Πηγή: Ίδρυμα Ευγενίδου

2. Γαλιλαίος: Η Μάχη στην
Αυγή της Σύγχρονης Επιστήμης

3. Εισαγωγή
Τα κοσμολογικά ερωτήματα σχετικά με τη δομή και τη
λειτουργία του κόσμου απασχόλησαν από πολύ νωρίς τη σκέψη
των ανθρώπων. Ποικιλία κοσμολογικών συστημάτων που
αναπτύχθηκαν σε διαφορετικά μήκη και πλάτη της Γης και σε
διαφορετικούς πολιτισμούς, παρουσιάζεται καθ’ όλη την
Ιστορία της ανθρωπότητας. Η ιστορία που θα αφηγηθούμε
εδώ εκτυλίσσεται σε μία εποχή έντονων αμφισβητήσεων,
συνταρακτικών αλλαγών και μεγάλων διενέξεων, που αφορούν
στην εικόνα των ανθρώπων για τον κόσμο. Είναι η εποχή της
λεγόμενης «Επιστημονικής Επανάστασης».

4. Η περίοδος της Επιστημονικής Επανάστασης
Σύμφωνα με την παραδοσιακή Ιστορία της Επιστήμης, η περίοδος της
Επιστημονικής Επανάστασης εκτείνεται από την έκδοση του έργου του
Κοπέρνικου υπέρ του ηλιοκεντρικού συστήματος (1543), μέχρι τη
δημοσίευση των έργων του Νεύτωνα (1687, 1704). Αρκετοί ιστορικοί της
επιστήμης έχουν εκτείνει τη συγκεκριμένη περίοδο από τα 150 χρόνια στα
300 ή και περισσότερα, προσπαθώντας να ανιχνεύσουν και να
συγκροτήσουν τις απαρχές του φαινομένου που ονομάζεται επιστήμη. Η
Επιστημονική Επανάσταση αποτελεί μία από τις πιο κομβικές αφηγήσεις
στην ιστορία της επιστήμης.
Nicolaus Copernicus (1473 – 1543).
Πολωνός Αστρονόμος.
Ο όρος «Επιστημονική Επανάσταση» έχει δεχθεί πολλές κριτικές, τόσο ως προς τον επαναστατικό όσο και ως προς τον
επιστημονικό του χαρακτήρα. Η τομή που συντελέστηκε στη διάρκειά της με τον αρχαίο κόσμο δεν ήταν άμεση, αλλά διήλθε
από πλήθος διαμαχών, συγκρούσεων, συμβιβασμών και αναθεωρήσεων. Επιπλέον, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι οι διανοητές
της εποχής ήθελαν να αποτινάξουν τη διανοητική κληρονομιά του παρελθόντος που κουβαλούσαν, ένα παρελθόν μέσα στο οποίο
εκπαιδεύτηκαν. Δεν είχαν ως σκοπό τους τη ρήξη με έναν ολόκληρο διανοητικό κόσμο. Επίσης, οι πρωταγωνιστές των διαμαχών
αυτών έχουν ελάχιστες ομοιότητες και ελάχιστα κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά με τους εκπροσώπους της σύγχρονης
επιστήμης. Στη συγκεκριμένη εποχή δεν υπήρχε καθορισμένη και συμφωνημένη μέθοδος, οι επιδιώξεις ήταν πολύ διαφορετικές
από αυτές των σημερινών επιστημόνων και το ιστορικό πλαίσιο ενείχε κοινωνικές, θρησκευτικές και πολιτικές συνθήκες πολύ
iii

5. διαφορετικές από αυτές της εποχής μας. Αρκετοί ιστορικοί ισχυρίζονται ότι
δεν υπήρξε ποτέ Επιστημονική Επανάσταση, ωστόσο δεν αρνούνται σε
καμία περίπτωση τη σημασία της μελέτης αυτής της περιόδου. Το κομβικό
σημείο είναι οι διαμάχες που προκύπτουν τότε, όχι γιατί δεν είχαν προκύψει
για παρόμοια θέματα, αλλά γιατί τέθηκαν υπό διαφορετικούς όρους. Τι ήταν
όμως αυτό που ίσχυε στις αντιλήψεις μας για τον κόσμο τότε και πώς τελικά
άρχισε να αλλάζει;
Από την εποχή του Αριστοτέλη (τον 4ο αι. π.Χ.), αλλά και νωρίτερα, οι
άνθρωποι πίστευαν ότι η Γη βρισκόταν ακίνητη στο κέντρο του κόσμου. Η
αντίληψη αυτή συμφωνούσε με τον κοινό νου και την καθημερινή εμπειρία.
Στο κοσμολογικό μοντέλο του Αριστοτέλη το Σύμπαν ήταν σφαιρικό. Στο
γεωμετρικό του κέντρο βρισκόταν ακίνητη η Γη. Την περιέβαλλαν
ομόκεντρες κρυστάλλινες σφαίρες, που κατά τον Αριστοτέλη ήταν τέλειες,
άφθαρτες και αιώνιες. Ένας κόσμος τόσο διαφορετικός από τον φθαρτό
επίγειο! Οι κρυστάλλινες σφαίρες περιστρέφονταν γύρω από τη Γη
Το Ηλιοκεντρικό σύστημα σύμφωνα με τον
μεταφέροντας τους προσκολλημένους πάνω τους πλανήτες, τον Ήλιο, τη
Κοπέρνικο.
Σελήνη και τα άστρα που βλέπουμε στον νυχτερινό ουρανό. Η γεωκεντρική
θεωρία του Αριστοτέλη θα επηρέαζε τις απόψεις για τον Κόσμο για πάρα
πολλά χρόνια. Τη βελτίωσαν μάλιστα στη γεωμετρική της περιγραφή και
άλλοι μαθηματικοί και αστρονόμοι. Ο σημαντικότερος από αυτούς ήταν ο Κλαύδιος Πτολεμαίος που έζησε τον 2ο αιώνα μ.Χ.
και τελειοποίησε το γεωκεντρικό σύστημα, το οποίο από την εποχή του και έπειτα ονομαζόταν «Πτολεμαϊκό».
Η πρώτη σαφής αμφισβήτηση της γεωκεντρικής θεωρίας εμφανίζεται με το έργο του Κοπέρνικου De Revolutionibus Orbium
Coelestium (Περί των Περιφορών των Ουρανίων Σφαιρών), που δημοσιεύθηκε το 1543. Στο έργο αυτό η Γη παραμερίστηκε από
το κέντρο του Σύμπαντος και τη θέση της κατέλαβε ο Ήλιος. Η Γη περιστρεφόταν γύρω του! Αυτός, όμως, που έμελλε να
θρυμματίσει τις κρυστάλλινες σφαίρες του Αριστοτέλη μια για πάντα και να θέσει τη Γη σε κίνηση, ήταν ο Ιταλός φυσικός
φιλόσοφος και μαθηματικός Galileo Galilei ή όπως τον λέμε στα Ελληνικά, ο «Γαλιλαίος» .
iv

6. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Τα Πρώτα Χρόνια.
Από την Πίζα στην Πάδοβα
Ο Γαλιλαίος γεννήθηκε στην Πίζα της Ιταλίας, στις 15
Φεβρουαρίου του 1564, από πατέρα μουσικό. Έμαθε τα
πρώτα του γράμματα στο μοναστήρι της Βαλομπρόζα,
κοντά στη Φλωρεντία, όπου η οικογένειά του μετακινήθηκε
το 1574. Ο πατέρας του ήταν ξεπεσμένος απόγονος
ευγενούς Φλωρεντινής οικογένειας και μοχθούσε για να
βοηθήσει τον γιο του να αποκαταστήσει τη δόξα της
οικογένειας. Επιβάλλοντας μεγάλες στερήσεις στον εαυτό
του και στα άλλα παιδιά του, ο πατέρας του κατάφερε να
στείλει τον Γαλιλαίο στο σχολείο και αργότερα στο
Πανεπιστήμιο της Πίζας, όπου ο Γαλιλαίος γράφτηκε στην
Ιατρική Σχολή. Στο Πανεπιστήμιο αυτό ο Γαλιλαίος
σύντομα απέκτησε τη φήμη ανθρώπου που αντιμιλάει σε
όλους, ακόμη και στους καθηγητές του.

7. Την περίοδο αυτή ο Γαλιλαίος επισκέπτεται συχνά τον
καθεδρικό ναό της Πίζας. Σύμφωνα με τον μύθο, σε μία από τις
επισκέψεις του συνέβη το εξής περιστατικό: παρακολουθώντας
την εκκλησιαστική λειτουργία, το βλέμμα του πέφτει τυχαία στον
πολυέλαιο, που εκείνη τη στιγμή ταλαντωνόταν. Αυθόρμητα,
πιάνει το χέρι του και κάνει σύγκριση του ρυθμού της κίνησης
του πολυελαίου με τον σφυγμό του, τον μόνο τρόπο που διέθετε
για να μετρήσει τον χρόνο, καθώς δεν διέθετε άλλο «ρολόι».
Διαπιστώνει ότι οι ταλαντώσεις του πολυελαίου είναι ισόχρονες
(ο χρόνος της κάθε μιας αιώρησης ήταν ο ίδιος) ακόμα και όταν
αλλάζει η γωνία ταλάντωσης. Επιβεβαίωσε τις παρατηρήσεις
του με πειράματα και, κάνοντας ακριβείς μετρήσεις, οδηγήθηκε
στη διατύπωση της μαθηματικής αρχής που διέπει την κίνηση
του εκκρεμούς. Ήταν τότε μόλις 18 ετών. Η αρχή του εκκρεμούς
φάνηκε χρησιμότατη στους γιατρούς για τη σφυγμομέτρηση των
ασθενών. Αργότερα, ο Γαλιλαίος υποστήριξε ότι η αρχή του
εκκρεμούς θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για τη
λειτουργία των ρολογιών.
Το 1585 ο Γαλιλαίος εγκατέλειψε την Πίζα, λόγω έλλειψης χρηματικών πόρων, χωρίς να πάρει πτυχίο Ιατρικής. Το
ενδιαφέρον του στράφηκε πλέον στα Μαθηματικά. Δεν σπούδασε Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο, όπως
συνηθιζόταν στην εποχή του, αλλά τα διδάχθηκε από τον Ostilio Ricci, μαθηματικό και μηχανικό στρατού στην
Αυλή της Φλωρεντίας. Ο Γαλιλαίος ειδικεύθηκε στη γεωμετρία και στις εφαρμογές της στην αρχιτεκτονική, στη
μηχανική, στην οχυρωτική και στις εικαστικές τέχνες. Ισχυρή επίδραση άσκησε στον Γαλιλαίο και το έργο του
6

8. Αριστοτελική φιλοσοφία και η Καθολική Εκκλησία
Τον 12ο αιώνα η αριστοτελική φιλοσοφία επικαιροποιήθηκε και
προσαρμόστηκε στο χριστιανικό δόγμα της Καθολικής
Εκκλησίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αριστοτελική φιλοσοφία
και η Βίβλος αποτελούσαν τους δρόμους μέσα από τους
οποίους έπρεπε να διέλθει ένας διανοητής, προκειμένου να
κατανοήσει πώς λειτουργεί ο κόσμος, ένας κόσμος φυσικής
τάξης και Θείας Πρόνοιας. Η χριστιανική πίστη αξιοποίησε
όσο καλύτερα μπορούσε τα εργαλεία της αριστοτελικής
σκέψης, προκειμένου να δώσει εκλεπτυσμένες απαντήσεις σε
ερωτήματα πίστης και λόγου. Αξίζει να αναφερθεί ότι τα
λατινικά υπομνήματα έργων του Αριστοτέλη, που
συντάχθηκαν την περίοδο της Αναγέννησης (από το 1500 έως
το 1600 περίπου), υπερβαίνουν σε αριθμό όλα τα υπομνήματα
που είχαν συνταχθεί την προηγούμενη χιλιετία. Έχουμε, με
λίγα λόγια, τη μεγαλύτερη παραγωγή αριστοτελικών
υπομνημάτων από κάθε άλλη ιστορική περίοδο. Το περιβάλλον
μέσα στο οποίο γεννιέται και τρέφεται διανοητικά ο Γαλιλαίος
είναι ένα αριστοτελικό περιβάλλον.
7
Αριστοτέλης, Πορτραίτο του Francesco
Hayez (1791–1882).

9. Αρχιμήδη, καθώς εκτιμούσε ιδιαίτερα τη μαθηματική περιγραφή του για τα φυσικά φαινόμενα. Η περιγραφή αυτή
όμως απείχε πολύ από τα γραπτά του Αριστοτέλη.
Την εποχή εκείνη ο Γαλιλαίος έδινε διαλέξεις στην Πίζα, στη Σιένα και στην Πάδοβα, τόσο στα Πανεπιστήμια όσο
και εκτός αυτών. Η εκπαίδευση στα Πανεπιστήμια είχε θεσμοποιηθεί και καθιερωθεί από τον Μεσαίωνα και πιο
συγκεκριμένα από τα τέλη του 12ου αιώνα. Τα Πανεπιστήμια, κατά μία έννοια, αποτελούσαν προέκταση και εξέλιξη
των καθεδρικών σχολών, όπου οι μαθητές προσελκύονταν από τη φήμη κάποιου καθηγητή. Το γεγονός ότι ο
Γαλιλαίος μπορούσε να διδάσκει σε πανεπιστήμια χωρίς να έχει πανεπιστημιακό δίπλωμα υποδηλώνει ότι τα
μαθηματικά θεωρούνταν κλάδος τεχνικός παρά φιλοσοφικός. Τότε, η θέση του καθηγητή μαθηματικών στο
πανεπιστήμιο ήταν περιθωριακή και τα μαθηματικά υποτάσσονταν στη φιλοσοφία και στη θεολογία. Την ίδια
περίοδο, όπως προαναφέρθηκε, ο Γαλιλαίος διάβασε τα έργα του Αρχιμήδη και ενθουσιάστηκε από τις μεθόδους
του. Η επίδραση του έργου του Αρχιμήδη τον οδήγησε το 1586 να εκδώσει μία πραγματεία, στην οποία περιγράφει
τον υδροστατικό ζυγό. Επρόκειτο για μία συσκευή που υπολόγιζε το ειδικό βάρος των αντικειμένων.
Το ειδικό βάρος ήταν ήδη γνωστό από τον Αρχιμήδη, ο οποίος είχε παρατηρήσει πως, όταν ένα στερεό σώμα
μπει μέσα σε νερό, χάνει τόσο βάρος όσο είναι το βάρος του όγκου του νερού που εκτοπίζει. Αυτό που έκανε ήταν
να ζυγίζει πρώτα το στερεό στον αέρα και έπειτα μέσα στο νερό. Εφόσον το στερεό ζύγιζε λιγότερο μέσα στο
νερό, αφαιρούσε το βάρος που είχε μέσα στο νερό από το βάρος που είχε στον αέρα. Τέλος, διαιρούσε το βάρος
του στερεού σώματος στον αέρα με την απώλεια βάρους που είχε το σώμα μέσα στο νερό.
8

10. Η πραγματεία που εξέδωσε ο Γαλιλαίος για τον υδροστατικό
ζυγό έκανε το όνομά του ευρύτερα γνωστό σε ολόκληρη την
Ιταλία. Το 1588, μάλιστα, τον κάλεσαν να δώσει διάλεξη στην
Ακαδημία της Φλωρεντίας με θέμα τη θέση, το μέγεθος και τη
διάταξη της κόλασης, όπως αυτή περιγράφεται στην Κόλαση του
Δάντη. Αν και η «Θεία Κωμωδία» θεωρείται σήμερα ποιητικό
έργο, ο Δάντης είχε ενσωματώσει σ’ αυτό την αποδεκτή φυσική
φιλοσοφία της εποχής του. Υπήρχαν έντονες διαμάχες για τις
περιοχές της κόλασης και ο Γαλιλαίος ακολούθησε μία μέθοδο
που βασιζόταν σε γεωγραφικά και μαθηματικά επιχειρήματα.
Το 1589 δημοσίευσε μελέτη σχετικά με το κέντρο βάρους των
στερεών σωμάτων, η οποία του χάρισε τη θέση του καθηγητή
Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Ο Γαλιλαίος, τότε,
άρχισε να ασχολείται με την Κινηματική και το 1590 έγραψε το
«De Motu» («Περί Κινήσεως»), έργο που παρέμεινε
αδημοσίευτο. Σε αυτό επιχείρησε να συνθέσει την αριστοτελική
φυσική με τη μηχανική του Αρχιμήδη. Τελικά, ανασκεύασε για
πρώτη φορά τον ισχυρισμό του Αριστοτέλη ότι «σώματα με
διαφορετικά βάρη χαρακτηρίζονται και από διαφορετικές
ταχύτητες πτώσης».
Το 1591 ο πατέρας του Γαλιλαίου πέθανε και ο ίδιος
αναγκάστηκε να επιστρέψει στη Φλωρεντία για να φροντίσει τις
τρεις αδερφές του. Επέστρεψε, όμως, και για έναν ακόμη λόγο: η
9

11. Ο Δάντης κρατώντας ένα αντίτυπο της Θείας Κωμωδίας. Διακρίνεται το βουνό
του Καθαρτηρίου και η είσοδος στον Παράδεισο. Πίνακας του Ιταλού Domenico di
Michelino, 1465.
10
διδασκαλία του έρχεται σε
αντίθεση με αυτή του Αριστοτέλη
και οι εχθροί του έχουν γίνει πιο
επιθετικοί, με αποτέλεσμα να
αναγκαστεί να παραιτηθεί από το
Πανεπιστήμιο. Τελικά,
διορίστηκε καθηγητής
Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο
της Πάδοβα, σε έδαφος της
ενετικής δημοκρατίας, με μισθό
μεγαλύτερο από αυτόν στην
Πίζα. H θητεία του ανανεώθηκε
για άλλα έξι χρόνια, έπειτα για
άλλα έξι και τέλος για όλη τη ζωή
του με μεγαλύτερο κάθε φορά
μισθό. Το Πανεπιστήμιο της
Πάδοβα θεωρείτο τον 15ο και
16ο
αιώνα ένα από τα
σημαντικότερα Πανεπιστήμια
της Ευρώπης. Πρακτικά, η
Πάδοβα εκείνη την περίοδο είχε
την αίγλη που είχαν το Παρίσι
και η Οξφόρδη τον Μεσαίωνα.

12. Αριστοτελική φιλοσοφία και Αριστοτελισμοί
Αξίζει να σημειωθεί ότι παρά την καθολική επικράτηση του αριστοτελισμού εκείνη την περίοδο, ο
αριστοτελισμός δεν ήταν ένα ομοιογενές και άκαμπτο οικοδόμημα, το οποίο δεν δεχόταν αλλαγές και
αναθεωρήσεις. Η αριστοτελική φιλοσοφία είχε δεχτεί πλήθος διαφοροποιήσεων σε διαφορετικές χρονικές
περιόδους αλλά και περιοχές, με αποτέλεσμα οι ιστορικοί να αναφέρονται σε περισσότερους από έναν
αριστοτελισμούς. Ο αριστοτελισμός της Πάδοβα αποτελεί μία από τις πιο σύνθετες περιπτώσεις στην
ιστορία της επιστήμης. Οι αδιάκοπες συζητήσεις γύρω από τα φυσικά αίτια που ορίζουν τον κόσμο, αλλά
και η προσπάθεια καθιέρωσης της ορθότερης μεθόδου στην έρευνα της φύσης διαμόρφωσε στην
Πάδοβα ένα εξαιρετικά γόνιμο διανοητικό κλίμα. Είχε δημιουργηθεί μια παράδοση, που ερχόταν σε
συχνές συγκρούσεις και αναθεωρήσεις με τον σχολαστικισμό (δηλ. την χριστιανική οικειοποίηση της
αριστοτελικής φιλοσοφίας) και επέτρεπε ρήξεις με παγιωμένες θεολογικές θέσεις, που πήγαζαν από την
προσαρμογή του αριστοτελισμού στη χριστιανική θρησκεία. Όταν ο Γαλιλαίος πήγε στην Πάδοβα, ήταν
ένας αριστοτελικός Γαλιλαίος, δηλαδή ασπαζόταν και εκείνος την αριστοτελική φιλοσοφία που
επικρατούσε την εποχή εκείνη.
11

13. Από πότε υπάρχουν πανεπιστήµια στην Ευρώπη;
A. 11ο αιώνα
B. 13ο αιώνα
C. 8ο αιώνα
D. 15ο αιώνα
Check Answer
12

14. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Ο Θεσμός της Πατρωνίας
Η πατρωνία υπήρξε ένας διαδεδομένος κοινωνικός θεσμός
της πρώιμης νεότερης Ευρώπης. Ο Γαλιλαίος,
εκμεταλλευόμενος αυτόν τον θεσμό, κατασκεύασε για τον
εαυτό του μία νέα κοινωνικοεπαγγελματική ταυτότητα,
προώθησε μία νέα μέθοδο στη φυσική φιλοσοφία και
προσέλκυσε ένα αριστοκρατικό κοινό.

15. Ο διορισμός του Γαλιλαίου στο Πανεπιστήμιο όφειλε πάρα πολλά στις κοινωνικές
σχέσεις πατρωνίας που είχε αναπτύξει. Ο Γαλιλαίος είχε έρθει σε επαφή με τον
σημαντικότερο πάτρωνα της Πάδοβας, τον Vincenzo Pinelli, ο οποίος μέχρι τον
θάνατό του το 1601 είχε γνωρίσει τον Γαλιλαίο στους Βενετούς πατρικίους,
ανθρώπους, δηλαδή, που ανήκαν στην ανώτερη κοινωνική τάξη. Ο Pinelli ήταν
ιδιοκτήτης μιας μεγάλης συλλογής χειρογράφων και βιβλίων και συχνά δεχόταν
επισκέψεις αξιωματούχων και διανοουμένων της Πάδοβα. Στο σπίτι του
πιθανολογείται ότι ο Γαλιλαίος γνώρισε τον μοναχό Paolo Sarpi, επίσημο θεολόγο
της Δημοκρατίας της Βενετίας και τον καρδινάλιο Roberto Bellarmine, οι οποίοι θα
διαδραμάτιζαν κομβικό ρόλο στη σταδιοδρομία του. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Bellarmine ήταν ένας από τους καρδινάλιους που το 1600 καταδίκασαν τον Giordano
Bruno, ως αιρετικό, σε θάνατο στην πυρά.
Η πατρωνία υπήρξε ένας διαδεδομένος κοινωνικός θεσμός της πρώιμης νεότερης
Ευρώπης. Οι πάτρωνες ήταν ισχυροί προστάτες, που κατείχαν πολιτική εξουσία,
αυλές και υπηκόους. Ο Γαλιλαίος, εκμεταλλευόμενος αυτόν τον θεσμό,
κατασκεύασε για τον εαυτό του μία νέα κοινωνικοεπαγγελματική ταυτότητα,
προώθησε μία νέα μέθοδο στη φυσική φιλοσοφία και προσέλκυσε ένα αριστοκρατικό κοινό. Στις αυλές ισχυρών πατρώνων
ο Γαλιλαίος θα αποκτούσε υψηλότερη κοινωνική θέση και αξιοπιστία, αντισταθμίζοντας το χάσμα που παραδοσιακά
χώριζε τους μαθηματικούς από τους φιλοσόφους. Η πατρωνία δεν μπορούσε να θεωρηθεί απλώς ως μία επιλογή μεταξύ
άλλων. Αν ένας διανοητής δεν συμμετείχε σε κάποιο πολύπλοκο δίκτυο πατρωνίας, ήταν αδύνατο να σταδιοδρομήσει και
να ανέλθει σε ανώτερη κοινωνική τάξη. Η σύνδεση ενός διανοητή με έναν πάτρωνα δεν ήταν υποχρεωτική, ωστόσο η
έλλειψή της θα ισοδυναμούσε με κοινωνική αυτοκτονία.
14

16. Cosimo II, Δούκας της Τοσκάνης, της οικογένειας των
Μεδίκων (1590 – 1621).
Η σχέση μεταξύ πάτρωνα και προστατευόμενου ήταν
εξουσιαστική και χτιζόταν μέσα από την ανταλλαγή δώρων. Η
σχέση αυτή συγκροτείτο μέσα από μια πολύπλοκη διαδικασία που
δεν ενέπλεκε μόνο τα δύο μέρη, αλλά και αρκετούς ενδιάμεσους
και μεσάζοντες, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο ο πάτρωνας
φαινόταν να μπορεί να κάνει κάτι για τον προστατευόμενό του, ο
οποίος τον είχε μεγαλύτερη ανάγκη. Οι μεσάζοντες ασκούσαν
αυτή την εξουσία ώστε να την επαυξήσουν και να τη διαφυλάξουν
εκ μέρους του ηγεμόνα. Οι μεσάζοντες φρόντιζαν να μην εκτεθεί
ο ηγεμόνας και να διασφαλιστεί το κύρος του, αλλά και οι
επιθυμίες του. Προστάτευαν τις κοινωνικές δομές και διακρίσεις
και έθεταν τα όρια ως προς το ποιος θα απευθυνθεί σε ποιον.
Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν είχαν όλοι οι διανοητές το ίδιο
δικαίωμα να απευθυνθούν σε έναν διακεκριμένο πάτρωνα. Όσο
μεγαλύτερη φήμη είχε αποκτήσει ένας διανοητής, τόσο πιο πιθανό
ήταν να τον βρει ένας μεσάζοντας και να τον προτείνει σε
κάποιον πάτρωνα. Κάθε διανοητής, ανάλογα με τη φήμη που είχε
αποκτήσει, κυκλοφορούσε σε διαφορετικούς κύκλους, αποκτούσε
διαφορετικές φιλοδοξίες και προσέλκυε τα βλέμματα διαφορετικών
πατρώνων. Ο Γαλιλαίος, για παράδειγμα, απευθύνθηκε έμμεσα
στον Κόζιμο (για τον οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω), μόνο όταν
είχε γίνει δημοφιλής και είχε κάνει και τις κατάλληλες γνωριμίες με
τους πιο σημαντικούς μεσάζοντες της περιοχής. Ποτέ ένας
πάτρωνας δεν απευθυνόταν άμεσα σε έναν προστατευόμενο, γιατί
υπήρχε ο κίνδυνος να μην δεχθεί ο δεύτερος. Σε αυτήν την
περίπτωση το κύρος του πάτρωνα θα δεχόταν ανεπανόρθωτο
15

17. πλήγμα. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι ότι μερικά χρόνια μετά αρκετοί καρδινάλιοι δεν ζήτησαν τηλεσκόπια απευθείας από
τον Γαλιλαίο, αλλά μέσω κοινών γνωστών, οι οποίοι επικοινώνησαν με τον Γαλιλαίο, προκειμένου να τους στείλει μερικά
σε άριστη κατάσταση.
Σε μια εποχή που δεν υπήρχαν εργαστήρια και επιστημονικοί θεσμοί, τα δίκτυα πατρωνίας είχαν αναλάβει αυτόν τον
ρόλο. Παρόλο που την εποχή του Γαλιλαίου τα Πανεπιστήμια συνέχιζαν να αποτελούν έναν από τους κύριους
εκπαιδευτικούς θεσμούς, ωστόσο είχαν αρχίσει να θεωρούνται συντηρητικά και αρκετοί διανοητές ασκούσαν κριτική σε
αυτά. Για τον λόγο αυτό είχαν ξεκινήσει από τα μέσα του 15ου αιώνα, σε διάφορα μέρη της Ευρώπης, προσπάθειες
αναζήτησης χαμένων κειμένων της αρχαιότητας. Αρκετοί διανοητές ταξίδευαν στην Ανατολή και σε ολόκληρη την
Ευρώπη, προκειμένου να ανακτήσουν κάτι από τη χαμένη σοφία των αρχαίων. Βασική πρόθεση των διανοητών της
Αναγέννησης ήταν η ανάκτηση αρχαίων ελληνικών χειρογράφων, που να μην έχουν διαφθαρεί από τους μεσαιωνικούς
σχολιασμούς. Μέσα σε αυτό το κλίμα αναδύθηκαν διάφορα νεοπλατωνικά, καβαλιστικά και Ερμητικά κείμενα, καθώς και
κείμενα φυσικής μαγείας, τα οποία έδιναν έμφαση στη μελέτη της φύσης και όχι στην αυθεντία της αριστοτελικής
φιλοσοφίας, όπως αυτή παρουσιαζόταν στα Πανεπιστήμια. Ειδικά, μετά την εμφάνιση της τυπογραφίας στα μέσα του
15ου αιώνα, αυτή η νέα γνώση διαδόθηκε πιο γρήγορα.
16

18. Νεοπλατωνισμός, Καβαλισμός και Ερμητισμός
Νέο-πλατωνισμός: Διαμορφώθηκε κατά τον 3ο αι. μ.Χ. στην
Αλεξάνδρεια. Απέκτησε κεντρικό ρόλο στην ιστορία των θρησκειών
και του αποκρυφισμού. Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης αναβιώνει
και αντανακλάται έντονα στη Φλωρεντία με σημαντικούς
εκπροσώπους τον Marsilio Ficino και τον Pico della Mirandola.
Η Πλατωνική Φιλοσοφία ενσωματώθηκε και προσαρμόστηκε στον
Χριστιανικό μυστικισμό. Ως αποτέλεσμα, κυκλοφόρησαν πολλά έργα
που χαρακτηρίστηκαν ως «νεοπλατωνικά».
Καβαλισμός: Προέρχεται από την παράδοση της Cabala ή Kabbalah
ή Qabalah, που αποτελεί τον θρησκευτικό και απόκρυφο μυστικισμό
του Ιουδαϊσμού. Ενέχει στοιχεία από παραδόσεις, όπως ο
γνωστικισμός, ο νεοπλατωνισμός και ο Χριστιανισμός.
Ο Ιταλός φιλόσοφος Giovanni Pico della
Mirandola ( 1463 –1494).
Ερμητισμός: Μυστικιστική παράδοση που έχει την καταγωγή της
στα κείμενα του Ερμή του Τρισμέγιστου. Ο Ερμής ο Τρισμέγιστος
υποτίθεται ότι ήταν ο προφήτης της έλευσης του Χριστιανισμού και
ταυτιζόταν με τον αρχαίο Έλληνα θεό Ερμή ή τον Αιγύπτιο Θωθ, θεό
της γνώσης. Ο Ερμητισμός ήταν ένα σύνολο μαγικών, αστρολογικών
και Αλχημικών πρακτικών. Ο Ερμητισμός συναντήθηκε με την
Καμπάλα διαμορφώνοντας μία δυτική εσωτερική παράδοση μαγείας
και μυστικισμού. Από την Αναγέννηση και έπειτα, αυτή η παράδοση
σχεδόν δεν έκανε διάκριση μεταξύ των δύο.
17

19. Τι ήταν η πατρωνία;
A. Η ιταλική φεουδαρχία
B. Η ελέω Θεού µοναρχία
C. Η σχέση υποστήριξης ενός ηγεµόνα προς
έναν διανοητή
D. Θεσµός της Εκκλησίας
Check Answer
18

20. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Η μελέτη της κίνησης
Στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβα o Γαλιλαίος συνεχίζει τις
έρευνές του για τις κινήσεις. Μελετώντας τις κινήσεις και
ιδιαίτερα την ελεύθερη πτώση των σωμάτων,
πραγματοποιεί κυρίως νοητικά και ελάχιστα πραγματικά
πειράματα, για τις αποδείξεις των οποίων χρησιμοποιεί την
ευκλείδεια γεωμετρία.

21. Ο Γαλιλαίος διατυπώνει την άποψη ότι όλα τα σώματα όταν πέφτουν, υπακούν σε έναν νόμο, που έμεινε γνωστός ως
Νόμος της Ελεύθερης Πτώσης των Σωμάτων και είναι από τους πιο σημαντικούς νόμους της φύσης. Ωστόσο, δεν
εκφράζει τους νόμους με μαθηματικούς τύπους, αλλά περιγράφει αρχές που διέπουν τη φύση, αξιοποιώντας τη γεωμετρία
και την έννοια της αναλογίας. Η έννοια του νόμου δεν χρησιμοποιείται ποτέ από τον Γαλιλαίο. Παρόλ’ αυτά, σε ύστερες
μεταφράσεις του έργου του, η έννοια του νόμου, όταν έχει πλέον γίνει μέρος της γλώσσας της φυσικής φιλοσοφίας,
εμφανίζεται ως μέρος της φυσικής του. Αυτό που προσπάθησε να δείξει ήταν ότι η κίνηση των σωμάτων διέπεται από
συγκεκριμένες αρχές και όχι από την επιθυμία τους να επιστρέψουν στον φυσικό τους τόπο, όπως ισχυρίζονταν οι
Αριστοτελικοί φιλόσοφοι. Ο Γαλιλαίος ενδιαφέρεται για το πώς συμβαίνουν τα πράγματα και όχι γιατί.
Σύμφωνα με τον Νόμο της Ελεύθερης Πτώσης, ένα σώμα το οποίο αφήνεται να πέσει από ένα σημείο, κινείται με
σταθερή επιτάχυνση και η απόσταση που διανύει είναι ανάλογη προς το τετράγωνο του χρόνου πτώσης. Είναι γνωστός ο
μύθος, σύμφωνα με τον οποίο, ο Γαλιλαίος έριξε αντικείμενα διαφορετικού βάρους από τον Πύργο της Πίζας, για να δείξει
ότι για όλα τα σώματα η επιτάχυνση κατά την πτώση είναι ίδια και σταθερή και η διαφορά στον χρόνο πτώσης οφείλεται
μόνο στην αντίσταση του αέρα. Σήμερα, οι ιστορικοί έχουν αρκετά στοιχεία για να θεωρούν ότι ένα τέτοιο πείραμα δεν
έγινε ποτέ, παρά μόνο νοητικά. Αυτό που έκανε στην πράξη ήταν να αφήσει μια σφαίρα να κυλήσει σε ένα κεκλιμένο
επίπεδο, το οποίο είχε λειάνει πολύ καλά, από τη θέση της ηρεμίας προς τα κάτω. Κάθε φορά που το πραγματοποιούσε,
σημείωνε τις θέσεις της σφαίρας μετά από σειρά ίσων χρόνων, χρησιμοποιώντας για τη μέτρηση του χρόνου μουσικούς
ρυθμούς διάρκειας περίπου μισού δευτερολέπτου. Άλλωστε, ως γιος μουσικού και εξαιρετικός γνώστης της μουσικής και ο
ίδιος, το μόνο που χρειαζόταν να κάνει ήταν να κρατάει έναν σταθερό ρυθμό τραγουδώντας έναν απλό σκοπό.
20

22. Πειράματα σε κεκλιμένο επίπεδο
Ο Γαλιλαίος χρησιμοποιεί το κεκλιμένο επίπεδο αφενός για να περιορίσει την παρέμβαση του αέρα και αφετέρου
για να έχει την ευκαιρία για προσεκτικότερες και ελεγχόμενες χρονομετρήσεις. Κάνει πειράματα με σφαίρες που
αφήνονται να κυλήσουν πάνω σε κεκλιμένα επίπεδα, αλλάζοντας μάλιστα και την κλίση τους ως προς το
οριζόντιο επίπεδο. Παρατηρεί ότι τα αποτελέσματα δεν αλλάζουν όταν μεταβάλλει την κλίση του επιπέδου.
Υποθέτει ότι θα εξακολουθούν να είναι τα ίδια ακόμη και όταν η κλίση του επιπέδου γίνει τόσο μεγάλη, ώστε
αυτό να πάρει κατακόρυφη θέση! Τότε όμως τα σώματα θα πέφτουν ελεύθερα! Συμπεραίνει λοιπόν ότι η
ελεύθερη πτώση είναι ομαλά επιταχυνόμενη κίνηση!
Κάποιες άλλες μέθοδοι χρονομέτρησης που χρησιμοποίησε ήταν με εκκρεμές ή με δοχεία νερού, στα οποία άνοιγε τη ροή
όταν άφηνε τη σφαίρα και την έκλεινε όταν η σφαίρα έφτανε στον προορισμό της. Το μόνο που είχε να κάνει ήταν να
ζυγίσει τους διαφορετικούς όγκους νερού, που έπαιρνε από τις διαφορετικές αποστάσεις που διένυε η σφαίρα και να τους
συγκρίνει μεταξύ τους. Με το πείραμα διαπιστώνει ότι σε διπλάσιο χρόνο κίνησης το σώμα κυλούσε στο κεκλιμένο
επίπεδο τέσσερεις φορές μακρύτερα. Ανακαλύπτει λοιπόν ότι οι διανυόμενες αποστάσεις από το σημείο εκκίνησης είναι
ανάλογες με τα τετράγωνα των χρόνων που χρειάστηκαν για να διανυθούν. Το 1603 επέλυσε αρκετά προβλήματα
κίνησης σε κεκλιμένα επίπεδα και άρχισε να μελετά την επιτάχυνση. Το 1604 επινόησε έναν τρόπο μέτρησης των
ταχυτήτων κατά την επιτάχυνση. Ωστόσο, είναι αδύνατον να έλαβε με αυτή την ακρίβεια τέτοια αποτελέσματα παρά
μόνο προσεγγιστικά. Για παράδειγμα, τόσο οι τριβές στην επιφάνεια του κεκλιμένου επιπέδου (που αν και ελάχιστες
υπήρχαν), όσο και το ανθρώπινο λάθος στη μέτρηση, ήταν απαγορευτικά για μια τέτοια ακρίβεια. Όσο και αν
προσπαθήσουμε να βελτιώσουμε τις τεχνικές μέτρησης, πάντα θα υπάρχει ένα ανώτατο όριο ακρίβειας που δεν θα
μπορούμε να υπερβούμε στον πραγματικό κόσμο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο πατέρας του Γαλιλαίου είχε δείξει πως η
21

23. πρόοδος της μουσικής πρακτικής παρεμποδιζόταν από θεωρίες που υπέθεταν μια αδύνατης ακρίβειας μέτρηση. Αυτή
ακριβώς τη γραμμή ως σκέψη ακολούθησε και ο Γαλιλαίος όταν αποφάσισε να «στρογγυλέψει» τις μετρήσεις του,
προκειμένου να ενσωματωθούν σε μια γενική μαθηματική αρχή. Εδώ φαίνεται η δέσμευση του Γαλιλαίου στα μαθηματικά
και η προσπάθειά του να υποτάξει τον κόσμο σε αυτά. Οι αποκλίσεις που παρατηρούσε ήταν ενσωματωμένες στη
διαδικασία του πειράματος και έπρεπε να τις αγνοήσει. Η απλή προσέγγιση τού αρκούσε για να διατυπώσει μία από τις
αρχές, σύμφωνα με την οποία διέπεται η φύση. Ο Γαλιλαίος επιβάλλει στη φύση την επιθυμία του για μαθηματική
αυστηρότητα μέσω ενός φυσικού νόμου, ο οποίος είναι αδύνατον να παρατηρηθεί με την ίδια ακρίβεια με την οποία
διατυπώνεται στη φύση.
Σε συνέχεια των μελετών του για την κίνηση, εξήγησε γιατί μία μπάλα στο χέρι
ενός ανθρώπου, ο οποίος βρίσκεται σε πλοίο που κινείται, καταλήγει ξανά στο
χέρι του όταν πεταχτεί κατακόρυφα προς τα πάνω και γιατί δύο καβαλάρηδες
που τρέχουν ο ένας δίπλα στον άλλον μπορούν να πετούν ο ένας στον άλλο
μπάλες, χωρίς αυτές να πέφτουν πολλά μέτρα πίσω τους. Η εξήγηση για τον
Γαλιλαίο σχετιζόταν με την αδράνεια, αν και ο ίδιος δεν χρησιμοποίησε αυτή τη
λέξη. Η μπάλα επιστρέφει στο χέρι του καβαλάρη, γιατί ως γήινο αντικείμενο
συμμετέχει αναπόφευκτα και η ίδια στη διαρκή κίνηση της Γης, που θεωρεί ότι
είναι ομαλή κυκλική. Αν οι εξηγήσεις αυτές είναι ορθές, αποτελούν
επιχειρήματα υπέρ της ημερήσιας περιστροφής της Γης. Για τον Γαλιλαίο, τα
ουράνια σώματα κινούνται σε κυκλικές τροχιές και χωρίς μεταβολή, γιατί μόνο
η κίνηση αυτή βρίσκεται σε αρμονία με την τάξη του κόσμου! Ολόκληρο το
Σύμπαν για τον Γαλιλαίο είναι ένας κόσμος εύτακτος, οργανωμένος τέλεια από
τον Θεό, και βασίζεται αναπόφευκτα στο τελειότερο σχήμα, τον κύκλο.
Τον Απρίλιο του 1604 ο Γαλιλαίος ήρθε για πρώτη φορά σε σύγκρουση με την
22

24. Ιερά Εξέταση. Αφορμή γι’ αυτό στάθηκε ο Signor Silvestro, ένας νεαρός Βενετός που απασχολείτο στην οικογένεια του
Γαλιλαίου, ο οποίος κατέθεσε εναντίον του προσάπτοντας δύο σημαντικές κατηγορίες. Η πρώτη ήταν ότι ο Γαλιλαίος είχε
στην Πάδοβα ανεπίσημο δεσμό με μια γυναίκα, τη Marina Gamba, με την οποία είχε αποκτήσει έναν γιο και δύο κόρες.
Η δεύτερη κατηγορία σχετιζόταν με μία μεταφυσική ενασχόλησή του. Ο Γαλιλαίος είχε ασχοληθεί συστηματικά με την
αστρολογία και υποστήριζε το δόγμα της αστρικής αιτιοκρατίας. Πίστευε, δηλαδή, ότι κανένας δεν μπορούσε να
δραπετεύσει από την επιρροή των αστεριών και ότι μπορούσε να γνωρίζει το μέλλον κάποιου από μια ανάγνωση του
αστροδιαγράμματός του. Είχε, μάλιστα, και κάποιους πλούσιους πελάτες, για τους οποίους έφτιαχνε ζωδιακούς χάρτες. Ο
Silvestro τον κατηγόρησε για αδικαιολόγητη μοιρολατρία στις προβλέψεις του. Πιο συγκεκριμένα, ο Silvestro τον
κατηγόρησε ότι σε μία ανάγνωση για «ένα άτομο που θα ζούσε για άλλα είκοσι έτη», ο Γαλιλαίος υποστήριξε ότι η
πρόβλεψή του ήταν βέβαιο ότι θα έβγαινε αληθινή. Ωστόσο, ο Silvestro αρνήθηκε ότι είχε ακούσει οτιδήποτε αιρετικό ή
άρνηση της Πίστης από τον Γαλιλαίο.
Στις 22 Απριλίου του 1604, η Ιερά Εξέταση διατύπωσε την κατηγορία ενάντια στον Γαλιλαίο, με την οποία κατηγορήθηκε
για haver ragionato che le stelle, i pianeti at gl'influssi celesti necessitino, ότι δηλαδή είχε ισχυριστεί πως τα αστέρια, οι πλανήτες και οι
ουράνιες επιρροές ήταν σε θέση να καθορίσουν την πορεία των γεγονότων. Τον κατηγόρησε, επίσης, για διαβίωση ως αιρετικό. Αυτές
ήταν κατηγορίες ύψιστης βαρύτητας. Αν και ο Γαλιλαίος ανακρίθηκε ως αιρετικός σχετικά με τις κατηγορίες στην
Πάδοβα, η καταγγελία δεν έγινε δεκτή και δεν έφτασε ποτέ στο Ιερό Γραφείο στη Ρώμη. Λέγεται ότι ο τίτλος του
καθηγητή των Μαθηματικών στην Πάδοβα, αλλά και οι πολιτικά ισχυροί υποστηρικτές του, τον προστάτεψαν αυτή τη
φορά.
23

25. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη η Γη ήταν ακίνητη,
γιατί…
A. Πίστευαν ότι είναι επίπεδη
B. Το είχε υπολογίσει µαθηµατικά
C. Το έλεγε η Βίβλος
D. Αν δεν ήταν, θα πεταγόµασταν έξω από
αυτή
Check Answer
24

26. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Οι πρώτες παρατηρήσεις
Το 1608 κάτι πολύ σημαντικό συμβαίνει στην Ευρώπη.
Ολλανδοί οπτικοί, συνδυάζοντας φακούς, κατασκευάζουν
κάποια όργανα παρατήρησης, τα τηλεσκόπια, που κάνουν
τα μακρινά αντικείμενα να φαίνονται σαν να είναι κοντά.
Με αυτή την εξέλιξη αλλάζουν μονομιάς την ιστορία της
επιστήμης! Τo πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι ο Γαλιλαίος
ενημερώνεται για την ύπαρξή τους. Προμηθεύεται ένα
τηλεσκόπιο και το βελτιώνει τροχίζοντας τους φακούς και
προσαρμόζοντας έναν κοίλο και έναν κυρτό φακό σε
μολυβένιο σωλήνα. Τα ακατέργαστα γυαλιά τα
προμηθευόταν κρυφά από τη Φλωρεντία, ώστε οι αντίπαλοί
του να μην μάθουν τον τρόπο με τον οποίο τα σχεδίαζε. Ο
Γαλιλαίος είναι ο πρώτος που στρέφει το τηλεσκόπιο προς
τον ουρανό. Και ανακαλύπτει θαυμαστά πράγματα!

27. Το 1609, λίγους μήνες πριν κάνει τις παρατηρήσεις του ο Γαλιλαίος,
πεθαίνει ο Φερδινάνδος Α και μεγάλος δούκας της Τοσκάνης
γίνεται ο νεαρός πρίγκιπας Κόζιμο Β. Η ενθρόνιση του Κόζιμο
παρέχει μεγάλα πλεονεκτήματα στη σταδιοδρομία του Γαλιλαίου. Οι
νέες και επίμαχες ιδέες υποστηρίζονται με πάθος από νεαρούς
πάτρωνες, οι οποίοι επιζητούν επιφανέστερη εικόνα για τον εαυτό
τους. Ο Κόζιμο γίνεται ο επίσημος πάτρωνας του Γαλιλαίου. Τον
Ιούλιο του 1610, ο Γαλιλαίος αποκτά τον τίτλο του Αρχιμαθηματικού
και Φιλοσόφου δίπλα στον Μέγα Δούκα της Τοσκάνης, γεγονός που
σημαίνει ότι αντίγραφα από τις αστρονομικές έρευνές του μαζί με
τον Αγγελιαφόρο των Άστρων εκδίδονται και διανέμονται από τους
Μεδίκους. Το βιβλίο αυτό, που είναι και η αιτία για τη θέση του
στην αυλή των Μεδίκων, είναι γραμμένο στα λατινικά και περιέχει
την πρώτη έντυπη έκθεση για τις παρατηρήσεις των ουρανών με
τηλεσκόπιο. Το βιβλίο αυτό παρέχει ισχυρά ερείσματα σε όσους
υποστηρίζουν το κοπερνίκειο σύστημα.
Ο Γαλιλαίος είναι ο πρώτος που στρέφει το
τηλεσκόπιο προς τον ουρανό!
Ποιες είναι, όμως, οι τόσο σημαντικές παρατηρήσεις που κάνει ο
Γαλιλαίος με το βελτιωμένο τηλεσκόπιό του στην αυλή των
Μεδίκων; Ο Γαλιλαίος παρατηρεί τη Σελήνη και τα τοπία της.
Καταφέρνει να μετρήσει τις σκιές που έριχναν τα σεληνιακά βουνά
και να υπολογίσει το ύψος τους. Αυτό σημαίνει ότι η Σελήνη δεν
διαφέρει ως προς τη μορφολογία του εδάφους της από τη Γη και δεν
είναι άφθαρτη ή κρυστάλλινη. Καταγράφει, επίσης, άστρα σε
διάφορους αστερισμούς, που έως τότε δεν ήταν ορατά, και
διαπιστώνει ότι ο Γαλαξίας μας αποτελείται από μυριάδες άστρα.
26

28. Οι φάσεις της Σελήνης, όπως τις κατέγραψε ο
Γαλιλαίος.
Παρατηρεί, επίσης, τις φάσεις της Αφροδίτης. Κάθε φορά, δηλαδή,
που πέφτει η σκιά του Ήλιου στην Αφροδίτη καλύπτει διαφορετική
περιοχή. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι η Αφροδίτη κινείται σε τροχιά
γύρω από τον Ήλιο και όχι γύρω από τη Γη, όπως πίστευαν μέχρι τότε.
Επίσης, παρατηρεί και τις κηλίδες του Ήλιου, οι οποίες
περιστρέφονται, κάτι που αποδεικνύει με τη σειρά του ότι ο Ήλιος δεν
είναι ακίνητος πάνω σε κάποια κρυστάλλινη σφαίρα, όπως έλεγε ο
Αριστοτέλης, και πως τα ουράνια σώματα υφίστανται μεταβολές.
Σημαντική είναι και η παρατήρηση για τους δακτυλίους του Κρόνου, οι
οποίοι υποδεικνύουν κάτι ανάλογο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η
ανακάλυψη των δορυφόρων του Δία, τους οποίους ονομάζει «αστέρες
των Μεδίκων», προς τιμήν της οικογένειας που τον υποστηρίζει στη
Φλωρεντία. Οι 4 δορυφόροι, τους οποίους παρουσιάζει ως πλανήτες,
περιστρέφονται γύρω από τον πλανήτη Δία σαν μία μικρογραφία του
Ηλιακού Συστήματος. Η παρατήρηση αυτή είναι καθοριστικής
σημασίας, καθώς δείχνει ότι υπάρχουν κάποια ουράνια σώματα που
δεν περιστρέφονται γύρω από τη Γη, αλλά γύρω από έναν άλλο
πλανήτη. Οι παρατηρήσεις αυτές ήταν ο λόγος που πήρε τη θέση του
Αρχιμαθηματικού και Φιλοσόφου στην Αυλή των Μεδίκων. Πέρα από
το κύρος που του προσδίδουν, οι παρατηρήσεις αυτές πρακτικά
υπονομεύουν τον γεωκεντρισμό και ενισχύουν το ηλιοκεντρικό σύστημα
του Κοπέρνικου. Οι ουρανοί, πλέον, έχουν αλλάξει δραματικά. Αξίζει
να σημειωθεί ότι οι παρατηρήσεις των φάσεων της Αφροδίτης και των
ηλιακών κηλίδων έγιναν μετά την έκδοση του Αγγελιαφόρου.
Ένα ερώτημα, ωστόσο, παραμένει: Γιατί ο Γαλιλαίος διορίζεται στην
27

29. αυλή του δούκα της Τοσκάνης όχι μόνο ως μαθηματικός, αλλά και ως φιλόσοφος; Ήταν αρκετό το τηλεσκόπιο; Όχι. Το
τηλεσκόπιο του έδωσε το δικαίωμα να διεκδικήσει αυτήν τη θέση. Μήπως ήταν εμφανής η απόδειξη της αλήθειας του
συστήματος του Κοπέρνικου μέσα από τις παρατηρήσεις; Και πάλι όχι. Η αυλή των Μεδίκων δεν ήταν επιτροπή που
βράβευε όποιον έβρισκε τις αλήθειες του κόσμου. Άλλωστε, ο ίδιος ο δούκας δεν πίστευε στο κοπερνίκειο σύστημα. Οι
Μέδικοι τον έκαναν φιλόσοφο, επειδή ο Γαλιλαίος τους αφιέρωσε τις παρατηρήσεις του και εκείνοι με τη σειρά τους
εκτίμησαν τις ανακαλύψεις του ως «εξωτικά» θεάματα, ως αξιοπερίεργα.
Κοιτώντας μέσα από το τηλεσκόπιο
«Γαλιλαίος: … Άσε το μάτι σου στο τηλεσκόπιο, Σαγρέδο. Αυτό που βλέπεις είναι ότι δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη Γη και στον
Ουρανό. Σήμερα είναι η 10η Ιανουαρίου του 1610. Η ανθρωπότητα γράφει στο ημερολόγιό της: ο ουρανός καταργείται». Από το
θεατρικό έργο του Μπέρτολ Μπρεχτ «Η ζωή του Γαλιλαίου» (1938).
Με την αφιέρωση των δορυφόρων του Δία στους Μεδίκους, ο Γαλιλαίος οδήγησε τα πράγματα εκεί που ήθελε. Ο Κόζιμο
τον έθεσε υπό την προστασία του και ο Γαλιλαίος έπρεπε να παράγει ή να ανακαλύπτει πράγματα, για να τα προσφέρει
ως δώρα προς τον πάτρωνά του. Ο πραγματικός δημιουργός σε μία αυλή ήταν μόνο ένας: ο ηγεμόνας. Αυτός ήταν που
υποστήριζε τους προστατευόμενούς του, ώστε να ανακαλύπτουν ή και να συνομιλούν εκ μέρους του. Άλλωστε, οι
παρατηρήσεις των φάσεων της Αφροδίτης και των δακτυλίων του Κρόνου προέκυψαν μέσα από την πίεση του πάτρωνά
του για νέες παρατηρήσεις. Όπως προαναφέρθηκε, οι σχέσεις πατρωνίας χτίζονταν μέσα από δώρα. Το δώρο του
Γαλιλαίου στον Κόζιμο ήταν οι δορυφόροι του Δία. Η ανταμοιβή του Κόζιμο ήταν ότι επέτρεψε στον Γαλιλαίο να συνάψει
μια προνομιακή σχέση πατρωνίας, καθώς τον ονόμασε κύριο μαθηματικό και φιλόσοφό του. Η αφετηρία μιας μόνιμης
σχέσης πατρωνίας χαρακτηριζόταν από την αναγνώριση, αλλά όχι από την ανταπόδοση του δώρου του προστατευόμενου
28

30. από μέρους του πάτρωνα. Ο ρόλος των δώρων στη σχέση αυτή εξηγεί την
εντυπωσιακή διανοητική παραγωγή στη σταδιοδρομία του Γαλιλαίου.
Ας δούμε τώρα πιο συστηματικά τι συνέβη μετά την έκδοση του περίφημου
Αγγελιαφόρου των Άστρων. Στο συγκεκριμένο βιβλίο, που εκδόθηκε στις
αρχές Μαρτίου 1610, ο Γαλιλαίος δημοσίευσε τις παρατηρήσεις σχετικά με
τη Σελήνη, τους δορυφόρους του Δία και τον Γαλαξία. Το βιβλίο αυτό το
αφιέρωσε στον Μεγάλο Δούκα Κόζιμο. Οι περισσότεροι αστρονόμοι και
φιλόσοφοι χαρακτήρισαν ως οφθαλμαπάτες τις παρατηρήσεις του Γαλιλαίου
και τον γελοιοποίησαν ή τον κατηγόρησαν ότι είναι απατεώνας. Σημαντική
εξαίρεση αποτέλεσε ο Γιοχάνες Κέπλερ, τη γνώμη του οποίου είχε ζητήσει ο
Γαλιλαίος μέσω του πρέσβη της Τοσκάνης στην Πράγα. Στην Πράγα ο
Κέπλερ ήταν αυτοκρατορικός μαθηματικός και αστρονόμος του Ροδόλφου ΙΙ.
Ο Κέπλερ απάντησε στον Γαλιλαίο με το κείμενο Συζήτηση με τον Αγγελιαφόρο
των Άστρων, όπου αποδεχόταν τις ανακαλύψεις του Γαλιλαίου ως πραγματικές.
Λίγους μήνες αργότερα, ο Κέπλερ χρησιμοποίησε ένα τηλεσκόπιο, που του
είχε στείλει ο Γαλιλαίος μέσω του Εκλέκτορα της Κολωνίας, και δημοσίευσε
την επιβεβαίωση των δορυφόρων του Δία μέσα από τις δικές του
παρατηρήσεις. Ο Κέπλερ και ο Γαλιλαίος επικοινωνούσαν ως
προστατευόμενοι του αυτοκράτορα και του Δούκα της Τοσκάνης αντίστοιχα
και όχι ως ανεξάρτητοι ερευνητές. Μέσα από τους τίτλους των πατρώνων
τους αντλούσαν και οι δύο επιπλέον αξιοπιστία. Είναι συναρπαστικό να σκεφτεί κάποιος ότι οι δύο πιο διάσημοι
αστρονόμοι της εποχής δεν συναντήθηκαν ποτέ μεταξύ τους, αλλά παρατήρησαν μέσα από το ίδιο τηλεσκόπιο τα ίδια
ουράνια φαινόμενα και συμφώνησαν. Η υποστήριξη προς τον Γαλιλαίο άρχισε να διευρύνεται προς το τέλος του 1610,
όταν οι Ιησουίτες αστρονόμοι στη Ρώμη απέκτησαν ένα αρκετά ισχυρό τηλεσκόπιο και μπόρεσαν να επιβεβαιώσουν τις
παρατηρήσεις του Γαλιλαίου.
29

31. Το 1611, ο Γαλιλαίος επισκέφτηκε τη Ρώμη και επέδειξε το τηλεσκόπιό του και τις παρατηρήσεις του στις διαπρεπέστερες
προσωπικότητες του Collegio Romano. Ο ενθουσιασμός ήταν τεράστιος.
Το Collegio Romano
Το Collegio Romano ήταν το πιο σημαντικό ίδρυμα του τάγματος των Ιησουιτών. Το είχε ιδρύσει ο Ignatius de Loyola
το 1551, ο οποίος μαζί με έξι συντρόφους είχαν σηματοδοτήσει την απαρχή του τάγματος των Ιησουιτών το 1534. Με
παπικές βούλες του 1552 και 1556 το Collegio Romano είχε το δικαίωμα να δίνει διδακτορικούς τίτλους φιλοσοφίας και
θεολογίας και οι απόφοιτοι απολάμβαναν παρόμοια προνόμια με τα Πανεπιστήμια του Παρισιού, της Louvain, της
Salamanca κ.α. Μέχρι το 1567 το Collegio Romano είχε πάνω από χίλιους σπουδαστές και μετονομάστηκε σε
Γρηγοριανό Πανεπιστήμιο προς τιμήν του Πάπα Γρηγόριου του 13ου. Παρόλο που τα μαθηματικά είχαν υποδεέστερο
ρόλο στο πρόγραμμα μαθημάτων (curriculum), στο Collegio Romano υπήρχαν εξαιρετικοί μαθηματικοί και το επίπεδο
ήταν ιδιαίτερα υψηλό στις αρχές του 17ου αιώνα. Ακόμη και οι σημειώσεις που είχε ο Γαλιλαίος για τις διαλέξεις που
έδινε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, προέρχονταν από τις διαλέξεις των μαθηματικών του Collegio Romano.
Αξιοσημείωτο είναι ότι ένθερμοι υποστηρικτές των παρατηρήσεων του Γαλιλαίου είναι οι Ιησουίτες μαθηματικοί. Γιατί
όμως τον υποστηρίζουν οι Ιησουίτες; Η απάντηση δεν βρίσκεται στο ότι οι παρατηρήσεις του Γαλιλαίου στηρίζουν το
σύστημα του Κοπέρνικου, αλλά στο ότι ενισχύουν το κύρος των μαθηματικών, έναντι των φιλοσόφων. Είναι μία μάχη
ακαδημαϊκής νομιμοποίησης μεταξύ φιλοσόφων και μαθηματικών. Τότε επικρατούσε η άποψη ότι η φιλοσοφία μελετούσε
τις πραγματικές αιτίες των φαινομένων, ενώ τα μαθηματικά μπορούσαν μόνο να περιγράψουν ή να μετρήσουν ποσοτικά
την εκδήλωση των φυσικών φαινομένων. Κατά συνέπεια, οι μαθηματικοί δεν δικαιούνται να παράγουν νόμιμες ερμηνείες
30

32. των φυσικών φαινομένων. Μετά τις παρατηρήσεις
του Γαλιλαίου, οι μαθηματικοί μπορούν πλέον να
ισχυριστούν ότι οι μέθοδοί τους έχουν γνωσιακή
αξία, αν όχι μεγαλύτερη, τουλάχιστον εφάμιλλη με
αυτήν των φιλοσόφων.
Ενθαρρυμένος από την κολακευτική υποδοχή που
του επιφυλάχθηκε, επιχειρεί να λάβει περισσότερο
σαφή θέση για το Κοπερνίκειο ηλιοκεντρικό
σύστημα. Το 1613 τυπώνονται στη Ρώμη τρεις
Επιστολές του σχετικές με τις ηλιακές κηλίδες. Η
μετακίνηση των κηλίδων στην επιφάνεια του
Ηλίου επιβεβαιώνει, κατά την άποψη του
Γαλιλαίου, ότι ο Κοπέρνικος είχε δίκιο, ενώ ο
Πτολεμαίος, που υποστήριζε το γεωκεντρικό
σύστημα, άδικο. Ο Γαλιλαίος αντιμετωπίζει
κάποιους αριστοτελικούς φιλοσόφους ως ανθρώπους, που έχουν ανάγκη από μόρφωση διαφορετική από την αριστοτελική.
Όπως είναι αναμενόμενο, οι αριστοτελικοί αγανακτούν με την υπόνοια ότι είναι αμόρφωτοι. Σύμφωνα με την αριστοτελική
κοσμοθεωρία, τα ουράνια σώματα, που βρίσκονται πέρα από τη Σελήνη (Υπερσελήνιος κόσμος), είναι τέλεια και δεν
υπόκεινται σε καμία φθορά ή αλλαγή, ενώ το αντίθετο συμβαίνει στη «φθαρτή» Γη (Υποσελήνιος κόσμος). Οι κηλίδες
στον Ήλιο υποδήλωναν ότι ο Ήλιος δεν αποτελούσε ένα τέτοιο τέλειο σώμα, ειδικά από τη στιγμή που οι κηλίδες είχαν
παρατηρηθεί σε διαφορετικές θέσεις. Αν ο Ήλιος, επομένως, δεν ήταν τέλειος, τότε γιατί να ήταν και τα υπόλοιπα
σώματα; Όπως ήδη είχε αποδείξει ο Γαλιλαίος, η Σελήνη (με τη μορφολογία του εδάφους της) και ο Κρόνος (με τους
δακτυλίους) ήταν άλλες δύο τέτοιες περιπτώσεις «ατελών» ουρανίων σωμάτων. Σε ένα παράρτημα των Επιστολών
αναφέρεται και στην ανακάλυψη των εκλείψεων των δορυφόρων του Δία και παρουσιάζει έναν απλό τρόπο πρόβλεψης
τέτοιων συμβάντων. Για να προβλέψει τις εκλείψεις, έπρεπε να εισαγάγει κάποιες διορθώσεις για την κίνηση της Γης ή του
31

33. Ήλιου. Σε αυτό το σημείο είναι που, για πρώτη φορά,
τοποθετείται ρητά υπέρ της Κοπερνίκειας θεωρίας.
32

34. Γιατί ήταν σηµαντικές οι παρατηρήσεις των Ηλιακών Κηλίδων;
A. Αποδείκνυαν ότι ο Ήλιος θα σβήσει
B. Αποδείκνυαν ότι ο Ήλιος είναι φθαρτός και όχι ένα τέλειο
σώµα
C. Αποδείκνυαν ότι γυρίζουµε γύρω από τον Ήλιο
D. Αποδείκνυαν ότι το φως του Ήλιου αργεί να φτάσει στη Γη
Check Answer
33

35. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
Διαμάχες σχετικά με την
κίνηση και την άνωση
Στο διάστημα μεταξύ 1611 και 1613 ο Γαλιλαίος είχε μία
ακόμη έντονη αντιπαράθεση με τους φιλοσόφους, η οποία
αυτή τη φορά αφορούσε στην άνωση. Στο πρόσωπό του
έβλεπαν έναν μαθηματικό που προσπαθούσε να τους
αφαιρέσει το φιλοσοφικό κύρος, εκμεταλλευόμενος όσα
επαγγελματικά προνόμια απέρρεαν από τον τίτλο του
φιλοσόφου που είχε αποκτήσει.

36. Στο διάστημα μεταξύ 1611 και 1613 ο Γαλιλαίος είχε μία ακόμη έντονη αντιπαράθεση με τους φιλοσόφους, η οποία αυτή
τη φορά αφορούσε στην άνωση. Ο Γαλιλαίος προσέγγιζε την άνωση με μαθηματικούς και μηχανικούς όρους, βασιζόμενος
στο έργο του Αρχιμήδη. Οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι υποστήριζαν ότι το θέμα αυτό αποτελεί ζήτημα της φιλοσοφίας και
όχι των μαθηματικών. Το πρόβλημα ήταν ότι οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι κατείχαν ανώτερη επαγγελματική θέση από τον
Γαλιλαίο, τον οποίο εξακολουθούσαν να αντιμετωπίζουν ως έναν απλό μαθηματικό. Στο πρόσωπό του έβλεπαν έναν
μαθηματικό που προσπαθούσε να τους αφαιρέσει το φιλοσοφικό κύρος, εκμεταλλευόμενος όσα επαγγελματικά προνόμια
απέρρεαν από τον τίτλο του φιλοσόφου που είχε αποκτήσει.
Γιατί όμως η άνωση αποτελούσε ως τότε ζήτημα της φιλοσοφίας; Η άνωση ενέπιπτε στη μελέτη της κίνησης, η οποία
ήταν αποκλειστική αρμοδιότητα των φιλοσόφων, των μόνων που νομιμοποιούνταν να μιλήσουν για ουράνιες και επίγειες
κινήσεις. Κι αυτό γιατί πίσω από τις κινήσεις αναζητούνταν οι αιτίες τους, ζήτημα που ενέπιπτε στο πεδίο ενασχόλησης
της φιλοσοφίας, όπου κυριαρχούσε η αριστοτελική θεώρηση.
Ο Αριστοτέλης και οι μεσαιωνικοί φιλόσοφοι θεωρούσαν την κίνηση ως ένα από τα τέσσερα είδη μεταβολής: (1) γένεση
και φθορά, (2) αλλοίωση, (3) αύξηση και μείωση, (4) κίνηση και τοπική κίνηση (φυσική και βίαιη). Αυτές οι μεταβολές δεν
χαρακτηρίζονταν από εγγενή μαθηματικά χαρακτηριστικά. Η κατάσταση αρχίζει να αλλάζει τον 14ο αιώνα, όταν αρχίζει
να αναπτύσσεται μια διανοητική παράδοση, κυρίως στην Αγγλία, σύμφωνα με την οποία τα μαθηματικά θα μπορούσαν να
αποτελέσουν εργαλείο κατανόησης του φυσικού κόσμου, ενώ και το πείραμα θα μπορούσε να αποτελέσει εναλλακτικό
τρόπο γνώσης. Η χρήση των μαθηματικών ως εργαλείο έρευνας της φύσης αναδείχθηκε από μια ομάδα διανοητών του
Κολεγίου Merton της Οξφόρδης, οι οποίοι περιέγραψαν την κίνηση μέσα από μια νέα τεχνική ορολογία. Οι πιο σημαντικοί
απ’ αυτούς ήταν οι Thomas Bradwardine, William of Heytesbury, Richard Swineshead και John Dumbleton. Αφετηρία
τους αποτέλεσε ένας συνδυασμός παρατηρήσεων (πιο συγκεκριμένα, το ότι διάφορες ιδιότητες μεταβάλλονται με
ποικίλους τρόπους και σε διάφορους βαθμούς σε φυσικά φαινόμενα, π.χ. η θερμοκρασία του νερού) και θεολογικών
προβλημάτων. Οι διανοητές αυτοί κατέληξαν σε μία σειρά ορισμών της κίνησης (ομαλή, μεταβαλλόμενη και ομαλά
μεταβαλλόμενη κίνηση), καθώς και της ταχύτητας (μέση και στιγμιαία). Συγχρόνως, διατύπωσαν μια σειρά θεωρημάτων
35

37. σχετικά με την κίνηση, τα οποία απέδειξαν γεωμετρικά. Εμπειρικές εφαρμογές
δεν πραγματοποιήθηκαν, καθώς αυτές οι μελέτες παρέμειναν σε θεωρητικό
επίπεδο. Το έργο τους έγινε γνωστό στη Γερμανία, στη Γαλλία και στην
Ιταλία κατά τον 15ο και 16ο αιώνα. Ο Γαλιλαίος ενδεχομένως βασίστηκε και
σε αυτό το έργο, πέρα από τα κείμενα του Αρχιμήδη, όταν άρχισε να
ασχολείται με την κινηματική.
Τι έγινε όμως το 1611, όταν ο Γαλιλαίος ήρθε σε σύγκρουση με τους
αριστοτελικούς; Όλα ξεκίνησαν από τον Filippo Salviati, έναν Φλωρεντινό
Πατρίκιο, ο οποίος συνήθιζε να συγκεντρώνει στο σπίτι του διανοούμενους,
προκειμένου να συζητάνε για θέματα φιλοσοφίας. Τον Ιούνιο του 1611 κάλεσε
και τον Γαλιλαίο να συμμετάσχει σε μία συζήτηση σχετικά με τη συμπύκνωση
και την αραίωση. Το ζήτημα αυτό ήταν κομβικό και στη διαμάχη μεταξύ
Αριστοτέλη και ατομικών φιλοσόφων (αυτοί που ακολουθούσαν τη φιλοσοφία
του Λεύκιππου και του Δημόκριτου).
!
Στη συνάντηση αυτή ο Γαλιλαίος διαφώνησε με τον Vincenzo di Grazia,
καθηγητή φιλοσοφίας στην Πίζα, αναφορικά με τη φύση του πάγου. Ο di Grazia, αποκάλεσε τον πάγο «συμπυκνωμένο νερό». Ο Γαλιλαίος ανταπάντησε ότι είναι αραιωμένο νερό. Υποστήριξε,
δηλαδή, ότι ο πάγος είναι λιγότερο πυκνός από το υγρό νερό, γι’ αυτό και επιπλέει. Η παραδοχή, ότι η ψύξη ενός σώματος
(το «ψυχρό») μπορούσε να αποτελεί αιτία αραίωσης αντί συμπύκνωσης, συνεπαγόταν μία σημαντική ανωμαλία στην
αριστοτελική εξήγηση των υποσελήνιων φαινομένων (ό,τι δηλ. συνέβαινε στη Γη). Η αριστοτελική εξήγηση βασιζόταν
στα τέσσερα στοιχεία (γη, νερό, αέρας, φωτιά) και στην τάση των σωμάτων να κινούνται προς τη φυσική τους θέση,
ανάλογα με το στοιχείο που κυριαρχεί σ’ αυτά. Αν, για παράδειγμα, ένα σώμα αποτελείτο κυρίως από το στοιχείο της γης,
τότε θα βυθιζόταν στο νερό προς το κέντρο της Γης. Αν, από την άλλη, ένα σώμα περιείχε περισσότερο αέρα, τότε θα
36

38. επέπλεε, ενώ αν περιείχε περισσότερη φωτιά, θα πήγαινε προς τα πάνω. Οι αριστοτελικοί, λοιπόν, θεωρούσαν ως
θεμελιώδη αιτία της άνωσης τα στοιχεία που συγκροτούσαν τα σώματα. Έτσι, ο di Grazia, προσπαθώντας να απαντήσει
στην πρόκληση του Γαλιλαίου, απέδωσε την ιδιότητα του πάγου να επιπλέει στο γεγονός ότι ο πάγος είναι λεπτός και έχει
πλατύ επίπεδο σχήμα, το οποίο δεν μπορούσε να νικήσει την αντίσταση του νερού. Ο Γαλιλαίος απαντά πως, όταν
πιέζουμε ένα κομμάτι πάγου κάτω από το νερό και το αφήνουμε, αυτό επιστρέφει στην επιφάνεια. Κάτι τέτοιο υποδηλώνει
ότι ο πάγος υπερνικά την αντίσταση του νερού. Για τον Γαλιλαίο, λοιπόν, αυτό που καθορίζει τη συμπεριφορά του πάγου
είναι το ειδικό του βάρος κι όχι η αντίσταση του νερού στον πάγο. Στο μυαλό του Γαλιλαίου η κίνηση είχε αρχίσει να
εξαρτάται από την ταχύτητα και τον χρόνο και όχι από την τάση που περιέγραφε ο Αριστοτέλης. Η φυσική του Γαλιλαίου
ήταν μια γεωμετρία της κίνησης, όπως ακριβώς η φυσική του δασκάλου του, του Αρχιμήδη, ήταν μια γεωμετρία της
στάσης.
Για να υποστηρίξουν τις θέσεις τους οι φιλόσοφοι ως προς τη σημασία της φύσης-σύστασης και δευτερευόντως του
σχήματος των υλικών σωμάτων, χρησιμοποίησαν πειράματα. Ένας φλωρεντινός φιλόσοφος, ονόματι Ludovico delle Colombe, διεξήγαγε ένα σημαντικό πείραμα, που έμοιαζε να ανατρέπει τις απόψεις του Γαλιλαίου για την άνωση. Έδειξε ότι
μια σφαίρα κατασκευασμένη από έβενο (υλικό με μεγαλύτερο ειδικό βάρος από το νερό) βυθιζόταν στο νερό, ενώ μια
λεπτή φλούδα από έβενο δεν βυθιζόταν. Από αυτό, ο delle Colombe κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν παίζει ρόλο το
ειδικό βάρος, όπως ισχυριζόταν ο Γαλιλαίος, αλλά το σχήμα. Αυτό το φαινόμενο ερμηνεύεται σήμερα μέσω της
επιφανειακής τάσης, μια έννοια που δεν υπήρχε στο εννοιολογικό οπλοστάσιο του Γαλιλαίου. Αν υπήρχε αυτή η έννοια
εκείνη την εποχή, ο Γαλιλαίος θα μπορούσε να τους αντιμετωπίσει σχετικά εύκολα μέσα από απλά πειράματα. Η
συγκεκριμένη προσπάθεια αντίκρουσης του Γαλιλαίου είχε και το προνόμιο ότι οι φιλόσοφοι τον χτυπούσαν με τη δική του
μεθοδολογία, δηλαδή με το πείραμα. Δεν ήταν καν αναγκασμένοι να υπεραμυνθούν της φιλοσοφικής ανωτερότητας και να
μπουν στη διαδικασία διατύπωσης φιλοσοφικών επιχειρημάτων. Από εκεί και πέρα, η διαμάχη μεταξύ delle Colombe και
Γαλιλαίου αναλώθηκε περισσότερο στην προσπάθεια διαμόρφωσης των κανόνων του παιχνιδιού.
37

39. Ωστόσο, ο Γαλιλαίος ανέπτυξε μια εκλεπτυσμένη ρητορική, προκειμένου να δημιουργήσει αμφιβολίες γύρω από το
πείραμα του delle Colombe, ένα πείραμα που δυστυχώς για τον Γαλιλαίο ήταν ιδιαίτερα απλό και έμοιαζε εξαιρετικά
εύλογο. Ο Γαλιλαίος απάντησε σε αυτό το πείραμα ότι κάθε υλικό, ανεξαρτήτως σχήματος ή μεγέθους, όταν βρίσκεται
μέσα στο νερό, βυθίζεται και φτάνει μέχρι τον πυθμένα. Αν, όμως, μείνει έστω και ένα μικρό σημείο του εκτός νερού, τότε
το σώμα θα επιπλέει. Στην περίπτωση της φλούδας εβένου έλεγε ότι υπήρχαν αναχώματα αέρα που το συγκρατούσαν
στην επιφάνεια. Αν κάποιος παρατηρήσει μια φλούδα εβένου στην επιφάνεια του νερού, θα δει ότι ένα μέρος της έχει
βυθιστεί, ενώ ένα άλλο όχι. Αυτό συμβαίνει γιατί δημιουργούνται αναχώματα που διατηρούν τη φλούδα στην επιφάνεια.
Το ίδιο συμβαίνει όταν ένα άδειο πήλινο δοχείο επιπλέει, ενώ όταν είναι γεμάτο νερό βυθίζεται. Αυτό που έλεγε και
πρότεινε ταυτόχρονα, επί της ουσίας, ήταν ότι αν ο delle Colombe είχε βυθίσει τη φλούδα εβένου διά της βίας μέσα στο
νερό, τότε θα την παρατηρούσε να βυθίζεται και όχι να αναδύεται. Οι αιτίες ανάδυσης ή διατήρησης ενός σώματος στην
επιφάνεια για τον Γαλιλαίο ήταν οι ίδιες. Αυτό ακριβώς το επιχείρημα οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι το χτύπησαν όχι διά του
πειράματος αλλά διά της ρητορικής. Έλεγαν ότι ο Γαλιλαίος δεν παραδέχτηκε την ήττα του και ήθελε να αλλάξει τους
κανόνες του παιχνιδιού. Έλεγαν, μάλιστα, ότι το επιχείρημα των αναχωμάτων αέρα ήταν ένα τέχνασμα με απόκρυφες και
μυστικιστικές συγγένειες. Έμοιαζε, δηλαδή, με μια δύναμη μαγνητισμού, που έφερνε τον αέρα στα υλικά σώματα και δεν
τα άφηνε να βυθιστούν. Η αλήθεια είναι ότι και οι δύο πλευρές επιδόθηκαν σε συμβιβασμούς, ανακρίβειες και αρνήσεις να
δεχτούν η μία τους κανόνες της άλλης. Ο Γαλιλαίος, ωστόσο, διακινδύνευε λιγότερα από τον delle Colombe, ο οποίος, αν
και ικανός φιλόσοφος, βάσιζε όλη του την επιθετική στρατηγική σε ένα μόνο πείραμα. Από την άλλη, ο Γαλιλαίος είχε μια
συνεκτική και κατανοητή θεωρία για την άνωση, παρόλο που υπήρχαν αρκετές ατέλειες.
Αυτή η διαμάχη ανάγκασε τον Κόζιμο να συστήσει στον Γαλιλαίο να αποφεύγει τους προφορικούς διαπληκτισμούς, καθώς
κάτι τέτοιο επέφερε πλήγμα στην Αυλή των Μεδίκων. Αυτή η σύσταση μάλλον διευκόλυνε τον Γαλιλαίο, γιατί δεν θα
εξετίθετο περαιτέρω μέσα από διαμάχες με τον delle Colombe. Αυτό που θα έκανε από εδώ και πέρα θα ήταν να αγνοεί
τις φιλοσοφικές επιθέσεις πάνω στις ιδέες του. Αυτή ήταν μία σημαντική νίκη που κέρδισε μέσω του πάτρωνά του. Ο
Γαλιλαίος συμμορφώθηκε με τη σύσταση του Δούκα και έγραψε ένα δοκίμιο, το οποίο αποτέλεσε μια νέα βάση για την
υδροστατική. Οι δύο εκδόσεις του βιβλίου το 1612 εξαντλήθηκαν πάρα πολύ γρήγορα, γιατί ο Γαλιλαίος παρουσίαζε μία
38

40. σειρά πειραμάτων εξαιρετικά απλών και διασκεδαστικών. Κατάφερε να δείξει ότι το σχήμα των σωμάτων δεν
διαδραμάτιζε κανέναν ρόλο στην επίπλευσή τους στο νερό.
Μετά τον ορισμό του απόλυτου και ειδικού βάρους, που διατύπωσε μέσα από αυτά τα πειράματα, ο Γαλιλαίος ξεπέρασε
τα όρια της υδροστατικής και εισήλθε στο πεδίο της δυναμικής. Αυτό το κατόρθωσε εισάγοντας την έννοια του momento,
μία αρχή που ισχυρίστηκε ότι την υιοθέτησε από την επιστήμη της μηχανικής. Η συγκεκριμένη έννοια χρησιμοποιήθηκε
στην έρευνα για τα κέντρα βάρους. Η δυναμική αποτελούσε πεδίο της φιλοσοφίας και στο κομμάτι αυτό, ομολογουμένως,
ο Γαλιλαίος δεν ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικός. Το έργο του είχε μια περισσότερο κινηματική παρά δυναμική
προσέγγιση. Η «αποτυχία» του συνίσταται στο γεγονός ότι δεν βρήκε τον τρόπο να συνδέσει τις αιτίες της φυσικής
κίνησης με το μαθηματικό τους πλαίσιο. Ωστόσο, το σημαντικό ήταν ότι προσπάθησε να νομιμοποιήσει την έρευνα της
κίνησης από την πλευρά των μαθηματικών. Με αυτή τη νομιμοποίηση αρχίζει η προοδευτική μαθηματικοποίηση της
φυσικής φιλοσοφίας. Ο ίδιος ο di Grazia επιτίθεται σε αυτή τη μεταστροφή και συγκεκριμένα λέει: «… δεν είναι σωστό να
χρησιμοποιούμε τις αρχές μιας επιστήμης για να αποδείξουμε τα συμβάντα που μελετά κάποια άλλη. Κατά συνέπεια, όσοι
επιθυμούν να αποδείξουν τα φυσικά συμβάντα με μαθηματικές μεθόδους παραληρούν, διότι πρόκειται για δύο εντελώς
διαφορετικές επιστήμες». Στην πραγματικότητα ο φυσικός φιλόσοφος μελετά τα φυσικά φαινόμενα, των οποίων η ουσία
εμπεριέχει την κίνηση, ενώ, αντιθέτως, στο αντικείμενο των μαθηματικών δεν συμπεριλαμβάνεται η κίνηση. Είναι
σημαντικό να σημειώσουμε ότι η επίμονη άρνηση προς τις ιδέες του Γαλιλαίου δεν συνδεόταν με την αδυναμία
κατανόησης από την πλευρά των αντιπάλων του, ούτε με την αυθεντία του Αριστοτέλη, αλλά όπως προείπαμε, με την
αναντίρρητη για τους φιλοσόφους γνωσιακή ανωτερότητα της φιλοσοφίας έναντι των μαθηματικών.
Μετά από αυτό ορισμένοι καθηγητές φιλοσοφίας εκτόξευσαν επιθέσεις στο έργο του Γαλιλαίου για την άνωση, γιατί
αντιλαμβάνονταν τις επιπτώσεις που θα είχε στην Αριστοτελική φυσική της αραίωσης και της συμπύκνωσης. Αν άλλαζε
αυτό το μέρος της Αριστοτελικής φιλοσοφίας, τότε προοδευτικά θα έπρεπε να αλλάξει σχεδόν όλο το Αριστοτελικό
οικοδόμημα, που στηριζόταν στις ποιότητες των υλικών σωμάτων για να εξηγήσει τη φυσική τους κίνηση. Αν, δηλαδή, η
άνωση ήταν αποτέλεσμα του μεγαλύτερου ειδικού βάρους του μέσου στο οποίο επιπλέει ένα σώμα, τότε αμφισβητείτο η
39

41. ίδια η ιδέα της φυσικής κίνησης. Η άνωση δεν θα προέκυπτε από τη φυσική τάση ενός σώματος να κινείται προς το
κέντρο της Γης, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, αλλά, σύμφωνα με τον Γαλιλαίο, από τη φυσική τάση των άλλων σωμάτων
που το σπρώχνουν προς τα πάνω, καθώς τα ίδια κινούνται προς τα κάτω. Δεν θα υπήρχε, δηλαδή, για τα σώματα που
αποτελούνται από γη και νερό μόνο η κίνηση προς τα κάτω, η οποία ήταν θεμελιώδης για την αριστοτελική φυσική. Αξίζει
να σημειωθεί ότι σε αυτό το βιβλίο για την υδροστατική ο Γαλιλαίος εξίσωνε το κύρος του Αρχιμήδη με εκείνο του
Αριστοτέλη. Θεωρούσε ότι ο Αρχιμήδης είχε δίκιο, γιατί οι μαθηματικές προτάσεις του συμφωνούσαν σε μεγάλο βαθμό με
τα πειράματα που έκανε. Το πείραμα αρχίζει και γίνεται αξιολογικό κριτήριο με τον Γαλιλαίο, ένα κριτήριο που το αντλεί
από την αρχιμήδεια σκέψη.
40

42. Σύµφωνα µε τον Γαλιλαίο, ένα σώµα βυθίζεται λόγω…
A. του σχήµατός του
B. του ειδικού βάρους του
C. της ταχύτητάς του
D. της προσπάθειάς του να επιστρέψει στον φυσικό του τόπο
Check Answer
41

43. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
Συγκρούσεις, συμβιβασμός
και οι διάλογοι
Μετά την επιτυχημένη επίσκεψή του στη Ρώμη το 1611,
όπου επέδειξε το τηλεσκόπιό του, οι απόψεις του Γαλιλαίου
γίνονται ιδιαίτερα δημοφιλείς πέρα από τα σύνορα των
πανεπιστημίων, δημιουργώντας ρεύμα οπαδών. Ακόμη και
η συνάντησή του με τον Πάπα Παύλο τον 5ο έχει ιδιαίτερη
καλή εξέλιξη. Η φήμη και το κύρος που απολαμβάνει ο
Γαλιλαίος έχει ως αποτέλεσμα το 1611 να γίνει μέλος της
Ακαδημίας των Λυγκέων.

44. Η Ακαδημία των Λυγκέων
Η Ακαδημία των Λυγκέων είχε ιδρυθεί στη Ρώμη το 1603, από τον Federico Cesi. Μετά τον θάνατό του, το
1630, η Ακαδημία διαλύθηκε. Στα τέλη του 18ου αιώνα εμφανίστηκε εκ νέου, το 1847 έγινε Παπική Ακαδημία και
το 1870 διαχωρίστηκε στην Παπική Ακαδημία Επιστημών και στην Εθνική Ακαδημία των Λυγκέων, η οποία
περιλαμβάνει και δεύτερο τμήμα αφιερωμένο στις ηθικές, ιστορικές και φιλολογικές επιστήμες. Το όνομά της
προέρχεται από τον ήρωα της ελληνικής μυθολογίας Λυγκέα, ο οποίος λεγόταν ότι είχε τόσο οξεία όραση, που
μπορούσε να διαπερνά όλα τα στερεά αντικείμενα.
Η συγκεκριμένη Ακαδημία θα αποτελούσε έναν σταθερό σύμμαχο του Γαλιλαίου και υποστηρικτή των θέσεών του.
Παράλληλα, και η ίδια η Ακαδημία αντλούσε κύρος μέσα από τον Γαλιλαίο. Οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι, όμως, έχοντας
στραφεί εναντίον του, αγωνίζονται να κινήσουν υποψίες για τον Γαλιλαίο στα μάτια των εκκλησιαστικών αρχών.
Βασίζονταν στην τεράστια αντίθεση που υπήρχε μεταξύ της θεωρίας του Κοπέρνικου, την οποία υπερασπιζόταν άρρητα ο
Γαλιλαίος, και της αριστοτελικής θεωρίας, την οποία υποστήριζαν οι κληρικοί της Καθολικής Εκκλησίας.
Η επίθεση των αριστοτελικών φιλοσόφων τροφοδοτήθηκε από τη σύγκρουση που είχαν ήδη με τον Γαλιλαίο σχετικά με
την άνωση και την κίνηση. Επέμεναν ότι ένας μαθηματικός δεν νομιμοποιείται να τοποθετείται ως προς την κίνηση. Για
να τον αντιμετωπίσουν, οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι φρόντισαν αρχικά να εξασφαλίσουν τη συνεργασία των Δομινικανών
ιερωμένων. Το τάγμα των Δομινικανών ασκούσε μεγάλη επιρροή σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και βρισκόταν στην ίδια
γραμμή πλεύσης με τους αριστοτελικούς φιλοσόφους. Αυτοί, άρχισαν να εκτοξεύουν στο κήρυγμά τους κατηγορίες
εναντίον της ασέβειας των Μαθηματικών προς την Αστρονομία. Πιο συγκεκριμένα, ένας νέος Δομινικανός, ο Tommaso
43