º Príncipes alemánsPríncipes alemáns: á postura de Lutero (protestantismo), e o: á postura de Lutero (protestantismo), e o
seu enfrontamento á autoridade política do emperador. Ataseu enfrontamento á autoridade política do emperador. Ata
1540 mantivo unha actitude conciliadora, pero o acordo cos1540 mantivo unha actitude conciliadora, pero o acordo cos
príncipes alemáns foi imposible. Iniciáronse unha serie depríncipes alemáns foi imposible. Iniciáronse unha serie de
longaslongas guerras de relixiónguerras de relixión..
► Malia os éxitos iniciais (Malia os éxitos iniciais (MühlbergMühlberg, 1547), o emperador tivo que, 1547), o emperador tivo que
aceptar finalmente, naaceptar finalmente, na Paz de AugsburgoPaz de Augsburgo (1555), a igualdade(1555), a igualdade
do catolicismo e do protestantismo e a liberdade relixiosa nosdo catolicismo e do protestantismo e a liberdade relixiosa nos
Estados alemáns.Estados alemáns.

13. A que conflitos internos tivo que facer fronte Felipe II?
Que causas os provocaron? En que consistiron?
► Dous foron os conflitos máis destacados:
► Minorías relixiosas (os mouriscos). En 1566 prohibiulles
aos habitantes do antigo reino de Granada o uso da súa
lingua, vestido e costumes. A reacción foia sublevación
dun grupo de mouriscos nas Alpujarras granadinas. O
exército púxolle fin á revolta e os mouriscos foron
expulsados de Granada.
► Nos territorios aragoneses. O asunto de Antonio Pérez,
exsecretario de Felipe II. Acusado de traición, foi detido
en Madrid e fuxiu a Aragón (era aragonés), onde esixiu a
protección dos seus foros. O rei fai caso omiso as leis
aragonesas e entrou co seu exército en Zaragoza, como
castigo por dar protección a un prófugo, o Xustiza de
Aragón Xoán Lanuza, foi axustizado en 1491. O rei impón
a súa autoridade por enriba das antigas leis aragonesas.

O Imperio hipánico: Felipe II
► En 1556, dous anos antes da súa morte, Carlos I abdicou
no seu fillo Felipe II e cedeulle tódolos seus territorios,
agás as posesións austríacas e o título imperial alemán,
que lle entregou ao seu irmán Fernando.
► Felipe II (1527-1598), fillo de Carlos I e Sabela de
Portugal, reinou sobre un inmenso imperio, no que os
dominios americanos acadaron a súa máxima expansión;
pero ao non ser emperador, puido gobernar en función dos
intereses da monarquía hispánica.
► Diferenciándose do seu antecesor, o monarca
encargábase do goberno dende Madrid, que converteu en
capital en 1561. Nos arredores fixo construír O Escorial,
tamén residencia real e sede de goberno.

OS PAÍS DE FILIPE II: CARLOS E SABELA DE PORTUGAL
MEDALLÓNS DA PORTADA DA UNIVERSIDADE DE SALAMANCA
RECORDADE PLATERESCO.
ABAIXO OS REIS CATÓLICOS BISAVÓS DE FILIPE

O ESCORIAL
Hubert Sattler. 1867

O Imperio hipánico: Filipe II
A defensa da ortodoxia católica
► Na Península, Filipe II impuxo o espírito daNa Península, Filipe II impuxo o espírito da ContrarreformaContrarreforma ee
a súa loita contra o protestantismo. Así, para evitar a súaa súa loita contra o protestantismo. Así, para evitar a súa
difusión en España, ditou leis que prohibían a importación dedifusión en España, ditou leis que prohibían a importación de
libros ou saír a estudar ao estranxeiro.libros ou saír a estudar ao estranxeiro.
► A existencia de moitos conversos (xudeus e mouriscos)A existencia de moitos conversos (xudeus e mouriscos)
propiciou aínda máis a persecución por motivos relixiosos.propiciou aínda máis a persecución por motivos relixiosos.
Con esta finalidade impulsouse a actuación daCon esta finalidade impulsouse a actuación da InquisiciónInquisición,,
que convocaba procesos e autos de fe para xulgar osque convocaba procesos e autos de fe para xulgar os
católicos sospeitosos de calquera desviación relixiosa.católicos sospeitosos de calquera desviación relixiosa.
Tamén se impuxo o concepto de “limpeza de sangue”, queTamén se impuxo o concepto de “limpeza de sangue”, que
lles impedía posuír cargos aos que tivesen antepasadoslles impedía posuír cargos aos que tivesen antepasados
xudeus ou musulmáns.xudeus ou musulmáns.
► Os problemas máis graves producíronse polaOs problemas máis graves producíronse pola persecuciónpersecución
dos mouriscosdos mouriscos granadinos, aos que se lles prohibiu o uso dagranadinos, aos que se lles prohibiu o uso da
súa lingua, vestidos e costumes. Isto desencadeou asúa lingua, vestidos e costumes. Isto desencadeou a
sublevación das Alpuxaras (1567), que foi sofocada despoissublevación das Alpuxaras (1567), que foi sofocada despois
de tres anos de loita e que implicou a dispersión duns 80.000de tres anos de loita e que implicou a dispersión duns 80.000
mouriscos por outras zonas da Península.mouriscos por outras zonas da Península.

14. Que conflitos exteriores sostiveron os primeiros
austrias? Cales tiñan un fondo relixioso?
► A defensa dos territorios do Imperio e o mantemento do catolicismo
marcaron a política dos Austrias en Europa. Os principais problemas
foron:
► Francia, que rivalizaba cos Habsburgo polo control da península
italiana e Francisco I foi un dos grandes rivais de Carlos I. Os
Austrias derrotaron aos franceses na batalla de Pavía 1525 e San
Quintín 1557. En consecuencia, o Milanesado quedou incorporado
ao imperio hispánico.
► Estados alemáns, onde os príncipes apoiaron o luteranismo. A
pesar dos intentos de negociación, estalou a guerra e tras as vitorias
iniciais, Carlos I asinou a paz de Augsburgo (1555) que aceptaba a
expansión do protestantismo.

14. Que conflitos exteriores sostiveron os primeiros
austrias? Cales tiñan un fondo relixioso?
► Países Baixos, onde se estendera o calvinismo e os seus habitantes
rexeitaban pagar impostos. Tras duros combates entre os
holandeses e os terzos hispánicos, unha parte do territorio
independizouse e creou as Provincias Unidas en 1579.
► Gran Bretaña onde o seu rei instaura o anglicanismo e axudaba aos
protestantes do continente. Ademais, fustigaba ao comercio español
con América apoiando a piratería mariña (Drake).
► Felipe II organizou a chamada Armada Invencible (1588) para limitar
o poderío británico, pero o afundimento da frota debido a un gran
temporal no Canal da Mancha fixo fracasar a empresa.
► Turcos: Carlos I ocupou Túnez (1535) para deter o avance destes
no Mediterráneo occidental pero non foi suficiente. Anos máis tarde,
Felipe II aliouse con Venecia e o Papado (Sta. Liga) e freou os turcos
na batalla de Lepanto (1571).

Batalla de San Quintín
1557 participaron os terzos
do reino de Nápoles

ESPAÑA E O PROBLEMA TURCO NO MEDITERRÁNEO

Carlos I na batalla de Mülhberg
Tiziano.Museo do Prado

Os Paises Baixos de Felipe II ata 1648
Batalla de Lepanto

O ataque á Coruña
en 1589 polo corsario
Drake hai que poñelo
no contexto do conflito
con Inglaterra.
Estatua de María Pita
defensora no asedio
á cidade

N
A CORUÑA NO SÉCULO XVIENSENADA
DO ORZÁN
BAÍA DA
CORUÑA
CIDADE
VELLA
OU ALTA
PESCADERÍA
OU CIDADE BAIXA

Reprodución do
Plano da Coruña
no s. XVI

O ataque de Drake
A defensa de María Pita
►No ano 1589 A Coruña é atacada por
moitísmos barcos chegados de Gran
Bretaña capitaneados por Sir Drake que se
acercaron ó porto decididos a apoderarse
da cidade.
►Este episodio está relacionado coa resposta
inglesa ó ataque da Armada Invencible que
se fixera o ano anterior.

Grabado: María Pita defendendo a cidade dos ingleses

A defensa da cidade
► A batalla durou 15 días. Un dos ataques máis
terribles foi o asalto á Pescadería. Tódolos
habitantes da cidade a defenderon.
► O momento clave tivo lugar nas murallas da
Porta de Aires, onde unha muller, chamada
María Fernández de la Cámara y Pita,
comprobando a seriedade da situación
adiantouse ós seus compañeiros e armada
cunha lanza feríu de morte a un alférez inglés,
apoderándose no acto da súa bandeira.

O ataque de Drake
A defensa de María Pita

15. Observa o mapa e explica que territorios
extraeuropeos se uniron ao Imperio hispánico tras a
incorporación de Portugal
► Portugal: 1580. Felipe II reclama o dereito ao
trono, ao quedar o reino sen herdeiro directo.
► Durante sesenta anos (1580-1640) o país veciño
e as súas colonias estiveron baixo o control da
monarquía hispánica e a corte mesmo residiu
varios anos na cidade de Lisboa.
► Os territorios ultramarinos son: Brasil (América),
arquipélagos de Azores, Madeira e Cabo Verde
(Atlántico), costas de Guinea, Angola, Zanzíbar,
Mozambique (África) e as illas Molucas e algúns
territorios na India (Asia).

16. Que consecuencias se derivou da guerra nos Países
Baixos?
►Tras duros combates entre
os holandeses e os Terzos
hispánicos, unha parte do
territorio independizouse, e
creou as Provincias Unidas
en 1579, orixe de Holanda.

17.a. Que eran os terzos?
►Eran unidades de combate
formadas por soldados
profesionais a soldo (mercenarios)
que defendían as posesións do
Imperio.
►Os terzos combatían en primeira
liña da fronte.

17.b. Que os soldados os compoñían?
►Soldados de calquera
nacionalidade
pertenecente ao
Imperio hispánico.

17.c. Como actuaban?
18. Describe o armamento…
►A indumentaria dos terzos compúñase dun
casco chamado morrión, unha media
armadura chamada coselete, que protexía
a parte superior do corpo e un faldrón que
cubría as coxas.
►Ían armados con armas de lume como
arcabuces, mosquetes e canóns e tamén
levaban armas brancas, como alabardas e
picas.

•Os terzos estaban formados por
•compañías de piqueiros e arcabuceiros,
•Apoiados pola cabalería e a artillería. No
•campo de batalla, os piqueiros
•presentábanse no centro da formación,
•escoltados polos demais combatentes.
•ARCABUCEIRO: carga pólvora, prende
•mecha, dispara.
•PIQUEIRO: (picas 6 m de lonxitude). Para
•o ataque.
Os Terzos

19. Busca os países actuais do camiño español. Explica
cal era a función deste camiño
►O camiño español atravesaba os
actuais países de Italia, Francia,
Suíza, Alemaña, Luxemburgo e
Bélxica.
►A súa función era chegar por terra
ata as guerras nos Países Baixos
con rapidez.

Economía e sociedade
s. XVI e XVII
►A chegada de ouro e prata de América
podería ter mellorada as condicións
económicas e sociais da poboación, pero
non foi así:
►1º. A entrada de ouro e prata provocou o
efecto da subida dos prezos dos produtos
básicos (revolución dos prezos).
►2º Unha parte deste (quinto real) estaba
comprometido coa política exterior europea
(xuros e amortizacións que había que pagar
aos banqueiros que mediante empréstitos
adiantaban diñeiro ao tesouro real).

20.a. Como afectou o aumento da poboación á demanda?
►O crecemento da
poboación hispánica
supuxo unha maior
demanda de produtos
básicos.

20.b. Houbo na Península un crecemento da produción
agrícola e artesanal en paralelo á demanda? Por que?
► Non se producíu un gran crecemento agrícola e
artesanal por dúas razóns:
► Os campesiños non podían conseguir terras para
cultivar, debido a que a nobreza e o clero non
querían destinar as súas terras a outra actividade
que non fose a gandería.
► Os tecidos casteláns non podían competir cos
que se importaban de Flandres, que eran de
mellor calidade e máis baratos, en consecuencia
prexudicouse a industria local de panos.

20.c. Como influía a demanda americana na economía
española?
► A demanda americana reactivou o comercio
oceánico e estimulou a produción de
manufacturas en Europa.
► Mercaderes españois e estranxeiros
encargábanse de exportar produtos de Europa e
distribuír os que chegaban a América.
► O monopolio deste comercio centralizouse en
Sevilla, na Casa de Contratación.

No século XVI, o porto de Sevilla converteuse
nun dos máis importantes de Europa.
Durante tres séculos tivo o monopolio do
comercio español con América.

Nin o campo nin as manufacturas peninsulares
puideron facer fonte ao aumento da demanda de
produtos. Valladolid s.XVI

21. Que efectos tivo a chegada de metais preciosos á
Península? Por que subiron os prezos no século XVI?
►A chegada de ouro e prata
americanos provocou un aumento
do diñeiro en circulación.
►Ao haber máis diñeiro o prezo dos
produtos subía, dando orixe á
inflación, descoñecida ata entón.

22. Que consecuencias tivo esta “revolución dos prezos”
sobre os diferentes grupos da sociedade hispánica?
►A suba de prezos afectoulles
especialmente ás clases populares, cuxas
condicións de vida empeoraron.
►Tamén prexudicou a nobreza que, para
compensar a diminución do valor das súas
rendas aumentou os impostos sobre os
campesiños, prexudicando máis aínda a
súa situación.

Importación de prata e ouro
americanos no s.XVI (kg)
período prata ouro
1503-1510 4.965
1511-1520 9.153
1521-1530 149 4.889
1531-1540 86.194 14.466
1541-1550 177.573 24.957
1551-1560 303.121 42.620
1561-1570 942.859 11.531
1571-1580 1.118.599 9.429
1581-1590 2.103.028 12.102
1591-1600 2.707.626 19.451

A partir de finais do s. XVI, o poder adquisitivo da
poboación española diminuíu a consecuencia da
suba dos prezos.

23. Comentar os gráficos do orzamento en tempos de
Felipe II
► Un comentario dun gráfico ou
outro documento ten tres
apartados:
1. Presentación.
2. Descrición e análise.
3. Contexto histórico.

23. Comentar os gráficos do orzamento en tempos de
Felipe II
1. Presentación
► Trátase de dous gráficos de barras.
► As variables que amosa o gráfico dos gastos
son: pagamento de débeda, gastos da Coroa,
Flandres e defensa.
► No gráfico dos ingresos as variables son:
impostos interiores, impostos recadados en
nome do Papa, rendas que cobra a Coroa por
dar privilexios e Indias.
► Preséntase os gastos e ingresos en porcentaxes.

23. Comentar os gráficos do orzamento en
tempos de Felipe II
2. Descrición e análise
►As partidas do gasto eran as
seguintes, de maior a menor: Flandres
33%, pagamento da débeda 32%,
defensa 28% e a Coroa 7%.
►O maior gasto xerábase nas guerras
coas provincias de Flandres.

tempos de Felipe II
► Os ingresos da monarquía, ordenados de maior a menor,
eran os seguintes: impostos interiores 35%
(principalmente a alcabala), metais preciosos das Indias
28% (quinto real), rendas que cobra a Coroa por dar
privilexios 25% e impostos recadados en nome do papa
14%.
► O peso dos tributos recaía principalmente sobre o terceiro
estado (estamento non privilexiado) (pecheros) e Castela.
► As maiores fontes de ingresos da monarquía eran a
alcabala (imposto interior) e o quinto real (sobre os
metais preciosos da India).

tempos de Felipe II
► O gasto en Flandres era sobre todo de tipo militar.
► Era necesario pagarlles aos terzos para continuar
exercendo o control sobre o territorio.
► Os ingresos das Indias foron fundamentais para manter un
imperio tan extenso e poderoso.
► Porén, poucos daqueles ingresos serviron para mellorar a
situación económica de Castela.
► Os ingresos son de 12.320.000 ducados e os gastos
ascenden a 10.220.000 ducados.
► A diferenza entre ambas cantidades é 2.100.000.
► O saldo é negativo, é dicir, deficitario, xa que se gasta máis
do que se ingresa.

tempos de Felipe II
3. Contexto histórico
► Felipe II, ao igual que o seu pai Carlos I, tivo que manter
en Europa numerosas guerras para manter a integridade
territorial do Imperio: loitas contra Francia, desputas contra
os turcos no Mediterráneo, conflitos nos Países Baixos e
enfrontamentos con Inglaterra.
► Para manter todas estas guerras facía falta moito diñeiro.
► O orzamento dedicado ás guerras e concretamente a
Flandres durante o reinado de Felipe II, asfixiaba a Coroa.
Este diñeiro proviña dos impostos recollidos nos reinos do
Imperio e do ouro e prata procedentes de América.

tempos de Felipe II
3. Contexto histórico
► A chegada de metais americanos proporcionou enormes
cantidades de diñeiro que serviron para financiar as
guerras, pero non estimularon a produtividade.
► A cambio crearon inflación e déficit.
► Esta situación sumiu a poboación non privilexiada, tanto
campesiños como artesáns na miseria.
► As consecuencias de ir acumulando máis gastos que
ingresos constituíu un problema crónico, que levou á
bancarrota da Coroa (non pagamento de débedas) en
numerosas ocasións e ao empobrecemento do país.

Principais moedas de castela
MOEDAS FINAIS S. XVI FINAIS S. XVII
Unidade de conta:
Marabedí (mr.)
Ducado 375 mrs.
De ouro:
Onza
Dobrón
Escudo ou coroa
2.800 mrs.
700 mrs.
350 mrs.
8.192 mrs.
2.048 mrs.
1.024 mrs.
De prata
Real 34 mrs. 68 mrs.
De vellón (cobre e prata)
Branca ½ mrs.
Cada unha delas tiña múltipolos e subdivisións, sendo a máis importante o real de a oito tamén chamado peso ou duro

24. Comentar as moedas do século XVI
Cal vale máis?

Escudo de ouro, por valor de 375 maravedís, con inscrición”Pola
graza de Deus” referido ao rei

Maravedí de cobre ou vellón, cun castelo e un león no anverso e reverso

Real de prata por valor de 34 maravedís, coa incrición
“Felipe II, rei de España e das Indias”

► Na actualidade, as moedas non se realizan con
metais preciosos, senón que se fabrican mediante
aliaxes, isto é, mesturas homoxéneas de varios
elementos metálicos.
► Algúns dos metais empregados son o aceiro,
cobre, cinc, aluminio, estaño...
► En época de Felipe II, unha parte da moeda
acuñábase en ouro e prata porque eran con
metais preciosos, como ouro e a prata
introducindo de forma progresiva cobre nelas
(vellón).

MEMORIAL A FELIPE II LUÍS ORTIZ. 1558
► Dunha arroba de la que aos estranxeiros lles custa 15
reais, fan tapicerías e outros panos, e cousas labradas fóra
de España que volven despois a ela por valor de máis de
15 ducados. E outro tanto sucede coa seda crúa en
madeixa, que con 2 ducados que lles custa a libra fan
lazos en Florencia, teas en Milán, veludos en Xénova (...) e
sacan máis de 20 ducados. E co ferro e o aceiro que lles
custa 1 ducado, fan freos, teazas martelos (...) e sacan
máis de 20 ducados e, ás veces, máis de 100 (...). E a
situación é tan desastrosa (...) que todo é prexuízo non só
da nosa honra, pois trátanos peor que aos bárbaros, senón
que tamén das nosas facendas, pois con estas industrias
levan o noso diñeiro (...). E o remedio para isto é impedir
que non saian do reino mercadorías sen labrar nin entren
mercadorías labradas.

BERTANT. Diario da viaxe de España. 1669
► Hai sitios nas Indias de onde vén toda a riqueza a
Europa, a saber: Potosí (ouro) e México (prata)
(...) Pero esta riqueza non fai máis que pasar por
España sen deterse nela, porque como en
España os mercadores non teñen mercadorías
para cambiar contra as nosas teas, panos e
outras mercadorías que veñen de Francia e dos
restantes reinos, é preciso que os paguen co
diñeiro que vén das Indias, sobre o que se
hipoteca sempre, de maneira que se este ano
último a flota non viñese estaban arruinados
porque estaban terriblemente endebedados.

25. Quen foron os monarcas do século XVII?
Que características tiñan en común?
► Felipe III (1598-1621)
► Felipe IV (1621-1665)
► Carlos II (1665-1700)
► Estes reis non tiveron nin o carisma nin a
personalidade dos seus antecesores e con
frecuencia desatenderon os asuntos de goberno,
deixándoos nas mans dos seus validos.
► As súas principais ocupacións eran o mantemento
das rendas e do seu prestixio, a caza e as
recepcións palacianas.

26. Que papel desempeñaron os validos? Que
consecuencias se derivaron? Cales foron os
validos máis importantes de cada rei?
► Os validos, no século XVII, acabaron desempeñando as
funcións de goberno que os reis descoidaban.
► Estes favoritos actuaban como verdadeiros xefes de
Goberno, limitando o poder do rei e aproveitándose da súa
posición para facer crecer a súa fortuna.
► As consecuencias que acabaron por derivarse do poder
dos validos foron as seguintes: o aumento da corrupción e
da ineficacia da administración, as intrigas do poder que se
producían na corte entre os nobres que aspiraban a ser
nomeados validos, e a compravenda dos cargos da
administración e dos títulos nobiliarios.
► Os validos máis importante foron:

Felipe III
Valido
Duque de Lerma
O duque de Lerma influíu no
traslado temporal da corte a
Valladolid, así como na
expulsión dos mouriscos.

Felipe IV
Valido
Conde-duque
de Olivares
O conde-duque de Olivares. Preparou
un amplo programa de reformas
encamiñadas a fortalecer o poder real. O
seu carácter autoritario e o seu
enriquecemento persoal supuxéronlle
numerosas disputas.

Carlos II
Valido
Xoán Xosé
de Austria
Xoán Xosé de Austria, irmán
natural do enfermizo rei Carlos II,
aproveitou o seu prestixio militar
para convertirse en valido.

Quevedo contra os validos
► Quen ao rei quita a fatiga e o traballo do seu oficio
mal ladrón é porque lle furta a honra, o premio e o
logro do seu cargo (...). Reinar é velar. Quen
dorme non reina. Rei que pecha os ollos dá a
garda das ovellas aos lobos e o ministro que
garda o sono ao seu rei, entérrao, non o serve (...)
gárdalle o sono e pérdelle a conciencia e a honra
e estas dúas cousas traen penitencia na ruína e
desolación nos reínos. Rei que dorme, goberna
entre sonos; e cando mellor lle vai, soña que
goberna.
► F. de Quevedo: Política de Deus, goberno de Cristo e tiranía de
Satanás, 1626.

XVII: declive do imperio
Felipe III: goberno dos validos
► Felipe III (1598-1621), inaugurou unha nova eta política
dos Austria españois. Tanto el coma os seus sucesores
renunciaron a exercer persoalmente as tarefas do
goberno, que pasaron a mans de ministros omnipotentes,
os validos ou privados.
► Felipe III tivo un breve, e polo xeral, pacífico reinado.
Entregoulle o goberno ao duque de Lerma, que conseguiu
manter a paz no exterior, logo de se asinar nos Países
Baixos a Tregua dos doce anos (1609) que recoñecía de
feito a independencia de Holanda.
► No interior o feito máis importante foi a expulsión dos
mouriscos (1609), que aínda agravou máis os problemas
agrícolas, especialmente no Levante español, onde unha
parte importante da poboación eran campesiños.

Os mouriscos no Levante (1609)
Expulsión dos
mouriscos
► En 1609, Felipe III
decretou a expulsión dos
mouriscos, a maioría dos
cales traballaban no
campo. Saíron de España
unhas 300.000 persoas,
preto do 5% da poboación.
► Como consecuencia disto
amplas zonas de Aragón,
Valencia e Andalucía
quedaron despoboadas.

27. Que aconteceu coa prata americana?
Por que a monarquía tivo que declarar a
bancarrota?
► A prata que chegaba de América sufragou numerosos
gastos da monarquía, tanto polo mantamento dos exércitos
como para o pago dos produtos de importación.
► Cando algunhas minas americanas comezaron a
esgotarse, a monarquía non tivo suficientes cartos para
pagar os seus gastos e viuse obrigada a pedir préstamos a
banqueiros estranxeiros e a aumentar os impostos.
► A monarquía viuse obrigada a declarar a bancarrota
porque nin os préstamos que comportaban o pago de
grandes xuros aos banqueiros, nin os impostos lograban
cubrir os gastos.

Escena dunha praza de Madrid no século XVII,
onde se aprecia a gran cantidade de marxinados
(pícaros, vagabundos e mendigos) que vivían nela

As oportunidades desaproveitadas
► Ningunha potencia do mundo ten tantas oportunidades
para o comercio como España, pero o descoido en que se
ten a agricultura, a neglixencia do Goberno e a desidia de
todos os españois fan que outras nacións se aproveiten
diso (...).
► España rica en froitos, terras e frotas empobreceu por non
as labrar (...) e fai ao revés do que lle convén: vende a la e
compra as teas feitas (...). Os estranxeiros (...) traen aquí
todo o necesario para que llo compremos, de modo que
aquí non hai xa en que traballar.
► Din que os estranxeiros negocian en España cinco de
cada seis partes de canto se negocia nela, e nas Indias, de
dez partes, as nove: de modo que as Indias son para eles.
► Sancho de Moncada: Restauración da política de España. 1619.

28. Cales eran as causas, segundo Moncada, da
crise económica de España no século XVII?
► Segundo Moncada as causas da crise económica de
España no século XVII son o desaproveitamento das
actividades comerciais e produtivas, causado pola actitude
do Goberno e pola mentalidade dunha parte dos habitantes
dos distintos reinos.
► O descoido da agricultura, así como a neglixencia e máis o
desinterese do Goberno e dos grandes propietarios levaron
a un empobrecemento agrario xeral.
► Vendíanse materias primas e importábanse produtos
acabados a través de mercadores estranxeiros.
► Por esta razón, os comerciantes estranxeiros dominan o
mercado español: desicentivan as actividades produtivas e
controlan os negocios en España e nas Indias.

Filipe IV: fin da hexemonía en Europa
► Con Felipe IV (1621-1665), España volveuse a involucrar nos conflitos
europeos. As causas destes cambio hai que buscalas no estalido da
Guerra dos Trinta Anos (1618-1648).
► O conde-duque de Olivares, valido do rei, era decidido partidario da
guerra coa que pretendía manter a hexonía dos Habsburgo en Europa
e frear o protagonismo de Francia. Malia algunhas vitorias iniciais
(Breda, 1626), moi axiña se sucederon as derrotas (Rocroi, 1643). A
Paz de Westfalia (1648) púxolle fin á guerra e fixo patente o declive da
monarquía hispánica.
► A guerra consumiu moitos recursos e empobreceu a Castela. Olivares
intentou recrutar homes e impostos no resto de territorios hispánicos
levantamento de 1640 de Catalunya, Andalucía e Portugal. En
Andalucía a revolta foi rapidamente sofocada, pero Portugal acabou
separándose da Coroa española, apoiada por Francia, Inglaterra,
Portugal separouse definitivamente da Coroa española en 1665.
► En Catalunya, as autoridades pedíronlle axuda a Francia e a guerra
prolongouse ata 1652. A paz asinouse definitivamente con Francia en
1659 (Paz dos Pirineos), pero significou a entrega aos franceses de
Rosellón e parte da Cerdaña.

Por que unha guerra puido durar trinta
anos?
►Para iso é necesario coñecer a división
relixiosa de Europa e os intereses de
múltiples Estados en atacar e rematar co
poder dos Habsburgo españois e alemáns.
►Pero tamén se deben considerar os custos
económicos e humanos que carrexou
manter aberta unha guerra durante
décadas.
►A guerra desenvólvese en tres tempos:

A. Primeiro tempo
O conflito relixioso (1618-1620)
► En 1618, o Parlamento ou Dieta de Praga rexeitou o
nomeamento, como rei de Bohemia, do novo emperador
alemán Fernando II.
► A nobreza de Bohemia era, na súa maioría, protestante, e
o emperador, firmemente católico.
► Os conselleiros enviados a Praga polo emperador foron
mal recibidos e iniciouse unha rebelión por todo o territorio
checo, apoiada militarmente pola Unión Protestante.
► Fernando II pediu axuda ao seu sobriño, o monarca
español Felipe III. A guerra foi relativamente breve e
venceron as tropas católicas imperiais; podería ter
concluída pero non foi asi...

A rendición de Breda. Un dos grandes
triunfos dos terzos españois

B. Segundo tempo
Daneses e suecos fronte ao imperio alemán
(1625-1635)
► Os protestantes alemáns, preocupados polo poder e a
forza do emperador e dos Estados católicos do Imperio,
solicitaron en 1625 a axuda de Cristián IV, rei de
Dinamarca, de fe luterana.
► O rei danés aliouse coa Inglaterra anglicana e coa Holanda
calvinista para enfrontarse aos Habsburgo alemáns e
españois. Pero as tropas danesas tamén foron derrotadas
polos exércitos imperiais en 1629.
► Parecía rematado o conflito, pero Suecia, unha potencia
tamén protestante e desexosa de expandirse por Europa,
tomou o relevo de Dinamarca. A guerra volveu a
prolongarse ata 1635, cando asinou a paz.
► Non quedou claro quen resultaron vencedores e, en parte
por este motivo, a guerra tampouco finalizou entón...

A toma da cidade de Magdeburgo polas
tropas imperiais: Gravado da época

C. Terceiro tempo
Francia contra os Habsburgo (1635-1648)
► Francia desexaba converterse nunha nación con peso e
poder en Europa.
► Temía verse rodeada polos Habsburgo españois e
alemáns e estaba disposta a minar o seu poder.
► Por iso, aínda que era un país católico, non dubidou en
aliarse cos protestantes de Inglaterra, Holanda e Suecia,
para declarar a guerra, neste caso a España.
► Durante trece anos renaceu o conflito que se desenvolveu
sobre todo en Alemaña, pero que tamén afectou ao
territorio francés, nos Países Baixos, á Península Ibérica...
► Os exércitos imperiais españois e alemáns foron
derrotados pola coalición francesa e en 1648 inicáronse as
negociacións que concluíron coa Paz de Westfalia.

A batalla de Rocroi (1643), a primeira gran derrota dos
terzos españois ante as tropas francesas, marcou o inicio
do declive dos Habsburgo en Europa.

Que foi necesario para manter o conflito?
►A guerra durou tanto porque se
investiron enormes recursos nela.
►Esgotou as finanzas de moitos
Estados, arruinou as poboacións e
paralizou a economía, sobre todo
no centro de Europa.

29. En que contexto se produciu a Guerra dos
Trinta Anos? Cronoloxía. Por que se involucrou
nela a monarquía hispánica?
► A guerra dos Trinta Anos (1618-1648) foi un
conflito relixioso e, ao mesmo tempo unha pugna
pola hexemonía europea. A guerra enfrontaba os
príncipes alemáns protestantes co emperador
católico de Austria.
► A monarquía hispánica que estaba baixo o control
do conde-duque de Olivares, involucrouse no
conflito porque desexaba manter a hexemonía
europea dos Habsburgo e pretendía frear o
crecente ascenso de Francia.

30. Que reformas propuxo Olivares para facer
fronte ao esforzo bélico? Que obxectivos
perseguía a Unión de Armas?
► As reformas que propuxo Olivares para facer
fronte ao esforzo bélico centrábanse en aumentar
o poder do monarca e en contar con máis
recursos económicos e militares.
► Olivares quería aumentar a participación fiscal e
militar de todos os reinos da monarquía hispánica;
iso sí, baixo o liderado de Castela.
► A Unión de Aramas foi a primeira das reformas de
Olivares e os seus obxectivos eran que todos os
reinos e territorios do Imperio contribuísen con
tropas, como facía Castela, ao esforzo militar.

UNIÓN DE ARMAS
Obxectivo: crear un exército permanente
Territorios Aportación de homes
Castela 44.000
Aragón 10.000
Cataluña 16.000
Valencia 6.000
Portugal 16.000
Nápoles 16.000
Sicilia 6.000
Milán 8.000
Paises Baixos 12.000
Baleares e Canarias 6.000
Total 140.000

31.a. Que conflitos tiveron lugar en 1640?
►Foron a rebelión de Portugal e
máis a sublevación do Corpus
de Sangue dos campesiños
cataláns, así como as revoltas
por partes dalgúns nobres en
Sevilla e Zaragoza.

Revolta de Cataluña
Base do seu himno
► Catalunya, triomfant,
tornarà a ser rica i plena!
Endarrera aquesta gent
tan ufana i tan superba!
Bon cop de falç!
Bon cop de falç, defensors de la
terra!
Bon cop de falç!
Ara és hora, segadors!
Ara és hora d'estar alerta!
Per quan vingui un altre juny
esmolem ben bé les eines!
(tornada)
Que tremoli l'enemic
en veient la nostra ensenya:
com fem caure espigues d'or,
quan convé seguem cadenes!
(tornada)
O Corpus de Sangue de 1640 en Barcelona
A. Estruch. 1907
Emilio Guanyavents. 1899

31.b. Que causas os provocaron?
►As causas máis comúns dos
conflitos, aos que hai que sumar as
conspiracións en Andalucía,
Aragón e Navarra, foron a presión
fiscal que exercía a monarquía
sobre os reinos hispánicos e a
propostoa de Olivares de levar a
cabo a Unión de Armas.

31.c. Como se desenvolveron e
finalizaron?
► Portugal: tivo a súa orixe na vontade de recuperar
a independencia por parte das clases dirixentes,
que proclamaron rei ao duque de Bragança, Joao
IV. Grazas ao apoio de Francia e Inglaterra, a
rebelión triunfou en 1688, cando España tivo que
recoñecer a independencia.
► Cataluña: comezou pola imposición de novos
impostos e polo aloxamento de tropas no territorio
a conta dos sacrificios do campesiñado. As clases
dirixentes catalás uníronse aos campesiños e
puxeron Cataluña baixo a soberanía de Francia. A
sublevación rematou en 1652, cando Felipe IV
logrou reconquistar Barcelona.

32. Explica as perdas territoriais do Imperio
hispánico en Europa. Que estado foi o gran
beneficiario?
► O Imperio hispánico, ademais de Portugal, perdeu
diferentes territorios europeos.
► A guerra dos Trinta Anos acabou coa Paz de
Westfalia e España recoñeceu definitivamente a
independencia dos Países Baixos setentrionais.
► Paz dos Pireneos, 1659: Artois, Sundgau no Rin e
Cerdanya que pasaron a Franica.
► Paz de Nimega, 1678: Franco-Condado e outras
prazas cedidas a Francia.
► O Estado que saíu beneficiado foi Francia que se
converteu na máxima potencia Europea.

Quebra da unidade territorial con Felipe IV

Entrevista de Felipe IV e Luís XIV na illa dos Faisáns,
tras a firma da paz dos Pireneos

33. Coa situación do apartado anterior, cres que a
monarquía hispánica podía manter o seu Imperio
no s. XVIII?
►Non.
►Debilidade económica, política
e social.
►Deixará de ser a potencia
principal e pasará a ser unha
potencia de segundo orde.

Carlos II: a morte da dinastía dos Austria
►O reinado do derradeiro Austria, Carlos II
(1665-1700), constituíu o momento máis
crítico do Imperio. Uníronse a propia
incapacidade do rei, a corrupción dos seus
validos, a grave crise económica e a perda
de peso político de España na escena
internacional.
►Carlos II morreu sen descendencia dando
lugar a un grave conflito sucesorio entre os
partidarios do candidato francés (Filipe de
Borbón) e do candidato austríaco (Carlos
de Austria). O triunfo francés significou o fin
dos Habsburgo en España.

34. Que causas explican o retroceso
demográfico no século XVII?
►O retroceso demográfico
español foi máis acusado en
Castela, debeuse a unha serie
de malas colleitas, á reaparición
da peste, ás continuas guerras
imperiais, á emigración cara ás
colonias americanas e á
expulsión dos mouriscos.

35. Que supuxo o descenso das remesas
de ouro e prata de América?
►Supuxo dificultades financeiras para a
monarquía, xa que, ao contar con cada
vez menos recursos, recorreu a pedir
préstamos a banqueiros estranxeiros.
►A devolución destes préstamos, así
como os gastos militares e os da corte
absorberon o orzamento a pesar das
medias tomadas pola Facenda pública,
como a desvalorización da moeda.

36. Que permitiu que nos reinos da Coroa de
Aragón se producise unha leve recuperación?
►Porque estes territorios estaban
marxinados do comercio e da
conquista de colonias en América.
►Por esta razón, notaron menos a
crise e, baixo unha presión fiscal
inferior, reorientaron a súa
produción e o seu comercio
creando novas compañías
comerciais e manufactureiras.

37. Quen son os mouriscos?...
►Minoría étnica de antigos musulmáns
dispersos polo reino de Castela e
Aragón.
►Foron expulsados definitivamente no
reinado de Felipe III.
►Unidade relixiosa entorno ao
catolicismo.
►Afectou a actividade económica posto
que realizaban unha importante
actividade agraria.

Expulsión dos mouriscos no Grao Valencia, 1616

Desembarco dos mouriscos en Orán. 1616

38. Que diferencia a sociedade española do
XVII doutros países europeos?
►Diferénciase doutros países
europeos porque no imperio
hispánico non se produciu un
ascenso económico e social da
burguesía.
►Mantívose, en cambio, un
inmobilismo que garantiu o
predominio dos nobres.

39. Que grupos sociais privilexiados
existían no século XVII? Como vivían?
►Nobreza e clero, aínda que dentro
destes dous estamentos existían
grandes diferenzas entre os máis
ricos e os pobres, como os fidalgos
sen grandes fortunas.
►Os burgueses e comerciantes máis
ricos querían imitar o estilo de vida
dos privilexiados, comprando terras
ou casas para vivir de rendas.

40. Quen foron os máis afectados pola crise do
século XVII? Por que había un gran número de
mendigos?
► Os máis afectados foron os campesiños, xa que
debido ao aumento das rendas agrarias perderán
as súas terras.
► Tamén se viron prexudicados os artesáns e mais
os comerciantes arruinados pola subida de prezos,
pola competencia estranxeira e pola perda dos
mercados interiores.
► Os mendigos aumentaron porque, nunha
sociedade cunha mentalidade tan marcadamente
rendeira, se consideraba difícil mellorar as
condicións económicas co traballo. Por iso no era
estraño ter que sobrevivir da caridade.

As condicións de miseria
vense presentes na vida cotiá
Nenos comendo melón e uvas.
Murillo. 1645

41. Que cambios da dieta cotiá se produciron no
século XVI e XVII?
A que foron debidos?
►Introdución de novos produtos
alimenticios, como o chocolate, o
millo, as patacas, os pementos e o
tomate.
►Debeuse a introdución de produtos
americanos despois da
colonización.

42. Explica como era a cidade de Madrid no
século XVII: estrutura urbana, servizos, grupos
sociais… Como a describe Cosme de Medicis?
► Coñecido como o Madrid dos Austrias, tiña uns
130.000 habitantes e era, con Sevilla, a cidade
máis poboada do reino.
► Tiña moitos palacios, igrexas e conventos.
► Destacaba, entre eles, o alcázar onde residía o rei.
► A poboación distribuíase en estreitas rúas do
centro.
► Felipe IV ordenara o ensanche da vella muralla
árabe, pero aínda así os límites da cidade eran
máis ben estreitos.

Visión dun italiano sobre Madrid
►Madrid é bastante grande e está moi
poboado. As rúas son longas e serían belas
se non fose pola lama e a inmundicia que
as invaden (...). Todos fan as súas
necesidades no ouriñal e o contido bótano á
rúa.
► Cosme de Medicis. 1668.

42. Explica como era a cidade de Madrid no
século XVII: estrutura urbana, servizos, grupos
sociais… Como a describe Cosme de Medicis?
► O centro da vida urbana era a Praza Maior, lugar do
mercado, dos desfiles e dos festexos, onde se situaban os
edificios públicos como a Casa da Panadería, desde a que
gobernaban os alcaldes da corte.
► En Madrid residían habitantes de diferentes grupos sociais:
á beira da xente máis adiñeirada, dos clérigos, dos
soldados e dos fidalgos, atopábanse varios miles de
mendigos e pícaros que tentaban sobrevivir a diario na
capital.
► Come de Medicí describe Madrid como unha cidade
bastante grande, moi poboada, que tería unhas rúas moi
fermosas se non fose polo lixo e polo lodo que as invadían.

43. Describe a estrutura da praza Maior
► Tiña planta rectangular.
► Estaba construída como un espazo pechado e
homoxéneo.
► Os edificios tiñan soportais no seu perímetro.
► Realizábanse varias actividades: artesáns e
campesiños vendían as súas mercadorías.
► Nobres, clérigos e soldados paseaban.
► Circulaban carruaxes e os mendigos buscaban
como gañar a vida.

44. Le o texto do Lazarillo de Tormes e conta como
se amañaba para beber un pouco de viño
enganando ao amo. Por que cres que naceu nesta
época o xénero literario da novela picaresca?
►O pícaro, para beber un pouco de viño,
enganando o seu amo, facía un pequeno
burato no xerro, para logo tapalo cun pouco
de cera que derretía ao quentarse entre as
pernas do seu amo cego.

Vivir coma un pícaro
►Eu, que estaba feito ao viño, morría por el,
así que acordei no fondo do xerro facerlle
un burato sutil, e, cunha moi delgada bóla
de cera tapalo. E ao tempo de comer
finxindo ter frío, entrábame entre as pernas
do triste cego a quentarme no pobriño lume
que tiñamos e, á calor dela, logo derretida a
cera, comezaba a fontiña a destilarme na
boca.
► Anónimo: Lazarillo de Tormes. Século XVI.

45. Que era o século de Ouro? Cales foron os
artistas e literatos máis importantes no período?
►É o nome con que se coñece o século XVII
español no ámbito artístico e cultura, pola
excelencia da obra de numerosos artistas.
►Literatos: Quevedo, Góngora, Lope de
Vega, Tirso de Molina, Calderón de la
Barca, Cervantes...
►Artistas: Velázquez, Zurbarán, Murillo,
Ribera...

46. Por que o teatro se converteu no espectáculo
cultural máis popular? Que nos conta da
sociedade da época?
► Converteuse no espectáculo máis popular porque
como a maioría da poboación era analfabeta, era
unha forma de entender e participar nas
vicisitudes dos protagonistas das obras.
► O teatro do século XVII reflicte a sociedade da
época e os seus valores.
► Xira ao redor dos conflitos amorosos, dos abusos
de poder, do honor e a honra, da confianza nas
decisións do rei por riba das dos nobres e da
necesaria unión entre os débiles para enfrontarse
aos máis fortes.

47. Valora o fragmento de Fuenteovejuna
de Lope de Vega
► Segundo a obra , en Fuenteovejuna o Comendador da
Orde de Calatrava intenta abusar dunha moza campesiña
e manda deter ao se pretendente acusándoo dos feitos.
► En resposta ao que consideran unha inxustiza, os
habitantes da vila de Fuenteovejuna asasinan ao
Comendador.
► Asumiran colectivamente a culpa e serán despois
perdoados polos reis.
► O Comendador actuaou de forma prepotente e criminal,
representando os habituais abusos dos nobres
privilexiados contra as capas populares.

48. Valoración da película Alatriste
► Elaboración da ficha
técnica: título,
duración, país que
producen, director,
intérprete.
► Visionado: argumento,
personaxes, feitos,
época histórica,
lugares...
► Análise do argumento
e dos personaxes.

48. Valoración da película El rey pasmado
► Elaboración da ficha
técnica: título,
duración, país que
producen, director,
intérprete.
► Visionado: argumento,
personaxes, feitos,
época histórica,
lugares...
► Análise do argumento
e dos personaxes.

Os Austrias. Auxe e decadencia

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Os Austrias. Auxe e decadencia

Similar to Os Austrias. Auxe e decadencia (20)

More from Agrela Elvixeo

More from Agrela Elvixeo (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (6)

Os Austrias. Auxe e decadencia