ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา โดย สฤณี อาชวานันทกุล ไม่ว่าคนไทยจะมองเรื่องความเหลื่อมล้ำต่างกันอย่างไร อนาคตที่เป็นธรรมและยั่งยืนย่อมขึ้นอยู่กับว่าเราจะสามารถเปลี่ยนแปลงเป้าหมายการพัฒนาได้หรือไม่ จากการยึดเอาอัตราการเติบโตของผลผลิตมวลรวมในประเทศ (จีดีพี) เป็นสรณะเพียงหนึ่งเดียว หันไปกำหนดให้ “การพัฒนามนุษย์” เป็นเป้าหมายที่สำคัญและสูงส่งกว่า ซึ่งก็หมายความว่าเราจะต้องคำนึงถึงปัจจัยอื่นๆ ควบคู่ไปกับจีดีพี อาทิ การกระจายประโยชน์จากการพัฒนาเศรษฐกิจ คุณภาพของระบบการศึกษาและสาธารณสุข โอกาสในการเข้าถึงกระบวนการยุติธรรม อิสรภาพในการใช้สิทธิพลเมือง และเสรีภาพจากการถูกละเมิดสิทธิมนุษยชน มาตรการใดๆ ก็ตามที่มีเป้าหมายอยู่ที่การลดความเหลื่อมล้ำ ไม่อาจสัมฤทธิ์ผลสมดังความมุ่งหวังได้ ถ้าหากเรายังไม่หาวิธีบรรเทาปัญหาคอร์รัปชั่นที่แทรกซึมในทุกระดับชั้นและทุกวงการในสังคมไทยอย่างจริงจัง เนื่องจากคอร์รัปชั่นเปรียบดังสนิมที่คอยกัดกร่อนประสิทธิผลและประสิทธิภาพของนโยบายและโครงการต่างๆ และทำให้ความเหลื่อมล้ำด้านรายได้คอยซ้ำเติมความเหลื่อมล้ำด้านอื่นให้เลวร้ายลง โดยเฉพาะความเหลื่อมล้ำด้านโอกาสในการเข้าถึงและได้รับความยุติธรรม เนื่องจากคอร์รัปชั่นเดินได้ด้วยเงิน คนจนที่ไม่มีเงินจึงไม่อาจได้รับประโยชน์จากกลไกคอร์รัปชั่น

1. ความเหลื่อมล้ำ
ฉบับพกพา
โดย
สฤณี อาชวานันทกุล
บรรณาธิการ: ณัฐเมธี สัยเวช
ผูจัดเตรียมขอมูล: อิสริยะ สัตกุลพิบูลย
และ กอปรทิพย อัจฉริยโสภณ

2. คำนำ
ผูเขียนรูสึกเปนเกียรติอยางยิ่งที่ไดรับความไววางใจจากคณะ
กรรมการสมัชชาปฏิรูป ใหเขียนหนังสือ “ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา”
เพื่อสรุปสถานการณ มุมมอง ขอถกเถียง และแนวทางแกไขเกี่ยวกับ
ความเหลื่อมล้ำในมิติตางๆ ที่ปรากฏในประเทศไทย
คำถามที่วาความเหลื่อมล้ำในแตละมิตินั้นเปน “ปญหา” หรือไม
ถาใช เราควรแกไข “อยางไร” เปนประเด็นที่มีหลากหลายมุมมองและ
ความคิด การอภิปรายนานาทัศนะในเรื่องนี้ใหครอบคลุมพอที่จะยังใช
คำวา “พกพา” ไดโดยที่ผูเขียนไมรูสึกตะขิดตะขวง เปนภารกิจที่เหลือ
วิสัยและเกินสติปญญาของผูเขียน ดวยเหตุนี้ผูเขียนจึงเลือกที่จะให
น้ำหนักกับการนำเสนอขอเท็จจริงและลักษณะของความเหลื่อมล้ำ
ตางๆ โดยเฉพาะความเหลื่อมล้ำที่ชี้ใหเห็นปญหาเชิงโครงสราง รวมถึง
อธิบายความเกี่ยวโยงระหวางความเหลื่อมล้ำแตละประเภท มากกวาที่
จะแจกแจงทางเลือกตางๆ ของแนวทางแกไขอยางครบถวน
อยางไรก็ดี ผูเขียนเชื่อมั่นวา ไมวาคนไทยจะมองเรื่องความ
เหลื่อมล้ำตางกันอยางไร อนาคตที่เปนธรรมและยั่งยืนยอมขึ้นอยูกับวา
เราจะสามารถเปลี่ยนแปลงเปาหมายการพัฒนาไดหรือไม จากการยึด
เอาอัตราการเติบโตของผลผลิตมวลรวมในประเทศ (จีดีพี) เปนสรณะ
เพียงหนึ่งเดียว หันไปกำหนดให “การพัฒนามนุษย” เปนเปาหมายที่
สำคัญและสูงสงกวา ซึ่งก็หมายความวาเราจะตองคำนึงถึงปจจัยอื่นๆ
ควบคูไปกับจีดีพี อาทิ การกระจายประโยชนจากการพัฒนาเศรษฐกิจ

3. คุณภาพของระบบการศึกษาและสาธารณสุข โอกาสในการเขาถึง
กระบวนการยุติธรรม อิสรภาพในการใชสิทธิพลเมือง และเสรีภาพจาก
การถูกละเมิดสิทธิมนุษยชน
นอกจากนี้ ผูเขียนเชื่อวามาตรการใดๆ ก็ตามที่มีเปาหมายอยูที่
การลดความเหลื่อมล้ำ ไมอาจสัมฤทธิ์ผลสมดังความมุงหวังได ถาหาก
เรายังไมหาวิธีบรรเทาปญหาคอรัปชั่นที่แทรกซึมในทุกระดับชั้นและทุก
วงการในสังคมไทยอยางจริงจัง เนื่องจากคอรัปชั่นเปรียบดังสนิมที่คอย
กัดกรอนประสิทธิผลและประสิทธิภาพของนโยบายและโครงการตางๆ
และทำใหความเหลื่อมล้ำดานรายไดคอยซ้ำเติมความเหลื่อมล้ำดานอื่น
ใหเลวรายลง โดยเฉพาะความเหลื่อมล้ำดานโอกาสในการเขาถึงและได
รับความยุติธรรม เนื่องจากคอรัปชั่นเดินไดดวยเงิน คนจนที่ไมมีเงินจึง
ไมอาจไดรับประโยชนจากกลไกคอรัปชั่น
ทายนี้ ผูเขียนขอขอบคุณนักวิชาการและนักวิจัยทุกทานที่ผูเขียน
อางถึงในหนังสือเลมนี้ สำหรับการทำงานที่มีคุณูปการอยางยิ่งตอสังคม
ไทยและผูเขียน ขอขอบคุณ อิสริยะ สัตกุลพิบูลย, ณัฐเมธี สัยเวช และ
กอปรทิพย อัจฉริยโสภณ คณะผูชวยที่ไดรวมแรงรวมใจกันทำงานอยาง
แข็งขันเพื่อใหขอมูลในหนังสือเลมนี้สมบูรณที่สุดเทาที่จะเปนไปได
ภายในเวลากระชั้นชิด หากเนื้อหายังมีที่ผิดพลาดประการใด ยอมเปน
ความผิดของผูเขียนเพียงลำพัง ตองขออภัยไว ณ ที่นี้
สฤณี อาชวานันทกุล
http://www.fringer.org/
11 กุมภาพันธ 2554

4. บทนำ 12
นิทานสมจริง 12
แนวคิดหลักวาดวยความเหลื่อมล้ำ 21
ความเหลื่อมล้ำกับการเปลี่ยนแปลงของสังคมไทย 29
บทที่ 1 38
1.1 ความเหลื่อมล้ำดานรายได 38
1.2 ความเหลื่อมล้ำดานทรัพยสิน 45
1.3 ความเหลื่อมล้ำดานโครงสรางภาษี 51
กรณีศึกษา 1: สิทธิประโยชนของโครงการไอพีสตาร 59
1.4 ความเหลื่อมล้ำเชิงพื้นที่: 61
งบประมาณและการเขาถึงสินเชื่อในระบบ
1.5 ความไมเทาเทียมในการแขงขัน 66
แนวทางลดความเหลื่อมล้ำดานเศรษฐกิจ 76
บทที่ 2 80
2.1 ที่ดินและปาไม 83
2.2 น้ำ 91
2.3 ไฟฟา 99
2.4 สิทธิชุมชน vs. สิทธิอุตสาหกรรม 102
แนวทางลดความเหลื่อมล้ำดานทรัพยากร 109
สารบัญ

5. บทที่ 3 118
3.1 สิทธิและโอกาสในการรับบริการสาธารณะ 121
3.1.1 การศึกษา 123
3.1.2 บริการสาธารณสุข 137
3.1.3 คมนาคม 143
3.2 สิทธิและโอกาสในการไดรับความยุติธรรม 146
3.3 สิทธิและโอกาสของเด็ก เยาวชน สตรี 158
ผูสูงอายุ คนพิการ และผูดอยโอกาส
3.3.1 เด็กและผูสูงอายุ 160
3.3.2 เยาวชน 164
3.3.3 สตรี 168
3.3.4 ผูพิการ 177
3.3.5 แรงงานตางดาว และบุคคลไรสัญชาติ 179
3.4 สิทธิและโอกาสในการมีสวนรวมทางการเมือง 182
แนวทางลดความเหลื่อมล้ำดานสิทธิและโอกาส 190

6. สารบัญแผนภูมิ
แผนภูมิ 1 ขั้นบันไดรายไดตอเดือน และจำนวนสินคาที่มีในครัวเรือน 31
แผนภูมิ 2 สัดสวนรายไดของประชากร จำแนกตามระดับรายได 39
5 ระดับ (Income Quintile) ระหวางป 2531 ถึง 2552
แผนภูมิ 3 รายไดเฉลี่ยตอคนตอเดือน จำแนกตามระดับรายได 40
5 ระดับ (Income Quintile) ระหวางป 2531 ถึง 2552
แผนภูมิ 4 สัดสวนรายไดเฉลี่ยของกลุมประชากรที่รวยที่สุด 41
รอยละ 20 ตอประชากรที่จนที่สุดรอยละ 20 เปรียบเทียบกับ
สัดสวนคนยากจน และรายไดเฉลี่ยตอคนตอเดือน แบงตามจังหวัด
ป 2552
แผนภูมิ 5 การเติบโตของผลิตภัณฑมวลรวมภายในประเทศ 42
(จีดีพี) และคาจางจริง ระหวางป 2544 ถึง 2553
แผนภูมิ 6 ทรัพยสินครัวเรือน แบงตามฐานะ ป 2549 46
แผนภูมิ 7 หนี้สิน รายได และคาใชจายครัวเรือน 49
และอัตราการเติบโตของหนี้และรายได ระหวางป 2543 ถึง 2552
แผนภูมิ 8 รายไดและคาใชจายเฉลี่ยตอคนตอเดือน 50
และสัดสวนครัวเรือนที่มีหนี้สิน ป 2552
แผนภูมิ 9 สัดสวนรายไดภาษีตอจีดีพี 52
และรายไดตอหัวของประชากรไทย ระหวางป 2535 ถึง 2552
แผนภูมิ 10 สัดสวนผูเสียภาษีตอประชากรกำลังแรงงาน 53
เปรียบเทียบกับสัดสวนรายไดเฉลี่ยของประชากรที่รวยที่สุด
รอยละ 20 ตอประชากรที่จนที่สุดรอยละ 20
แผนภูมิ 11 การประเมินการสูญเสียภาษีรายได 56
จากคาลดหยอนบางประเภท

7. แผนภูมิ 12 สัดสวนภาระภาษีตอยอดขาย 58
จำแนกตามประเภท ขนาด และประเภทอุตสาหกรรม
ของบริษัทนอกตลาดหลักทรัพย ป 2551
แผนภูมิ 13 อัตราความเปนเมือง และจำนวนประชากร 62
คนเมืองตามลำดับที่ของเมือง เปรียบเทียบระหวางไทย
เกาหลีใต มาเลเซีย และอินโดนีเซีย
แผนภูมิ 14 รายไดของครัวเรือนเฉลี่ยตอหัว ป 2550 62
แยกตามสาขาอาชีพและภูมิภาค
แผนภูมิ 15 ผลิตภัณฑมวลรวมตอคนตอป 63
และงบประมาณรัฐตอคนตอป ป 2553
แผนภูมิ 16 เปรียบเทียบผลิตภัณฑมวลรวมตอคนตอป 64
และงบประมาณรัฐตอคนตอปรายจังหวัด ป 2553
แผนภูมิ 17 ยอดสินเชื่อคงคางในระบบธนาคารพาณิชย 65
จำแนกตามจังหวัด ณ 30 พฤศจิกายน 2553
แผนภูมิ 18 รายไดของบริษัทจำกัด จำแนกตามกลุมรายได 68
ระหวางป 2548 ถึง 2550
แผนภูมิ 19 บริษัทที่ใหญที่สุด 20 แหง 69
ในตลาดหลักทรัพยโดยมูลคาตลาด ป 2539 และ 2553
แผนภูมิ 20 สรุปความสัมพันธระหวางกลุมธุรกิจเอกชน 75
นักการเมือง และคณะกรรมการแขงขันทางการคา
แผนภูมิ 21 สัดสวนของการถือครองที่ดิน 84
ของผูครองที่ดิน 50 อันดับแรก ใน 8 จังหวัด ป 2552
แผนภูมิ 22 พื้นที่ที่ไดรับผลกระทบจากอุทกภัย 93
ในภาคกลาง เดือนกันยายนถึงพฤศจิกายน 2553 (ไร)

8. แผนภูมิ 23 พื้นที่ที่ไดรับผลกระทบจากอุทกภัย 94
ป 2549, 2551 และ 2553
แผนภูมิ 24 สัดสวนการใชพลังงานไฟฟา 102
ตอประชาชน 1 คนในแตละจังหวัด ป 2552
แผนภูมิ 25 ตำแหนงแหลงกำเนิดมลพิษ จังหวัดระยอง 108
แผนภูมิ 26 คาจางเฉลี่ยตอเดือนในป 2550 124
แยกตามระดับการศึกษาและอายุ
แผนภูมิ 27 จำนวนปที่ประชากรอายุ 15 ปขึ้นไป 127
ไดรับการศึกษา ป 2549
แผนภูมิ 28 ลักษณะเดนของผูที่มีการศึกษาสูงสุดรอยละ 20 128
และต่ำสุดรอยละ 20 เทียบกับคาเฉลี่ยของผูที่อยูในวัยเดียวกัน
ป 2549
แผนภูมิ 29 ผลการประเมิน PISA ระหวางป 2543 131
ถึง 2552 (คะแนนเต็ม = 800)
แผนภูมิ 30 คะแนนการอาน PISA รายภาค 132
เปรียบเทียบป 2543 กับ 2552
แผนภูมิ 31 คะแนนคณิตศาสตรและวิทยาศาสตร PISA รายภาค 133
เปรียบเทียบป 2546 กับ 2552
แผนภูมิ 32 คาดัชนีทรัพยากรการเรียนของ 134
นักเรียนกลุมสูงและกลุมต่ำ เปรียบเทียบป 2546 กับ 2552
แผนภูมิ 33 การกระจายผลประโยชนทางการศึกษา 136
จำแนกตามประเภทสถานศึกษา และชวงชั้นรายได ป 2552
แผนภูมิ 34 อัตราการตายเด็กอายุ 5 ป แบงตามชั้นรายได 139
ป 2533 และ 2548
แผนภูมิ 35 มูลคาและสัดสวนการกระจายผลประโยชน 140
ตามชั้นรายไดและประเภทสวัสดิการของผูปวยนอกและผูปวยใน
ป 2552

9. แผนภูมิ 36 อัตราสวนประชากรตอเตียงผูปวยทั่วไปและ 143
ตอเจาหนาที่ทางการแพทยและสาธารณสุขบางประเภท
ในกรุงเทพมหานคร และจังหวัดอื่น ป 2547 ถึง 2551
แผนภูมิ 37 สัดสวนการกระจายผลประโยชนจากรายจาย 145
สาขาการขนสงของภาครัฐ แบงตามกลุมรายได
ในเขตกรุงเทพฯ และปริมณฑล ป 2552
แผนภูมิ 38 สัดสวนรายจายภาครัฐที่เกี่ยวกับการคมนาคม 145
สำหรับผูมีรายไดมากที่สุดรอยละ 20 ตอผูมีรายไดต่ำที่สุด
รอยละ 20 ในแตละภูมิภาค (หนวย: เทา)
แผนภูมิ 39 จำนวนครัวเรือน 6 ประเภทและอัตราการเติบโต 162
ระหวางป 2529 ถึง 2549
แผนภูมิ 40 รอยละของประชากรที่พิการอายุตั้งแต 15 ปขึ้นไป 177
จำแนกตามการมีงานทำ อาชีพ และกลุมอายุ ป 2550
แผนภูมิ 41 สัดสวนประชากรผูพิการที่มีความลำบาก 178
ในการดูแลตัวเองที่มีผูดูแลและไมมีผูดูแล ป 2550

10. ความเหลื่อมล้ำเชิงพื้นที่
ความเชื่อมโยงระหวางความเหลื่อมล้ำดานตางๆ
สงผลกระทบสองทาง
เนื่องจากคอรัปชั่น
ความเหลื่อมล้ำ
ดานทรัพยากร
ความเหลื่อมล้ำ
ดานสิทธิและโอกาส
ในการรับบริการสาธารณะ
ความเหลื่อมล้ำ
ดานรายไดและทรัพยสิน
ความเหลื่อมล้ำ
ดานโครงสรางภาษี
ความเหลื่อมล้ำดาน
สิทธิและโอกาสการ
มีสวนรวมทางการเมือง
ความเหลื่อมล้ำดาน
สิทธิและโอกาสในการ
ไดรับความยุติธรรม
ความไมเทาเทียม
ในการแขงขัน

11. มนุษยเราเกิดมามีรางกายและปญญา สมอง
ไมเสมอกัน ...เมื่อเริ่มตนก็เกิดความอยุติธรรม
เสียแลวเชนนี้ ก็เปนหนาที่ของสังคมที่จะขจัด
ปดเปาความไมเสมอภาคนั้นใหนอยลงที่สุด
ที่จะกระทำได
ปวย อึ๊งภากรณ
ศีลธรรมและศาสนาในการพัฒนาชาติ,
พ.ศ. 2512

12. บทนำ
‘ความเหลื่อมล้ำ’ สำคัญไฉน
นิทานสมจริง
ลองมาดูชีวิตสมมุติแตสมจริงยุคตนศตวรรษที่ 21 ของ
คนไทย 2 คน –
ไพบูลย
ไพบูลยเกิดในครอบครัวชนชั้นกลางระดับบนที่กรุงเทพฯ
บิดาเปนตำรวจยศพลเอก มารดาเปนกรรมการผูจัดการบริษัท
จดทะเบียนแหงหนึ่งในตลาดหลักทรัพย เขาเปนพี่คนโต มีนองสาว
คนเดียว บิดามารดาสงเสียใหเรียนหนังสือในโรงเรียนเอกชน
ชั้นนำของประเทศตั้งแตเด็ก เสียเงินหลายแสนบาทตอปใหเขา
ไปโรงเรียนกวดวิชาและจางครูมาสอนพิเศษตัวตอตัว ไพบูลย
สอบเขาคณะวิศวกรรมศาสตร จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย หลัง
จากจบปริญญาตรีแลวก็ไปทำงาน 2 ปในภาคการเงิน กอนบิน
ไปจบปริญญาโทดานบริหารธุรกิจจากมหาวิทยาลัยเอ็มไอที

13. 13สฤณี อาชวานันทกุล
สหรัฐอเมริกา
หลังจากที่เขากลับมาจากอเมริกา ไพบูลยไดงานเปนรอง
ผูอำนวยการฝายวางแผนของบริษัทขนาดใหญในตลาดหุนที่มี
เครือขายโรงแรม รีสอรท และสนามกอลฟรวมกันหลายสิบแหง
ทั่วประเทศ ลำพังความสามารถของเขาก็ทำใหไดงานนี้โดยไม
ยาก แตเนื่องจากประธานเจาหนาที่บริหาร (ซีอีโอ) ของบริษัท
แหงนี้สนิทสนมกันดีกับมารดาของไพบูลยเขาจึงไดรับการแตงตั้ง
เปนรองผูอำนวยการฝายตั้งแตแรกเขา ขามหนาขามตา “ลูก
หมอ” หลายคนของบริษัทที่มีประสบการณและความรูดีกวา
ไพบูลยแตงงานกับสาวสวยจากตระกูลที่สนิทกับ
ครอบครัวของเขามาตั้งแตรุนปู ภรรยาของเขาทำงานเปน
ผูอำนวยการฝายสื่อสารองคกรของธนาคารพาณิชยขนาดใหญ
เขาและเธอมีครอบครัวที่อบอุน สะสมความมั่งคั่งอยางตอเนื่อง
ดวยการซื้อที่ดิน กรรมสิทธิ์ในอาคารชุด และหุนใน
ตลาดหลักทรัพยเมื่อโอกาสอำนวย ไพบูลยและภรรยารูสึกวา
พวกเขามีทุกสิ่งที่ตองการแลวในชีวิต ความปรารถนาเดียวที่
เหลืออยูคือ เลิกทำงานประจำกอนอายุ 50 ป จะไดมีเวลาไป
เที่ยวรอบโลก ตีกอลฟกับเพื่อนฝูง และคอยใหเงินทุนสนับสนุน
และคำปรึกษาแกลูกๆ ที่บอกวาอยากทำกิจการของตัวเอง
ไมอยากทำงานเปนนักบริหารมืออาชีพเหมือนกับพอแม ไพบูลย
เชื่อวาความมั่งคั่งและสายสัมพันธของเขาในโลกธุรกิจจะชวยให
ลูกๆ ไดทำในสิ่งที่พวกเขาปรารถนาอยางไมยากเย็นนัก
สิ่งเดียวที่ไพบูลยกังวลคือ กลัววาลูกๆ ที่ไดรับการเลี้ยงดู
อยางดีและตามใจตั้งแตเด็กจะเคยตัวจนไมขยันทำงานเพื่อ

14. 14 ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา
พิสูจนตัวเองใหเปนที่ประจักษ มัวแตเที่ยวเตรหรือใชชีวิตอยาง
ฟุงเฟอจนผลาญเงินมรดก แทนที่จะตอยอดความมั่งคั่งที่ตระกูล
ของเขาเพียรสะสมมาตั้งแตรุนปูยา
พิชัย
พิชัยเกิดในครอบครัวเกษตรกรรายยอย จังหวัด
นครราชสีมา บานของเขาเปนชาวนากันมาหลายชั่วอายุคน
ตั้งแตจำความได มีที่ดินตกทอดมาจากปูทวด 30 ไร บิดามารดา
ของเขาตองกูเงินจากธนาคารเพื่อการเกษตรและสหกรณ (ธกส.)
มาซื้อเมล็ดพันธุ ซื้อปุย จายคาไถนา รวมถึงจายคาใชน้ำใน
บอเก็บน้ำของเอกชนถาปไหนฝนนอยหรือไมตกเลย เนื่องจาก
ระบบชลประทานของรัฐมีไมเพียงพอตอความตองการ ทำให
บิดามารดาของเขาไมตางจากเกษตรกรสวนใหญในนครราชสีมา
ตรงที่ทำนากันปละครั้งเทานั้น ตองภาวนาใหฝนฟาตกตองตาม
ฤดูกาล
พิชัยคุนเคยกับความเสี่ยงนานัปการของอาชีพเกษตรกร
มาตั้งแตเด็ก ซึ่งมีตั้งแตความผันผวนของสินคาเกษตรในตลาด
โลก ความเสี่ยงจากภัยธรรมชาติโดยเฉพาะภัยแลงและน้ำทวม
ซึ่งนับวันยิ่งทวีความผันผวนและรุนแรงมากขึ้นตามกระแสการ
เปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศโลก ปไหนฝนแลงก็ตองลงทุน
สูบน้ำเขานาและซื้อปุยมาใสเพิ่มเติม ยังไมนับคาน้ำมันดีเซล
สำหรับรถไถซึ่งเพิ่มสูงขึ้นทุกป ความเสี่ยง ตนทุนการเกษตร
และหนี้สินที่พอกพูนขึ้นทุกปทำใหครอบครัวของพิชัยไมเคยมี
เงินออม

15. 15สฤณี อาชวานันทกุล
ความยากลำบากของอาชีพเกษตรกรทำใหบิดามารดา
ของเขาไมอยากใหพิชัยเจริญรอยตาม และพิชัยก็ไมอยากเปน
เกษตรกรเหมือนกัน เขาเดินทางออกจากบานไปทำงานเปน
แรงงานกอสรางในกรุงเทพฯ ทันทีที่เรียนจบมัธยม 3 ถึงแมจะ
ไดคาแรงขั้นต่ำเพียง 7,000 - 8,000 บาทตอเดือน ก็ยังดีกวา
รายไดเฉลี่ยของบิดามารดาซึ่งอยูที่เดือนละ4,000-5,000บาท
และเงินจำนวนนี้ตองเลี้ยงดูทั้งครอบครัว พิชัยรูดีวาเขาจะมี
โอกาสมีรายไดมากกวานี้สองเทาถาไดงานเปนพนักงานบริษัท
แตโอกาสที่จะไดงานก็คอนขางนอยเพราะเขาไมมีปริญญา พิชัย
จึงกูเงินมาเชารถแท็กซี่ขับ คอยๆ ขยับฐานะจนเปนชนชั้นกลาง
ระดับลางในกรุงเทพฯ
ตั้งแตเริ่มขับรถแท็กซี่ พิชัยพยายามออมเงินใหไดมาก
ที่สุด เขาสงเงินสวนหนึ่งกลับไปใหบิดามารดาทุกเดือนเพื่อ
ชวยออกคาใชจายในบาน จางคนมาทำนาเพราะทำเองไมไหว
แลว และเปนคาเลี้ยงดูลูกซึ่งเขาฝากใหบิดามารดาชวยดูแล
เนื่องจากทั้งเขาและภรรยาตองทำงาน ไมมีรายไดพอที่จะจาง
คนเลี้ยง เงินออมของพิชัยและภรรยามากพอที่จะสงใหลูกเรียน
จบ ปวช. หรือ ปวส. แตเขาอยากใหบิดามารดาของเขาขายที่นา
จะไดเอาเงินมาสงเสียใหหลานไดเรียนปริญญา และจางคนมา
ดูแลยามแกเฒา เพราะอีกหนอยเมื่อนองๆ ของเขาเรียนจบ
มัธยมตนก็คงเขามาหางานในกรุงเทพฯเชนกัน เมื่อถึงตอนนั้น
จะไมมีใครดูแลคนแก แตผูเฒาทั้งสองไมอยากขายทรัพยสิน
ชิ้นเดียวที่ตกทอดมาแตบรรพบุรุษ

16. 16 ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา
นิทานสมจริงขางตนชี้ใหเห็นวา ชีวิตของไพบูลยกับพิชัย
มี “ความเหลื่อมล้ำ” หลายมิติดวยกัน ความเหลื่อมล้ำที่ชัดเจน
ที่สุดคือ ความเหลื่อมล้ำทางรายได เนื่องจากไพบูลยมีรายได
สูง เขาจึงออมและสะสมทรัพยสินไดมาก สวนพิชัยมีรายไดนอย
ออมไดเทาไรก็ตองสงใหครอบครัวที่โคราชและเก็บเปนทุนการ
ศึกษาใหลูก เขาจึงมีทรัพยสินนอย ยังไมตองพูดถึงทรัพยสินที่
เพิ่มมูลคาไดอยางที่ดินและหุน ซึ่งไพบูลยมีทั้งความรูและเงิน
ทองเพียงพอที่จะลงทุนอยางสม่ำเสมอ แตพิชัยไมเคยคิดถึงสิ่ง
เหลานี้ แคการพูดคุยกับบิดามารดาเรื่องจะเอาอยางไรดีกับที่นา
ผืนเดียวของครอบครัวก็ปวดหัวพอแลว
ความเหลื่อมล้ำทางรายไดและทรัพยสินนาจะสงผลให
ไพบูลยกับพิชัยมีความเหลื่อมล้ำดานโอกาสและคุณภาพการให
บริการของรัฐดวย ตั้งแตเรื่องเล็กๆ นอยๆ ในชีวิตประจำวัน เชน
แนวโนมที่เจาหนาที่รัฐจะเรงอำนวยความสะดวกใหกับคน “เสน
ใหญ” อยางไพบูลยมากกวาพิชัย หรือแนวโนมที่พิชัยจะถูกเอารัด
เอาเปรียบจากผูมีอำนาจมากกวาไพบูลย ไปจนถึงโอกาสใน
การเขาถึงการศึกษาและบริการสาธารณะที่ไดคุณภาพ ไพบูลย
ไมจำเปนจะตองสนใจบริการเหลานี้ของรัฐ เนื่องจากเขามีฐานะ
ดีพอที่จะซื้อบริการที่ดีที่สุดจากเอกชนอยูแลว ขณะที่พิชัยตอง
พึ่งพิงสวัสดิการจากรัฐเปนหลัก โดยเฉพาะสวัสดิการที่ “แรงงาน
นอกระบบ” อยางเขาเขาถึง อาทิ เบี้ยยังชีพผูสูงอายุ และระบบ
ประกันสุขภาพถวนหนา
นอกจากไพบูลยกับพิชัยจะมีความเหลื่อมล้ำดานรายได
ทรัพยสิน และโอกาสแลว เรายังอาจพบวามีความเหลื่อมล้ำ

17. 17สฤณี อาชวานันทกุล
ดานศักดิ์ศรีที่ (รูสึกวามี) ระหวางคนสองคนนี้อีกดวย เนื่องจาก
คานิยมในสังคมไทยปจจุบันใหคากับการ “มีหนามีตา” ในสังคม
มากกวา “การประกอบอาชีพสุจริต” มาก ถึงแมวานักบริหาร
ตระกูลดังอยางไพบูลยกับคนขับรถแท็กซี่อยางพิชัยจะมี “ความ
เทาเทียมกันใตกฎหมาย” ก็ตาม ในความเปนจริงของสังคม
พวกเขายอมมีแนวโนมที่จะถูกคนดูหมิ่นดูแคลนไมเทากัน และ
ดังนั้นจึงรูสึกวาตนมีศักดิ์ศรีไมเทากัน
ในสังคมที่ยังมีการทุจริตคอรัปชั่นอยางแพรหลายทุก
ระดับชั้นอยางสังคมไทย ความเหลื่อมล้ำอีกมิติหนึ่งที่พิชัยกับ
ไพบูลยนาจะประสบ แตไมปรากฏในนิทานขางตนเพราะเปน
กรณีเฉพาะ คือความเหลื่อมล้ำของการใชอำนาจรัฐ ดังที่รับรู
กันทั่วไปวาเจาหนาที่ตำรวจ ขาราชการ และผูพิพากษาจำนวน
ไมนอยรับเงิน “ใตโตะ” จากผูมีฐานะที่ตกเปนจำเลย เพื่อเรง
ดำเนินคดี บิดเบือนรูปคดีใหจำเลยพนผิด หรือถารับโทษก็ให
ไดรับโทษสถานเบาที่สุดหรือรอลงอาญา ดังนั้นในแงนี้ สมาชิก
ชนชั้นกลางระดับลางไรเสนสายอยางพิชัยยอมตกเปนฝาย
เสียเปรียบถาหากเขามีเหตุใหตองพึ่งพากระบวนการยุติธรรม
ถาหากความเหลื่อมล้ำเกิดจากพฤติกรรมสวนบุคคล
ลวนๆ เชน ถาหากไพบูลยประสบความสำเร็จเพียงเพราะเขา
ขยันทำงาน สวนพิชัยมั่งคั่งนอยกวาเพียงเพราะเขาเกียจคราน
กวา เราก็คงไมมองวาความเหลื่อมล้ำระหวางบุคคลทั้งสองนี้
เปน “ปญหา” ที่ควรไดรับการแกไข แตในโลกแหงความจริง
ความเหลื่อมล้ำไมวาจะมิติใดก็ตามมักจะเปน “ผลลัพธ” ของ
เหตุปจจัยตางๆ ที่สลับซับซอนและซอนทับกัน หลายปจจัยอยู

18. นอกเหนือการกระทำของปจเจก และเปน “ปญหาเชิงโครงสราง”
ของสังคม เชน ปญหาคอรัปชั่นและเลือกปฏิบัติในระบบราชการ
ปญหาคนจนเขาไมถึงทรัพยากรที่จำเปนตองใชในการดำรงชีวิต
ปญหาระบบการจัดเก็บภาษีไมเปนธรรม (คนจนจายมากกวา
คนรวยถาคิดเปนสัดสวนของรายได) และปญหารัฐไมคุมครอง
สิทธิพลเมืองและสิทธิมนุษยชนอยางเทาเทียมกันแมวาจะ
บัญญัติไวในรัฐธรรมนูญก็ตาม
มุมมองเรื่องความเหลื่อมล้ำวามิติใดเปน “ปญหา” บาง
และถาเปนปญหาเราควรแกไข “อยางไร” นั้นเปนเรื่องที่ถกเถียง
กันไดมาก แตประเด็นหนึ่งที่ปฏิเสธไมไดคือ สังคมที่มีความ
เหลื่อมล้ำสูงเปนสังคมที่คนรูสึกวา “ไมนาอยู” เพราะรูสึกวา
คนจนขยับฐานะลำบากไมวาจะขยันเพียงใด เพราะชองวางใหญ
มาก สวนคนรวยที่ “เกิดมารวย” ก็ใชความมั่งคั่งสะสมที่บิดา
มารดามอบใหเปนมรดกสรางความมั่งคั่งตอไปไดอยางงายดาย
ในนิทานขางตน ลูกของไพบูลยยอมมี “โอกาส” สูงกวาลูกของ
พิชัยมากที่จะมีชีวิตความเปนอยูดีกวาคนรุนพอ
ความเหลื่อมล้ำเปน “ปญหา” ในสังคมแบบนี้ เพราะคง
ไมมีใครอยากอยูในสังคมที่สถานภาพและฐานะของผูคนถูก
ตอกตรึงตั้งแตเกิด เพราะทุกคนเลือกเกิดไมไดแตอยากมีสิทธิ
และเสรีภาพในการเลือกทางเดินชีวิตของตัวเอง ถาหากความ
เหลื่อมล้ำสวนหนึ่งเปนผลลัพธของปญหาเชิงโครงสราง เราก็
ยอมบรรเทาหรือกำจัดมันไดดวยการแกปญหาเชิงโครงสราง
เหลานั้น

19. 19สฤณี อาชวานันทกุล
นพ.ประเวศ วะสี กลาวในป พ.ศ. 2544 วา “คนไทยควร
จะทำความเขาใจวา ความยากจนไมไดเกิดจากเวรกรรมแตชาติ
ปางกอน แตเกิดจากโครงสรางที่อยุติธรรมในสังคม ตองทำความ
เขาใจโครงสรางและชวยกันปฏิรูปโครงสรางที่ทำใหคนจน”1
1 ประเวศ วะสี, “นโยบายเพื่อคนจน: ลางโครงสราง 10 ประการที่ประหาร
คนจน.” ใน ความจริงของความจน. คณะทำงานวาระทางสังคม สถาบันวิจัย
สังคม จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย: 2544. ดาวนโหลดไดจาก http://fringer.
org/?page_id=37
ความเหลื่อมล้ำ : นิธิ เอียวศรีวงศ*
“ความเหลื่อมล้ำ”อาจเกิดได4ดานดวยกันคือเหลื่อมล้ำ
ทางสิทธิ–โอกาส–อำนาจ–ศักดิ์ศรี ไมจำเปนวาความเหลื่อมล้ำ
ทั้ง 4 ดานนี้ตองเกิดขึ้นจากกฎหมายเพียงอยางเดียว สวนใหญ
เกิดขึ้นจากแนวทางการปฏิบัติ หรือพูดใหกวางกวานั้นคือเกิดใน
ทาง “วัฒนธรรม” มากกวา
เชนคนที่ไมมีหลักทรัพยยอมเขาถึงแหลงเงินกูไดยาก ไมมี
กฎหมายใดบังคับวาธนาคารตองใหกูไดเฉพาะผูที่มีหลักทรัพย
แตธนาคารกลัวเจง จึงเปนธรรมดาที่ตองเรียกหลักทรัพย
ค้ำประกันเงินกู ในขณะเดียวกัน ธนาคารไทยไมเห็นความ
จำเปนจะทำไมโครเครดิตกับคนจน เพราะแคนี้ก็กำไรพอแลว
จึงไมมีทั้งประสบการณและทักษะที่จะทำ แมรูวาจะมีลูกคา
จำนวนมหึมารออยูก็ตาม
นี่คือโลกทัศนทางธุรกิจของนายธนาคารไทย ซึ่งเปนสวน

20. 20 ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา
หนึ่งของ “วัฒนธรรม”
“ความเหลื่อมล้ำ” ทางเศรษฐกิจนั้นมีอยูจริง และจริงจน
นาวิตกดวย เพราะมันถางกวางขึ้นอยางนาตกใจตลอดมา แต
เปนหนึ่งใน “ความเหลื่อมล้ำ” ดานโอกาส, ดานอำนาจ, ดาน
สิทธิ จนทำใหคนสวนใหญดอยศักดิ์ศรี ไมใชเรื่องจน-รวยเพียง
ดานเดียว
หรือในทางกลับกัน เพราะมีอำนาจนอย จึงถูกคนอื่นแยง
เอาทรัพยากรที่ตัวใชอยูไปใช หรือตองคำพิพากษาวาทำใหโลก
รอนตองเสียคาปรับเปนลานทำมาหากินดวยทักษะที่ตัวมีตอไป
ไมได จึงหมดปญญาหาสงลูกเรียนหนังสือ ในที่สุดก็จนลง
ทั้งโคตรสิทธิก็ยิ่งนอยลง,โอกาสก็ยิ่งนอยลง,อำนาจก็ยิ่งนอยลง,
และศักดิ์ศรีก็ไมมีใครนับขึ้นไปอีก
อีกดานหนึ่งที่ลืมไมไดเปนอันขาดทีเดียวก็คือ “ความ
เหลื่อมล้ำ” เปนความรูสึกนะครับ ไมใชไปดูวาแตเดิมเอ็งเคย
ไดเงินแควันละ 50 เดี๋ยวนี้เอ็งไดถึง 200 แลวยังจะมาเหลื่อมล้ำ
อะไรอีก
ก็ตอนได 50 มันไมรูสึกอะไรนี่ครับ ยังคิดอยูวาชาติกอน
ทำบุญมานอย ชาตินี้จึงตองพอเพียงแค 50 คิดแลวก็สบายใจ
แตเดี๋ยวนี้ความคิดอยางนั้นหายไปหรือออนกำลังลงเสียแลว
จะดวยเหตุใดก็ตามทีเถิด ไดวันละ 200 แตไดเห็นใครตอใคร
เขามั่งมีศรีสุขกันเต็มไปหมด แมแคมือถือมือสองมือสามเครื่อง
ละไมกี่รอย จะซื้อใหลูกยังตองผัดวันประกันพรุง จะใหไมรูสึก
เหลื่อมล้ำเลยไดอยางไร
มีเหตุผลรอยแปดที่ทำใหความพอใจในตนเอง

21. 21สฤณี อาชวานันทกุล
(Self Contentment) ของแตละคนหายไป จะดูแตรายไดที่เปน
ตัวเงินอยางเดียวก็ไมมีวันเขาใจ เพราะความพอใจในตนเอง
นั้นมีเงื่อนไขทางสังคม-วัฒนธรรมกำกับอยูดวยเสมอ ยกเวน
แตพระอริยบุคคลเทานั้นที่อยูในโลกแตเหนือโลก ผมเปนแค
กรรมกรโรงงานเทานั้น
*บางสวนจากนิธิเอียวศรีวงศ,“ความเหลื่อมล้ำ”มติชนสุดสัปดาหฉบับวันที่
27 สิงหาคม – 2 กันยายน 2553 ฉบับที่ 1567.
แนวคิดหลักวาดวยความเหลื่อมล้ำ
ถึงที่สุดแลว คำถามที่วา ความเหลื่อมล้ำในสังคมดาน
ตางๆ โดยเฉพาะดานเศรษฐกิจนั้นเปน “ปญหา” ที่เราตองหา
ทางแกไขหรือไม และถาตองแกควรใชวิธีอะไร เปนคำถามที่
ขึ้นอยูกับอุดมการณหรือจุดยืนของคนในสังคม ปจจุบันมีสำนัก
คิดใหญ 3 แหงที่มีอิทธิพลตอการกำหนดนโยบายและวิวาทะ
สาธารณะในกรอบของระบบเศรษฐกิจแบบทุนนิยม ไดแก
เสรีนิยม (Liberalism) ความยุติธรรมทางสังคม (Social Justice)
และสมรรถภาพมนุษย (Capabilities Approach) ความแตกตาง
ระหวางสำนักคิดทั้ง3สวนใหญอยูที่การใหน้ำหนักกับ “เสรีภาพ
ของปจเจก” และ “ความยุติธรรมในสังคม” ไมเทากัน
สำนักคิดทั้ง 3 นี้มีความ “เทาเทียมกันทางศีลธรรม”
(Morally Equivalent) กลาวคือ ไมมีชุดหลักเกณฑสัมบูรณใดๆ
ที่จะชวยเราตัดสินไดวาสำนักคิดใด “ดีกวา” หรือ “เลวกวา” กัน

22. 22 ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา
เนื่องจากตางก็มีจุดยืนทางศีลธรรมดวยกันทั้งสิ้น เพียงแตให
น้ำหนักกับคุณคาหรือคุณธรรมตางๆ ไมเทากัน การตัดสินวา
จะเชื่อหรือประยุกตใชแนวคิดของสำนักคิดใดสำนักคิดหนึ่งจึง
นาจะตั้งอยูบนการประเมินผลไดและผลเสียของแตละแนวคิด
เปรียบเทียบกับสภาพเศรษฐกิจและสังคมที่เปนจริง มากกวา
การใชมาตรวัดทางศีลธรรมใดๆ ที่เปนนามธรรมโดยไมคำนึง
ถึงสถานการณจริง
เราสามารถสรุปแนวคิดในสวนที่เกี่ยวกับความเหลื่อมล้ำ
ของสำนักคิดทั้ง 3 ไดคราวๆ ดังตอไปนี้
1. เสรีนิยม (Liberalism)
นักเสรีนิยมสายคลาสสิก (Classical Liberal) และ
สายลิเบอทาเรียน (Libertarian) โดยทั่วไปจะไมมีจุดยืนเกี่ยวกับ
ความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจ เนื่องจากเชื่อวารัฐควรปลอยให
มนุษยทุกคนมีเสรีภาพที่จะทำอะไรๆ เอง เพราะมองวาเสรีภาพ
ของปจเจกคือคุณคาและคุณธรรมที่สำคัญที่สุด ความยุติธรรม
ตองอยูบนพื้นฐานของเสรีภาพ รัฐมีหนาที่อำนวยใหเกิด “ความ
เทาเทียมกันภายใตกฎหมาย” โดยไมตองสนใจวาความเทาเทียม
ดังกลาวจะนำไปสูความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจหรือไมเพียงใด
เนื่องจาก “กลไกตลาด” (ผลรวมของการกระทำโดยเสรีของ
ปจเจก) คือกลไกที่ดีที่สุดหรือมีขอบกพรองนอยที่สุดแลวในการ
สรางประโยชนสาธารณะ
ลุดวิก วอน มิเซส (Ludwig von Mises) นักเศรษฐศาสตร

23. 23สฤณี อาชวานันทกุล
เสรีนิยมคลาสสิกผูทรงอิทธิพล เสนอในป ค.ศ. 1949 วา2
นักเสรีนิยมที่รณรงคความเทาเทียมกันภายใตกฎหมายนั้น
ตระหนักดีวา มนุษยเกิดมาไมเทาเทียมกัน และความไมเทาเทียม
กันนี้เองที่เปนบอเกิดของการรวมมือกันทางสังคมและอารยธรรม
ในความเห็นของพวกเขา ความเทาเทียมกันภายใตกฎหมายไมได
ถูกออกแบบมาแกไขขอเท็จจริงของจักรวาลที่เปลี่ยนแปลงไมได
หรือเพื่อกำจัดความไมเทาเทียมตามธรรมชาติใหหมดสิ้นไป แต
ในทางตรงกันขาม ความเทาเทียมกันภายใตกฎหมายถูกออกแบบ
มาเปนเครื่องมือที่จะรับประกันวามนุษยชาติทั้งมวลจะไดรับ
ประโยชนสูงสุดจากความไมเทาเทียมดังกลาว ...ความเทาเทียม
กันภายใตกฎหมายนั้นดีเพราะมันตอบสนองความตองการของ
ทุกคนไดดีที่สุด ปลอยใหพลเมืองผูมีสิทธิเลือกตั้งตัดสินใจเองวา
ใครควรดำรงตำแหนงทางการเมือง และปลอยใหผูบริโภคตัดสินใจ
เองวาใครควรมีอำนาจกำหนดกิจกรรมการผลิต
โรเบิรต โนซิค (Robert Nozick) นักปรัชญาสายลิเบอทา-
เรียนผูโดงดัง มองวาสังคมในอุดมคติคือสังคมที่มนุษยทุกคนมี
เสรีภาพสมบูรณ ไมมีใครถูกใครบังคับไมวาทางตรงหรือทางออม
ในเมื่อรัฐกระจายความมั่งคั่งดวยการบังคับ (โดยเฉพาะการจัด
เก็บภาษี) โดยทั่วไปเขาจึงไมเห็นดวยกับมาตรการลดการเหลื่อมล้ำ
ทำนองนี้ แตอยางไรก็ตาม ถาความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจ
บางดานในสังคมสมัยใหมเกิดจากการใชกำลังบังคับในอดีต
2 Ludwig von Mises, Human Action: A Treatise on Economics,
4th Ed. Fox & Wilkes: 1966, หนา 841-842. ดาวนโหลดไดจาก http://
mises.org/resources/3250

24. 24 ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา
(เชน เจาขุนมูลนายในอดีตใชกำลังทหารริบเอาที่ดินทั้งหมดมา
เปนของตน) โนซิคก็เห็นวาการกระจายความมั่งคั่งกลับคืนดวย
อำนาจรัฐ (เชน ออกกฎหมายเพื่อกระจายที่ดินกลับไปอยูในมือ
ลูกหลานของผูที่เคยถูกริบที่ดินทำกินในอดีต) ก็เปนสิ่งที่ยุติธรรม
และมีความชอบธรรม แตเฉพาะในกรณีแบบนี้เทานั้น
จอหน รอลส (John Rawls) นักปรัชญาการเมืองผูทรง
อิทธิพลที่สุดหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ไมเห็นดวยกับแนวคิดของ
โนซิค (และของสายลิเบอทาเรียนโดยรวม) ซึ่งเชิดชูเสรีภาพของ
ปจเจกมากกวาความยุติธรรมในสังคมมาก รอลสนำเสนอใน
หนังสือเรื่อง A Theory of Justice (ทฤษฎีความยุติธรรม) วา
คนทุกคนควร “แบกรับโชคชะตารวมกัน” ดวยการชวยเหลือคน
ที่ยากจนที่สุดและเสียเปรียบที่สุดในสังคม เพราะทุกคนนาจะ
เห็นพองตองกันไดวา ถาบังเอิญตัวเองเกิดมาเปนคนจน ก็จะ
เดือดรอนมากและอยากใหรัฐยื่นมือชวย อยางไรก็ตาม การที่
รอลสเห็นดวยกับการชวยเหลือคนที่จนที่สุด ไมไดแปลวาเขา
คิดวาความเหลื่อมล้ำ (ชองวางระหวางคนจนกับคนรวย) เปน
“ปญหา” ที่จำเปนจะตองไดรับการแกไข อันที่จริงรอลสกลาว
วา ภาวะความเหลื่อมล้ำดานความมั่งคั่งอาจ “ชอบธรรม” ก็ได
ถาหากมันเปนภาวะที่ปรับปรุงสังคมโดยรวม รวมถึงชีวิตความ
เปนอยูของคนที่จนที่สุดในสังคมดวย
รอลสไมเคยแจกแจงวาทฤษฎีความยุติธรรมของเขาแปล
วาสังคมควรจัดการกับความเหลื่อมล้ำหรือไมอยางไรนักคิดบางคน
ตีความวาขอเสนอดังกลาวของรอลสสนับสนุนระบบทุนนิยมเสรี
เนื่องจากตามทฤษฎี แมแตสมาชิกที่จนที่สุดในสังคมก็ยังไดรับ

25. 25สฤณี อาชวานันทกุล
ประโยชนจากนวัตกรรมและความเจริญที่เกิดในระบบ แตนักคิด
คนอื่นเชื่อวามีเพียง “รัฐสวัสดิการ” ที่เขมแข็งเทานั้นที่จะทำให
อุดมคติของรอลสเปนจริง
มิลตัน ฟรีดแมน (Milton Friedman) นักเศรษฐศาสตร
สำนักเสรีนิยมคลาสสิก มองวารัฐโดยธรรมชาตินั้นดอย
ประสิทธิภาพกวาเอกชนและมักจะลุแกอำนาจ ดังนั้นจึงเชื่อ
วาหากรัฐทำอะไรก็ตามเพื่อพยายามสรางความเทาเทียมทาง
เศรษฐกิจ เมื่อนั้นเสรีภาพทางการเมืองของผูคนก็จะถูกบั่นทอน
เขากลาวอยางโดงดังวา3
สังคมที่กำหนดความเทาเทียมเปนเปาหมายเหนือเสรีภาพ
จะไมมีทั้งสองอยาง สังคมที่ตั้งเปาหมายที่เสรีภาพกอนความ
เทาเทียมจะมีทั้งสองอยางคอนขางสูง
2. ความยุติธรรมทางสังคม (Social Justice)
นักคิดจำนวนไมนอยมองวาโครงสรางสังคมทุกสังคมลวน
เปนผลผลิตของความไมเทาเทียมและความอยุติธรรมในอดีตที่
สะสมทับถมกันมานานหลายชั่วอายุคนนักเศรษฐศาสตรแพทริค
ไดมอนด (Patrick Diamond) และนักสังคมวิทยา แอนโธนี
กิดเดนส (Anthony Giddens) มองวาสังคมแบบ “คุณธรรมนิยม
สมบูรณ” (Pure Meritocracy หมายถึงสังคมที่สมาชิกทุกคน
เลื่อนฐานะไดดวยความสามารถของตนเองลวนๆ ไมใชดวย
อภิสิทธิ์หรือเสนสายใดๆ) ที่ปราศจากการกระจายความมั่งคั่ง
3 Milton Friedman, “Created Equal,” สารคดีโทรทัศนชุด Free to
Choose, 1990. บทโทรทัศนตอนที่ 5.

26. 26 ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา
ไมใชสังคมที่พึงปรารถนา เนื่องจากกลุมบุคคลที่ประสบความ
สำเร็จในรุนของตัวเองจะกลายเปน “ชนชั้น” ที่ฝงรากลึกสำหรับ
คนรุนตอไป เก็บความมั่งคั่งที่ตนสะสมเอาไวเปนทุนสำหรับลูก
หลาน เมื่อเปนอยางนี้ลูกหลานของคนจนก็จะยิ่งเสียเปรียบ
คนรวย และความเหลื่อมล้ำก็จะยิ่งถางกวางขึ้นเรื่อยๆ เพียง
เพราะพวกเขาเกิดมาในครอบครัวที่ยากจน นักคิดที่รณรงค
ความยุติธรรมทางสังคมมองวา นี่คือความอยุติธรรมทางสังคม
ที่ตองหาทางบรรเทาหรือกำจัดใหไดมากที่สุด
นอกจากจะมองวาสังคมที่ความเหลื่อมล้ำถางกวางขึ้น
เรื่อยๆ คือสังคมที่ไมยุติธรรมแลว นักคิดสำนักนี้ยังมองวา
ความมั่งคั่งและความกาวหนาทั้งหลายในสังคมไมไดเกิดจาก
ความสามารถของคนที่มีฐานะดีเพียงอยางเดียว แตทุกคนใน
สังคมลวนมีสวนสรางทั้งสิ้น ไมวาเราจะมองเห็นหรือไมก็ตาม
ยกตัวอยางเชน เศรษฐีขายหุนทำกำไรในตลาดหุนไดก็เพราะ
ระบบสารสนเทศของตลาดหุนมีไฟฟาใช ถาหากไฟฟานั้นถูก
สงมาจากโรงไฟฟาพลังน้ำ และถาหากการกอสรางเขื่อนสงผล
ใหครอบครัวชาวประมงนับหมื่นครัวเรือนตองสูญเสียชองทาง
ทำมาหากินเพราะหาปลาไมไดอีกตอไป ก็กลาวไดวาเศรษฐีเปน
“หนี้บุญคุณ” ชาวประมง
ดวยเหตุนี้ นักคิดอยางไดมอนดและกิดเดนสจึงมอง
วา สังคมตองพยายามสรางความยุติธรรมหรือบรรเทาความ
อยุติธรรมทางสังคมอยางตอเนื่อง ดวยการกระจายรายไดและ
ความมั่งคั่งใหตกถึงมือประชาชนในวงกวางที่สุด เพื่อ “ตอบแทน

27. 27สฤณี อาชวานันทกุล
คนทุกภาคสวนในสังคมที่มีสวนสรางความมั่งคั่ง”4
และดังนั้น
พวกเขาจึงมักจะสนับสนุนแนวคิด “รัฐสวัสดิการ” อยางเต็ม
รูปแบบที่จัดสวัสดิการถวนหนาใหกับประชาชนทุกคน ในฐานะ
“สิทธิพลเมือง” ที่พึงไดรับอยางเสมอภาค และไมสนับสนุน
“ระบบสวัสดิการ” ที่เอกชนมีบทบาทนำและรัฐชวยเหลือแตเพียง
ผูที่ชวยตัวเองไมไดจริงๆ (ตองผานการทดสอบความจำเปน
(Means-Test กอน) ในกรอบคิดของสำนักเสรีนิยม
3. สมรรถภาพของมนุษย (Capabilities Approach)
อมาตยา เซน (Amartya Sen) นักเศรษฐศาสตรสวัสดิการ
เจาของรางวัลโนเบลเศรษฐศาสตรป 1998 คือผูพัฒนาแนวคิด
ที่ตั้งอยูบนสมรรถภาพของมนุษย (Capabilities) ซึ่งบางคนก็
เรียกแนวคิดนี้วา วิถีการพัฒนามนุษย (Human Development
Approach) แนวคิดนี้มองวาทั้งความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจ
และความยากจนเปน “การลิดรอนสมรรถภาพ” ของมนุษย
และมองวาการเติบโตทางเศรษฐกิจและรายไดเปนเพียง “เครื่อง
มือ” ที่นำไปสูเปาหมาย ไมใช “เปาหมาย” ในตัวมันเอง แนวคิด
นี้แตกตางจากแนวคิดเสรีนิยมใหมที่มองวา “ความเปนอยูที่ดี
(Well-being) คือการบรรลุอรรถประโยชนสูงสุด (Maximum
Utility)” และอรรถประโยชนสูงสุดจะบรรลุไดเมื่อคนมีรายได
และความมั่งคั่งสูงที่สุด
สิ่งที่เซนมองวาเปนเปาหมายของการพัฒนามนุษยคือ
4 Patrick Diamond และ Anthony Giddens, New Statesman.
27 มิถุนายน 2005.

28. 28 ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา
“อิสรภาพ” ซึ่งมีความหมายครอบคลุมกวางกวาที่ใชกันทั่วไป เขา
เสนอวา มนุษยทุกคนควรมีอิสรภาพที่สำคัญ 5 ประการดวยกัน
ไดแก อิสรภาพทางการเมือง อิสรภาพทางเศรษฐกิจ โอกาสทาง
สังคม หลักประกันวาภาครัฐจะมีความโปรงใส และการคุมครอง
ความปลอดภัยในชีวิตและทรัพยสิน
เซนชี้ใหเห็นวา เมื่อสมรรถภาพของคนถูกลิดรอน พวกเขา
ก็จะขาดอิสรภาพ และอิสรภาพ 5 ประการก็ลวนสงผลกระทบ
ซึ่งกันและกัน ยกตัวอยางเชน คนที่อาศัยอยูในแหลงเสื่อมโทรม
ที่มีอาชญากรชุกชุม (ขาดความปลอดภัยในชีวิต) มักจะมีรายได
นอยมากเมื่อเทียบกับคนที่อาศัยอยูในถิ่นปลอดภัย เพราะ
ไมกลาออกจากบานไปหางาน (ขาดอิสรภาพทางเศรษฐกิจ),
ขนบธรรมเนียมประเพณีในบางสังคมที่มองวาผูหญิงควรทำ
หนาที่เปนแมบานทำใหผูหญิงไมไดรับการสนับสนุนใหมีการ
ศึกษา (ขาดโอกาสทางสังคม) ทำใหพวกเธอออกไปทำงาน
นอกบานไมไดและทำงานที่ตองใชความรูไมได (ขาดอิสรภาพ
ทางเศรษฐกิจ), สังคมที่ไมมีกลไกใหคนมีสวนรวมทางการเมือง
(ขาดอิสรภาพทางการเมือง) เพื่อสรางระบบ “ประชาธิปไตยแบบ
ปรึกษาหารือ” เปนสังคมที่สุมเสี่ยงวานักการเมืองจะฉอราษฎร
บังหลวงอยางโจงครึ่ม (ขาดหลักประกันความโปรงใส) เพราะโกง
ไดโดยไมตองกลัววาจะถูกจับหรือถูกประชาชนลงมติถอดถอน
ปฏิสัมพันธอันซับซอนระหวางสมรรถภาพและอิสรภาพ
ดานตางๆ แปลวายิ่งสังคมมีความเหลื่อมล้ำเทาไร ก็ยิ่งปด
ชองวางไดยากขึ้นเทานั้น เพราะความเหลื่อมล้ำดานหนึ่งมักจะ
ตอกลิ่มความเหลื่อมล้ำดานอื่นๆ ไปพรอมกันดวย ดวยเหตุนี้

29. 29สฤณี อาชวานันทกุล
เซนจึงเสนอวาเปาหมายของการพัฒนาสังคมและนโยบายรัฐควร
อยูที่การเพิ่มทางเลือกในการดำรงชีวิตใหแกผูคน และปรับปรุง
ระดับความเปนอยูที่ดีในแนวทางที่พวกเขาเลือก ดวยการเพิ่ม
อิสรภาพในดานตางๆ ขางตน เพิ่มสมรรถภาพของผูคนในการ
ใชอิสรภาพดังกลาว (เชน ดวยการเพิ่มกลไกที่เปดโอกาสให
มีสวนรวมทางการเมือง) และเพิ่มความสามารถในการบรรลุ
เปาหมายที่คนแตละคนตั้ง (เชน ดวยการจัดการศึกษาที่มี
คุณภาพ บริการสาธารณะ และบริการสาธารณสุข)
ระดับการลิดรอนสมรรถภาพของคนที่จะ “ใช” อิสรภาพ
เหลานี้ เปนเครื่องวัด “ระดับความยากจน” ไดดีกวาตัวเลขรายได
เนื่องจากสามารถพูดถึงแงมุมของ “ความยากจน” ที่ไมแสดงใน
ตัวเลขรายได ยกตัวอยางเชน สหรัฐอเมริกามีรายไดประชากร
ตอหัวสูงกวายุโรปก็จริง แตมีอัตราการเขาถึงระบบสาธารณสุข
แยกวา สวนอินเดียมีรายไดตอหัวไมตางจากกลุมประเทศทาง
ตอนใตของทะเลทรายซะฮาราในทวีปแอฟริกาเทาไรนัก แต
อินเดียมีอัตราการรูหนังสือและอัตราการตายของทารกแรกเกิด
ต่ำกวามาก
ความเหลื่อมล้ำกับการเปลี่ยนแปลงของสังคมไทย
มุมมองของคนเกี่ยวกับความเหลื่อมล้ำแตละดานวาอะไร
เปน “ปญหา” และถาเปนปญหาควรแกไข “อยางไร” นั้น ไมได
เปนสิ่งที่หยุดนิ่งตายตัว ทวาผันแปรไปตามการเปลี่ยนแปลง
ทางเศรษฐกิจและสังคม ยกตัวอยางเชน สมัยที่โทรศัพทมือถือ
ยังมีราคาแพงเพราะเทคโนโลยีเพิ่งเกิด คนที่จะใชมือถือไดก็มี

30. 30 ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา
แตชนชั้นกลางระดับบนเทานั้น เราจึงไมคิดวาความเหลื่อมล้ำ
เรื่องมือถือเปน “ปญหา” ที่ตองแกไข เพราะโทรศัพทเปนสินคา
ฟุมเฟอย ไมใชปจจัยที่จำเปนตอการดำรงชีวิต
แตเมื่อเวลาผานไป มือถือมีราคาถูกลงเพราะเทคโนโลยี
กาวหนา คนก็มีกำลังซื้อมากขึ้นเพราะมีรายไดดีขึ้นจากความ
เจริญทางเศรษฐกิจ คานิยมในสังคมก็เปลี่ยนไปเมื่อโลกเขาสู
ยุคขอมูลขาวสาร ปจจัยเหลานี้ทำใหคนจำนวนมากรูสึกวา การ
ไดใชบริการโทรคมนาคมที่มีคุณภาพไมไดเปนแคความตองการ
ของผูบริโภคที่มีฐานะอีกตอไป แตเปน “สิทธิในการไดรับบริการ
สาธารณะ” ประการหนึ่งซึ่งรัฐมีหนาที่รับประกัน
สินคาอุปโภคบริโภคที่คนมองวาเปนเรื่องปกติธรรมดา
ในวิถีชีวิตปจจุบัน รวมทั้งโทรศัพทมือถือ ไมใชสิ่งที่อยูนอก
เหนือจินตนาการของคนไทยสวนใหญอีกตอไป ทั้งนี้เนื่องจาก
การเติบโตทางเศรษฐกิจของไทยซึ่งสามารถเติบโตเฉลี่ยถึง
รอยละ 7 ตอปเปนเวลานานกวา 25 ป สงผลให “ความยากจน
เชิงสัมบูรณ” (Absolute Poverty) ลดลงอยางตอเนื่องตั้งแต
หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 เปนตนมา สัดสวนคนไทยที่มีรายได
ต่ำกวา 2 เหรียญสหรัฐตอวัน (เสนความยากจนที่ธนาคารโลก
ใชเปนมาตรวัดความจนทั่วโลก) ลดลงจากรอยละ 26 ในป
2535 เหลือรอยละ 12 ในป 2549 อยางไรก็ตาม ประชากรที่
อยูในกลุม “เฉียดจน” คือมีรายไดสูงกวาเสนความยากจนเพียง
เล็กนอยยังมีจำนวนมาก ถาขยับเสนความยากจนจาก 2 เหรียญ
ตอวัน เปน 3 เหรียญตอวัน (ประมาณ 2,700 บาทตอเดือน)
คนไทยที่อยูใตเสนความยากจนนี้ก็จะเพิ่มจากรอยละ 12 เปน

31. 31สฤณี อาชวานันทกุล
รอยละ 29 ทันที5
ความเจริญทางเศรษฐกิจ ประกอบกับการขยายตัวของ
บริการทางการเงิน อาทิ เงินผอนและสินเชื่อสวนบุคคล สงผล
ใหแมแตประชากรที่มีรายไดเพียง 4,000-5,000 บาทตอเดือน
อยางเชนบิดามารดาของพิชัย ก็สามารถมีสิ่งอำนวยความสะดวก
สมัยใหมนอกเหนือจากปจจัยสี่ อาทิ โทรศัพทมือถือ โทรทัศน
และตูเย็น ไดอยางไมลำบาก (ดูแผนภูมิ 1)
5 เศรษฐพุฒิ สุทธิวาทนฤพุฒิ และคณะ, “การเติบโต ความเหลื่อมล้ำ และ
โอกาสในประเทศไทย” ใน Insight Aug-Sep 2010. ศูนยวิจัยเศรษฐกิจและ
ธุรกิจ ธนาคารไทยพาณิชย: 2553.
ที่มา: เศรษฐพุฒิ สุทธิวาทนฤพุฒิ และคณะ, “Looking beyond Bangkok: ผูบริโภคในเมืองและการพัฒนาสู
ความเปนเมืองในไทย”, ศูนยวิจัยเศรษฐกิจและธุรกิจ ธนาคารไทยพาณิชย. Insight Dec 2010 - Jan 2011.
แผนภูมิ 1 ขั้นบันไดรายไดตอเดือน และจำนวนสินคาที่มีในครัวเรือน

32. 32 ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา
การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคมที่กลาวถึงขางตน
ทำใหปจจุบัน “ความยากจนสัมพัทธ” (Relative Poverty) มี
น้ำหนักมากกวา “ความยากจนสัมบูรณ” (Absolute Poverty)
ในการประกอบสรางเปน “ความเหลื่อมล้ำที่คนรูสึก” (Per-
ceived Inequality) แตความเหลื่อมล้ำที่คนรูสึกนั้นก็ใชวาจะ
รูสึกเหมือนกันหมด ในบทความเรื่อง “ความเปลี่ยนแปลงความ
สัมพันธทางสังคมในสังคมไทย” ในหนังสือพิมพ กรุงเทพธุรกิจ
เดือนพฤษภาคม 2553 รศ.ดร.อรรถจักร สัตยานุรักษ จากคณะ
มนุษยศาสตร มหาวิทยาลัยเชียงใหม ไดอธิบายมุมมองเกี่ยวกับ
ความเหลื่อมล้ำที่แตกตางกันมากระหวางชนชั้น ไวอยางชัดเจน
ดังตอไปนี้6
ถึงวันนี้ ผมเชื่อวาทุกคนเห็นพองตองกันวาความเหลื่อมล้ำ
ทางเศรษฐกิจ เปนรากฐานของความขัดแยงในสังคมไทย เพียง
แตวามุมมองของความเหลื่อมล้ำนี้แตกตางกันไปตามสถานะ
และชนชั้น
ชนชั้นนำและชนชั้นกลางที่ไดรับผลประโยชนจากความ
เหลื่อมล้ำนี้ จะเห็นวาสังคมไทยรับรูเรื่องนี้ดีอยูแลว และรัฐก็
พยายามชวยเหลืออยู และมักจะสรุปวาสภาพความเหลื่อมล้ำก็ดี
กวาเดิมมาก แมวากลุมนี้จะมีความปรารถนาดีตอคนจนอยู แตก็
เปนลักษณะของการ “มองลงต่ำ” หรือเปนการเห็นและชวยคนจน
6 อรรถจักร สัตยานุรักษ, “ความเปลี่ยนแปลงความสัมพันธทาง
สังคมในสังคมไทย.” หนังสือพิมพ กรุงเทพธุรกิจ วันที่ 27 พฤษภาคม
2553. ดาวนโหลดไดจาก http://www.onopen.com/attachak/10-05-
30/5382

33. 33สฤณี อาชวานันทกุล
ในรูปแบบของการ “กมตัว” ลงไปชวยเหลือเปนหลัก รูปแบบการ
“กมตัว” ลงไปชวยเหลือคนจนปรากฏ ก็คือ การ “สงเคราะห” เปน
ครั้งเปนคราวไป
ในอดีต การ “สงเคราะห” อาจจะสงผลดีทางอารมณ
ความรูสึก ทั้ง “ผูสงเคราะห” และ “ผูรับการสงเคราะห” เพราะ
นอกจากชวงเวลาแวบเดียวของการรับการสงเคราะหแลว ชีวิต
ของ “ผูรับการสงเคราะห” ไมไดพองพานเขาไปเกี่ยวของอะไรกับ
“ผูสงเคราะห” เลย ดังนั้น การเปนคนไรศักดิ์ศรีรอรับของบริจาค
จึงเปนเรื่องที่รับได รวมทั้ง “ผูรับการสงเคราะห” ก็รูสึกไดถึงวาระ
พิเศษที่ไดรับการสงเคราะห
ที่สำคัญ ความสัมพันธลักษณะนี้คือลักษณะเดนหนึ่งใน
ความเปนไทยที่ปลูกฝงกันมา ที่ตองเอื้อเฟอเผื่อแผกัน และ
เปนการเอื้อเฟอเผื่อแผแบบ “ผูใหญ-ผูนอย”
ในชวงเวลา 30 ปที่ผานมา ความเปลี่ยนแปลงทาง
เศรษฐกิจในชนบท กอใหเกิดการประกอบอาชีพในลักษณะใหม
ซึ่งทำใหมาตรฐานการดำรงชีวิตเปลี่ยนแปลงไปอยางมาก ความ
สามารถในการครอบครองสินคาจำเปนในชีวิตประจำวันเปนเรื่อง
ปกติธรรมดาไป หากทานผูอานไดมีโอกาสไปเดินเลนตามหาง
สรรพสินคาหรือซูเปอรมารเก็ตตางจังหวัด จะพบเห็นถึงความ
สามารถในการครอบครองสินคาอุปโภค-บริโภคขยายตัวมากขึ้น
อยางมากมาย นี่เปนเหตุผลวาทำไมหางสรรพสินคา และซูเปอร-
มารเก็ตจึงขยายตัวออกหัวเมืองไกลมากขึ้นตามลำดับ
ความเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจนี้ ไดทำใหเกิดความ
เปลี่ยนแปลงในความสัมพันธทางสังคมอยางลึกซึ้งดวย โดย

34. 34 ความเหลื่อมล้ำฉบับพกพา
เฉพาะอยางยิ่งการใหความชวยเหลือในรูปแบบของการใหความ
“สงเคราะห” ลักษณะเดิมกลายเปนเรื่องที่ไมจำเปนและการรับ
ของสงเคราะหเปนเรื่องของการไรซึ่งศักดิ์ศรีไป
หากสำรวจกันจริงๆ ในเขตพื้นที่ที่มีความเปลี่ยนแปลง
ทางเศรษฐกิจเขมขนนั้น หากมีพิธีการใหการสงเคราะห จะพบ
วาจำนวนผูที่เขารับการสงเคราะหนั้นนอยลง และมักจะเปนการ
เกณฑหรือขอรองจากเจาหนาที่ระดับตางๆ มากขึ้น แมวาคนใน
พื้นที่นั้นๆ อาจจะยังคงมีความยากจน หรือมีรายไดไมสูงมากนัก
ก็ตาม ยกเวนวาในเขตหางไกลมากๆ หรือในชวงเวลาวิกฤติ
ภัยธรรมชาติ การรับของแจกจึงไมใชเรื่องพิเศษที่ควรจะรำลึกถึง
บุญคุณผูใหอีกตอไป หากแตเปนเรื่องไรความหมายมากขึ้นๆ ที่
สำคัญ นอกจากไรความหมายแลว ยังแฝงไวดวยความรูสึกวาถูก
ดูหมิ่นศักดิ์ศรีอีกดวย
กลาวไดวา ความเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ ไดทำให
เปลี่ยนแปลงลักษณะของความยากจน จากความ “ยากจน-
สมบูรณ” มาสูความ “ยากจนเชิงสัมพัทธ” และความเปลี่ยนแปลง
นี้ ไดทำใหความคิดทางดานความสัมพันธทางสังคมเปลี่ยนแปลง
ตามไปดวย
ความ “ยากจนสมบูรณ” ตองการและยอมรับการสงเคราะห
แตความ “ยากจนเชิงสัมพันธ” ตองการโอกาสและความ
เทาเทียมกัน
ในเขตพื้นที่ความเปลี่ยนแปลงเชนนี้ ระบบอุปถัมภใน
ชนบทที่ครั้งหนึ่งเคยเปนการจัดความสัมพันธทางสังคมเชิงผูใหญ-
ผูนอยและเปนเชิงสงเคราะห ก็ตองปรับเปลี่ยนอยางลึกซึ้ง จาก