Sankhya Karikah 1-51.pdf

ईवरकृ णः
ईवरकृ णः
Dr. P. Srinivasa Krishna Reddy

दुःख याभघातात् िजासा तदपघातक
े हेतौ।
टे सापाथा चेत् नैकाता'यततोभावात ्।।
िजासा
कि)मन् - हेतौ
क,शे हेतौ – तदपघातक
े हेतौ
अ त/ पदबोधक
ं 3कम् दुःख यम्
अपाथा (अथर5हता) (7यथा)
का अपाथा – िजासा
कि)मन् स8त िजासा अपाथा – टे
टं नाम 3कम्
01
अ त/ पदबोधक
ं 3कम् – दुःख यम्
दुःख यं नाम 3कम्
क)मात् दुःख यम् अपघात7यम् –
मनुय)य अभघात'वात्
टं नाम 3कम्
टे स8त िजासा अपाथा 3कम् - न
क)मात् िजासा न अपाथा – अभावात्
क)य अभावः न भव8त – दुःख य)य
कथं दुःख य)य अभावः न भव8त -
एकाता'यतः
Dr. P. Srinivasa Krishna Reddy, National Sanskrit University,
TIRUPATI 2

दुःख यम् The Three Pains
दुःखम्
01
Dr. P. Srinivasa Krishna Reddy, National Sanskrit University, TIRUPATI 3
आ=याि'मकम् आधभौ8तकम् आधदै?वकम्

आ=याि'मकदुःखम्
शाररकम् मान सकम्
01
4
Dr. P. Srinivasa Krishna Reddy, National Sanskrit University, TIRUPATI

आधभौ8तकदुःखम्
01
5

आधदै?वकदुःखम्
01
6

टोपायाः ता'कालकाः
आहारेण बुभुAा शाBय8त। 3कतु पुनः बुAुAा भव8त।
औषध)वीकरणेन रोगः GशाBय8त। अपरो रोगः Gवधते।
शीतकाले सूयतापात् ?वमुिIतः भव8त। पुनः Jीमकाले सूयातपः GचKडः भव8त।
राMयGाN'या दुयOधन)य सतोषः अभवत्। पाKडवानां राजसूययागेन दुयOधन)य असूया
01
राMयGाN'या दुयOधन)य सतोषः अभवत्। पाKडवानां राजसूययागेन दुयOधन)य असूया
Gवधता।
?वPसBपादनेन आनदः भव8त। ?वP7ययेन दुःखं भव8त।

टवदानुQ?वकः स Rय?वशु/धAया8तशययुIतः।
त/?वपरSतः Qेयान् 7यIता7यIत?वानात्।।
02
आनुQ?वकः उपायः टवत् = आनुQ?वक
े स'य?प दुःख य)य अ'यताभावः न भव8त।
क)मात्? - सः (आनुQ?वकः उपायः) अ?वशु/धयुIतः। AययुIतः। अ8तशययुIतः।
कथम् आनुQ?वकः अ?वशु/धAया8तशययुIतः?
कथम् आनुQ?वकः अ?वशु/धAया8तशययुIतः?
त/?वपरSतः = ?वशु/धयुIतः। अAययुIतः। अन8तशययुIतः।
त/?वपरSतः कः? त/?वपरSतः Qेयान्। (दुःख य)य अ'यताभावः)
Qेयान् क)मात् भव8त? ?वानात् भव8त।
क
े षां ?वानात् Qेयान् भव8त? 7यIता7यIत?वानात् Qेयान् भव8त।

02
1 अ?वशु/धयुIतः सवान् लोकान् जय8त, मृ'युं तर8त, पाNमानं तर8त, WRमह'यां
तर8त, योवमेधेन यजते।
(अ अवमेधे पशुमारणात् अ?वशु/धः।)
2 AययुIतः Aीणे पुKये म'यलोक
ं ?वशित।
बहूनीXसहYाZण देवानां च युगे युगे।
आनुQ?वकः कथम् अ?वशु/धAया8तशययुIतः?
बहूनीXसहYाZण देवानां च युगे युगे।
कालेन समतीता8न कालो 5ह दुर8त[मः।।
(अ देवतानाम् इX)या?प Aयः संसू]यते।)
3 अ8तशययुIतः Mयो8तटोमेन )वगकामो यजेत।
वाजपेयेन )वाराMयमXपदं च कामयमानः।
(अ Mयो8तटोमापेAया इXपद)या8तशयः। पुनच इXपदम?प
उपयुIतरS'या Aीयते।)

दुःखतरणोपायाः
Means of Liberation from pains
उपायः फलम ्
1 टम ्
Well known
लौ3ककोपायाः
Common means
ता'कालकम्
Temporary
2 आनुQ?वकम् अलौ3ककोपायाः अशावतम्
02
2 आनुQ?वकम्
Heard
अलौ3ककोपायाः
Uncommon means
अशावतम्
Not eternal
3 7यIता7यIत?वानम्
Knowledge of
Vyakta - Avyakta - Jña
ानोपायः
Means of Knowledge
Qेयान्
Eternal

मूलGकृ 8तर?वकृ 8तः महदा/याः Gकृ 8त?वकृ तयः सNत।
षोडशक)तु ?वकारो न Gकृ 8तन ?वकृ 8तः पु_षः।।
7यIतम् अ7यIतम् ः
Gकृ 8त?वकृ तयः ?वकाराः अ?वकृ 8तः न Gकृ 8तः न ?वकृ 8तः
सNत (7) षोडशकः (16) एका (1) बहु'वम्()
03
सNत (7) षोडशकः (16) एका (1) बहु'वम्()
महदा/याः 11 इिXयाZण
5 भूताः
मूलGकृ 8तः पु_षः
1 Gकृ 8तः नाम 3कम्?
2 ?वकृ 8तः नाम 3कम्?
3 Gकृ 8त?वकृ 8तः नाम 3कम्?

03
कृ तः वकृ तः

03
कृ तः कृ तवकृ तः वकृ तः

Gकृ 8तः कारणम्
03
?वकृ 8तः कायम्

टमनुमानमाNतवचनcच सवGमाणस/ध'वात्।
d ?वधं Gमाणमटं Gमेयस/धः Gमाणा/ध।।
Gमेयम् = 1 7यIतम् 2 अ7यIतम् 3 ः
कथं Gमेयस/धः भव8त? --- Gमेयस/धः Gमाणात् 5ह भव8त।
Gमाणं नाम 3कम्?
इटं Gमाणं क8त?वधम् इटं Gमाणं d ?वधम्।
04
इटं Gमाणं क8त?वधम्? --- इटं Gमाणं d ?वधम्।
का8न ता8न d ?वधGमाणा8न? 1 टम् 2 अनुमानम् 3 आNतवचनं च।
Gमाणातरेषु स')व?प 3कमथf d ?वधं Gमाणम् एव इटम्? सवGमाणस/ध'वात्।

G8त?वषया=यवसायो टं d ?वधमनुमानमाgयातम्।
तिhलiगलiगपूवकम् आNतQु8तराNतवचनं तु।।
G8त?वषया=यवसायः टं नामक
ं Gमाणम्।
अनुमानं नामक
ं Gमाणम् d ?वधम्। 1 पूववत् 2 शेषवत् 3 सामायतो टम ्।
तदेव Gमाणं पुनः /?व?वधम्। 1 लiगपूवकम् 2 लiगपूवकम्
आNतQु8तः एव आNतवचनं नामक
05
आNतQु8तः एव आNतवचनं नामक
Dr. P. Srinivasa Krishna Reddy, National Sanskrit University,
TIRUPATI 16

Two stages of perception
8न?वकhपकम्
Indeterminate
स?वकhपकम्
स?वकhपकम्
Determinate
05
Flower
अिjनमुखी
अिjनमुखी
Flame lily (Gloriosa Superba)
Poisonous creeper
Can be developed from rhizomes seeds
National Flower of Zimbabwe
Cultivated in US and Australia etc.
17

Which boy a Monkey may rob?
Why?
05
18

05
पूववत्
शेषवत्
19
शेषवत्
सामायतो
टम ्

लiगलiगपूवकम्
1 G8ता Statement
पवतो विRनमान्।
2 हेतुः Reason
धूम'वात्।
धूम'वात्।
3 उदाहरणम् Example
यो यो धूमवान् स स विRनमान्।
यथा महानसः।
4 उपनयः Correlation
तथा च अयम् पवतः।
5 8नगमनम्Conclusion
त)मात् पवतो विRनमान्।
20

05
आNताः

सामायत)तु टा/ अतीिXयाणां Gती8तरनुमानात्।
त)माद?प चास/धं परोAमाNतागमात् स/धम्।।
टात् सामायतः Gती8तः।
अनुमानात् अतीिXयाणां Gती8तः।
आNतागमात् त)माद?प (अनुमानाद?प) अस/धम्, परोAं
च स/धं भव8त।
06
च स/धं भव8त।

अ8तदूरात् सामीNया/ इिXयघातात् मनोनव)थात्।
सौkBया/ 7यवधाना/ अभभवात् समानाभहारा]च।।
1 हैदराबा/ नगरे ि)थ'वा 8त_मलगरौ वेiकटेवरं Xटुं न शIयते।
2 अ)माक
ं ने ं साAा/ Xटुं वयं न शIनुमः।
3 Qवणरोगी सBयक् Qोतुं न शIनो8त।
4 मनसः अनव)थात् सBयक् Xटुं न शIयते।
07
4 मनसः अनव)थात् सBयक् Xटुं न शIयते।
5 सूkमजीवी न यते।
6 भPेः पचात् कः अ)ती8त न ायते।
7 सूयतेजस नA ाणां दशनं न भव8त।
8 पूवटः mी5हकणः mीहSणां राशौ अभातुं न शIयते।

सौkBयात् तदनुपलिnधः नाभावात् कायत)तदुपलnधेः।
महदा5द त]च कायf Gकृ 8त?वoपं सoपं च।।
तदनुपलिnधः इ'य क)या अनुपलिnधः? --- मूलGकृ तेः।
मुलGकृ 8तः अभावात् अनुपलnधा वा? --- न अभावात्।
त5ह क)मात् मूलGकृ 8तः अनुपलnधा? --- सौkBयात्।
त5ह कथं त)य उपलिnधः (अि)त'वम्) ायते --- कायतः
08
त5ह कथं त)य उपलिnधः (अि)त'वम्) ायते? --- कायतः
मूलGकृ तेः कायf 3कम्? --- महदा5द।
महदा5द क,शम ्? --- महदा5द Gकृ 8त?वoपं, Gकृ 8तसoपं च।

असदकरणा/ उपादानJहणात् सवसBभवाभावात्।
शIत)य शIयकरणात् कारणभावा]च सत् कायम्।।
सत् कायम्। (कायf कारणे अि)त।) कथम्? इ'थम् -
1 असत् अकरणं भव8त।
य5द कारणे काय)य अि)त'वं नाि)त, त'कारणात् त'कायf न जायते।
2 काय)य उ'पादने कारणम् उपादानं भव8त।
09
2 काय)य उ'पादने कारणम् उपादानं भव8त।
3 सवqrयः कारणेrयः कायf न सBभव8त।
3 एक)मात् कारणात् सवाZण कायाZण न सBभवित।
4 शIतं कारणम् एव शIयं कायम् उ'पादय8त।
5 कारणे यhलAणा8न भवित तायेव लAणा8न कायq भवित।
त)मात् सत् कायम्।

09
शतम ् कारणम् शयम् कायम्
मूलGकृ 8तः महदा5द

हेतुमद8न'यम7या?प स3[यमनेकमाQतं लiगम्।
सावयवं परत ं 7यIतं ?वपरSतम7यIतम्।।
7यIतम् अ7यIतम ्
हेतुमत् 1 अहेतुमत्
अ8न'यम् 2 8न'यम्
अ7या?प 3 7या?प
10
आQतम् 6 अनाQतम्
लiगम् 7 अलiगम ्
स3[यम् 4 8नि[यम्
अनेकम् 5 एकम्
सावयवम् 8 8नरवयवम्
परत म् 9 )वत म ्

हेतुमद8न'यम7या?प स3[यमनेकमाQतं लiगम्।
सावयवं परत ं 7यIतं ?वपरSतम7यIतम्।।
हेतुमत् 1 अहेतुमत्
अ8न'यम् 2 8न'यम्
10
आQतम् 6 अनाQतम्
स3[यम् 4 8नि[यम्
अनेकम् 5 एकम्
सावयवम् 8 8नरवयवम्
परत म् 9 )वत म ्
7यIत-अ7यIतयोः म=ये भेदाः।

7यIतम्
हेतुमत् 1 कारणात् जायते
अ8न'यम् 2 नय8त
अ7या?प 3 सवि)मन् मृ5द घटो
न भव8त।
स3[यम् 4 बु/=यादS8न देह'यागं
10
7यIतम्
आQतम् 6 )वकारणे आQतम्।
लiगम् 7 )वकारणं ापय8त।
सावयवम् 8 संयोगे भव8त।
परत म् 9 परेषाम् अधीने
वतते।
स3[यम् 4 बु/=यादS8न देह'यागं
देहातरJहणं
क
ु वित।
अनेकम् 5 G8तपु_षे भना8न
बु/=यादS8न।
वतते।

d गुणम?ववे3क ?वषयः सामायमचेतनं Gसवधम।
7यIतं तथा Gधानं त/?वपरSत)तथा च पुमान्।।
7यIतम् अ7यIतम ् पु_षः
d गुणम् 1 अd गुणः
अ?ववे3क 2 ?ववेक,
11
?वषयः 3 अ?वषयः
सामायम ् 4 असामायः
अचेतनम् 5 चेतनः
Gसवधम 6 अGसवधमs
7यIत-अ7यIतयोः समानलAणा8न, त/भना8न पु_षलAणा8न

d गुणम् 1 सtव-रजस ्-तमोगुणयुIतम्।
(सुख-दुःख-मोहा5दयुIतम्।)
अ?ववे3क 2 अभनम्। (अ7यIतात् 7यIतम् अभनः)
?वषयः 3 भोjयम्।
सामायम ् 4 सवपु_षसाधारणम्।
11
सामायम ् 4 सवपु_षसाधारणम्।
अचेतनम् 5 जडम्।
Gसवधम 6 उ'प?Pधम (उ'पादय8त, उ'प/यते च।)

Gी'यGी8त?वषादा'मकाः GकाशGवृ?P8नयमाथाः।
अयोयाभभवाQय-जननमथुनवृPयः।।
सवगुणः रजोगुणः तमोगुणः
1 Gी'या'मकः Pleasure अGी'या'मकः Pain ?वषादा'मकः Delusion
2 Gकाशाथः Illumination Gवृtयथः Endeavour 8नयमाथः Lethargy
Obstruction
लघुः चलः गु_ः,
12
3 लघुः Light चलः Active गु_ः, Heaviness
वरणकः Covering
4 अयोयाभभववृPयः – Mutually dominating
5 अयोयाQयवृPयः – Mutually supporting
6 अयोयजननवृPयः – Mutually productive
7 अयोयमथुनवृPयः – Mutually Cooperative

सtवं लघु Gकाशकमटम ् उपटBबक
ं चलं च रजः।
गु_वरणकमेव तमः GदSव]चाथतो वृ?Pः।।
Light – Wick - Oil
13

अ?ववेIयादेः स/धः ैगुKयात् त/?वपययेभावात्।
कारणगुणा'मक'वात् काय)य अ7यIतम?प स/धम्।।
1 अ?ववे3क'वा5द-धमाः (11 लोकोIताः) पृथ7या5दषु (7यIतेषु) गोचराः एव। (अiगीक
ु मः।)
1 3कतु अG'यAे अ7यIते ते च धमाः सित इ8त कथं वIतुं शIयते? (सदेहः।)
2 ैगुKयात् (d गुणानां भावात्) इ8त सदेह8नवारणम्।
3 7यIत-अ7यIतानां ?वपयये (पु_षे) d गुणाः अभावाः 3कल।
14
3 7यIत-अ7यIतानां ?वपयये (पु_षे) d गुणाः अभावाः 3कल।
4 पुनच पृथ7या5द अ7यIतानां जनक'वात् पृथ7या5दकायगतधमाः कारणे अ?प
भवित इ'य)मात् हेतोः अ7यIतम् स/धम्। (कायधमाः कारणात् एव भवित।)

भेदानां पuरणामात् समवयात्
शिIततः GवृPेच।
कारणकाय?वभागा/
अ?वभागा/ वैवoप)य।।
कारणम)'य7यIतं
Gवतते d गुणतः समुदया]च।
पuरणामतः सललवत्
G8तG8तगुणाQय?वशेषात्।।
अ!यतसाधकाः प#चहेतवः
1 भेदानां पuरणामात्
अ!यतं वतते
1 d गुणतः समुदयात्
15, 16
1 भेदानां पuरणामात्
2 समवयात्
3 शिIततः GवृPेः
4 कायकारण?वभागा/
5 वैवoपा/ अ?वभाग)य
1 d गुणतः समुदयात्
2 सललवत् पuरणामतः
3 G8तG8तगुणाQय?वशेषात्

भेदानां पuरणामात् समवयात ् शिIततः GवृPेच।
कारणकाय?वभागा/ अ?वभागा/ वैवoप)य।।
15

भेदानां पuरणामात् समवयात ् शिIततः GवृPेच।
कारणकाय?वभागा/ अ?वभागा/ वैवoप)य।।
अ7यIतसाधकाः पcचहेतवः
1 पuरणामात् पuरमत'वात्
2 समवयात् साoNय'वात्
3 शिIततः GवृPेः कारणशIतेः काय)य आ?वभवात्
15
3 शिIततः GवृPेः कारणशIतेः काय)य आ?वभवात्
4 कायकारण?वभागा/ कारणात् काय)य भन'वात्
5 वैवoप)य अ?वभागा/ नानाoपं कायf पुनः )वकारणे ?वलSयते इ8त हेतोः
भेदानां (महदादSनां) कारणम् अि)त इ8त आगामया काuरकया समवयः।

सiघातपराथ'वात् d गुणा5द?वपययात्।
पु_षोि)त भोIतृभावात् क
ै वhयाथf GवृPेच।।
पु_षः अि)त
1 सiघातपराथ'वात् भूतादयः परेषां कृ ते एव सित इ8त हेतोः
2 d गुणा5द?वपययात् सtव-रजस्-तमसा5द-गुणवतां ?वभन'वात्
3 भोIतृभावात् भोjयव)तूनां कचन भोIता भवेत् इ8त हेतोः
17
3 भोIतृभावात् भोjयव)तूनां कचन भोIता भवेत् इ8त हेतोः
4 क
ै वhयाथf GवृPेः क
े वल'वस/धये Gवतते इ8त हेतोः

जममरणकरणानां G8त8नयमात् अयुगपत् GवृPेच।
पु_षबहु'वं स/धं ैगुKय?वपयया]च।।
पु_षबहु'वम् स/धम ्
1 जममरणकरणानां G8त8नयमात् G'येक)य पु_ष)य जम पृथक् भव8त।
G'येक)य पु_ष)य मरणं पृथक् भव8त।
G'येक)य पु_ष)य करणा8न पृथक् भवित।
18
G'येक)य पु_ष)य करणा8न पृथक् भवित।
2 अयुगपत् GवृPेः पूवOIतजममरणादSनां युगपत् Gवृ?Pः न यते।
3 ैगुKय?वपययात् G'येकि)मन् पु_षे सtव-रजस्-तमोगुणाः
समानतः न भवित इ8त हेतोः।

त)मा]च ?वपयासात् स/धं साvA'वम)य पु_ष)य।
क
ै वhयं मा=य)wयं Xटृ'वम् अकतृभावच।।
d गुण?वपयासात् पु_ष)वoपम्
1 साvA'वम् साAी
2 क
ै वhयम् क
े वलः
3 मा=य)wयम् म=य)थः
19
3 मा=य)wयम् म=य)थः
4 Xटृ'वम् Xटा
5 अकतृभावः अकता

त)मात् त'संयोगात् अचेतनं चेतनाव5दव लiगम्।
गुणकतृ'वे?प तथा कतqव भव'युदासीनः।।
त'संयोगात् = Gकृ 8त-पु_षसंयोगात्
लiगम् (महदा5द) पु_षः
अचेतनम् अ?प चेतनावत् इव भा8त। उदासीनः अ?प कता इव भा8त।
गुणम् d गुणाः
20
गुणम् = d गुणाः
गुणानां कायसृटेः गुणकतृ'वम्।

1 सiघातपराथः - The Aggregates are meant for another
2 d गुणा5द?वपययः - Different from Evolvents and Evolutes that possess three
attributes etc.
3 भोIता - One who experiences
4 क
ै वhयाथGवृ?Pः -
पु_षः
42
4 क
ै वhयाथGवृ?Pः - Possesses the tendency of being active for salvation
5 पु_षबहु'वम् Not one, but Many
6 साAी Witness
7 अकता Not a doer

पु_ष)य दशनाथf क
ै वhयाथf तथा Gधान)य।
पijवधवदुभयोर?प संयोगः त'कृ तः सगः।।
21
उभयोः (कृ त-पु+षयोः) संयोगः
Gकृ तेः पु_षसंयोगापेAा पु_ष)य Gकृ 8तसंयोगापेAा
3कमथम् दशनाथम्
(भोjयाथम्)
क
ै वhयाथम्
(अपवगाथम्)
43
(भोjयाथम्) (अपवगाथम्)
कथम् पiगु-अधवत्
पयवसानम् (तत्=संयोगः) संयोगकृ तः सगः
Gधानम् = Gकृ 8तः

Gकृ 8तः पु_षं दशनाथम् अपेAते
कृ तः
न ब=यतेसौ
न मु]यते
ना?प संसर8त किचत्।
कृ तः + पु+षः
न मु]यते
ना?प संसर8त किचत्।
संसर8त ब=यते मु]यते
च नानाQया Gकृ 8तः।

पु_षः Gकृ 8तं क
ै वhयाथम् अपेAते
पु_षः पु_षः + Gकृ 8तः

Gकृ तेमहां)ततोहiकार)त)मा/ गणच षोडशकः।
त)माद?प षोडशकात् पcचrयः पcचभूता8न।।
Gकृ 8त-पु_षसंयोगकृ तः सगः
1 Gकृ तेः महान् Gकृ 8ततः महत् (बु/धः)
2 ततोहiकारः महत्-तः अहiकारः
3 त)मा/ गणच षोडशकः अहiकारतः षोडशानां गणः
22
3 त)मा/ गणच षोडशकः अहiकारतः षोडशानां गणः
मनः (1)
पcच ानेिXयाZण (2-6)
पcच कमqिXयाZण (7-11)
पcच तमा ाZण (12-16)
4 त षोडशक
े पcच षोडशक
े गणे पcच तमा ाZण
5 षोडशकात् पcचrयः पcचभूता8न पcच तमा ेrयः [मशः पcच भूता8न

कृ तः वकृ तः
मूलGकृ 8तः महत् (बु/धः)
महत् अहiकारः
अहiकारः 1 मनः
2-6 पcच ानेिXयाZण
7-11 पcच कमqिXयाZण
22
7-11 पcच कमqिXयाZण
12-16 पcच तमा ाZण
पcच तमा ाZण पcच भूता8न
Gकृ तौ एव (न तु ?वकृ तौ) य)य नाम अि)त तत् Gधानम्।
Gकृ तौ ?वकृ तौ च उभय येषां नामा8न सित ता8न Gकृ 8त?वकृ तयः।
?वकृ तौ एव (न तु Gकृ तौ) येषां नामा8न सित ता8न ?वकृ तयः क
े वलम्।

सगः
मनः
5 ानेिXयाZण
22
Gकृ 8तः महत ् अहiकारः 5 कमqिXयाZण
5 तमा ाZण 5 भूताः
48

अ=यवसायो बु/धधमO ानं ?वराग ऐवयम्।
सािtवकमेत/ oपं तामसम)मा/ ?वपय)तम ्।।
23
बु/धः (अ=यवसायः)
सािtवकम् तामसम ्

23
बु/0धः (अ1यवसायः)
साि'वकम् तामसम ्
धमः 1 अधमः
ानम् 2 अानम्
ानम् 2 अानम्
?वरागः 3 रागः
ऐवयम् 4 अनैवयम्

सािवका बु/0धः
1 धमः अrयुदय8नःQेयसहेतुः। यम8नयमाः।
2 ानम् 7यIत-अ7यIत--?वानम्।
3 ?वरागः यतमानः 7य8तरेकः एक
े िXयः वशीकरणः
4 ऐवयम् अZणमा म5हमा चैव गuरमा ल8घमा तथा।
GािNतः GाकाBयमीश'वं वश'वं चाटस/धयः।।
23
4 ऐवयम् अZणमा म5हमा चैव गuरमा ल8घमा तथा।
GािNतः GाकाBयमीश'वं वश'वं चाटस/धयः।।
एत/-7य8तuरIता तामसका बु/धः।

अभमानोहiकारः त)मा/ /?व?वधः Gवतते सगः।
एकादशकच गणः तमा पcचकचैव।।
अह3कारः (अ भमानः)
एकादशकः गणः
तमा पcचकम ्
एकम् उभयेिXयम् पcच बु/धीिXयाZण पcच कमqिXयाZण
24
1 मनः
2 Qो म् 7 वाक् 1 शnदः
3 'वक् 8 पाणी 2 )पशः
4 चAुः 9 पादौ 3 oपम्
5 रसनम् 10 पायुः 4 रसः
6 yाणम् 11 उप)थः 5 गधः

सािtवक एकादशकः Gवतते वैकृ तादहiकारात्।
भूतादे)तमा ः स तामसः तैजसादुभयम्।
अहiकारः (अभमानः)
वैकृ तः+तैजसः भूता5दः+तैजसः
एकादशकः गणः (सािtवकः+राजसः) तमा पcचकम ्
(तामसम ्+राजसम्)
25
1 मनः
2 Qो म् 7 वाक् 1 शnदः
3 'वक् 8 पाणी 2 )पशः
4 चAुः 9 पादौ 3 oपम्
5 रसनम् 10 पायुः 4 रसः
6 yाणम् 11 उप)थः 5 गधः

अहiकारः d ?वधः
वैकृ तः तैजसः भूता5दः
25
एकादशकः तमा गणः
Dr. P. Srinivasa Krishna Reddy, National Sanskrit
University, TIRUPATI 54

बु/धीिXयाZण चAुः Qो -yाण-रसन-'वगाgया8न।
वाक्-पाZण-पाद-पायु-उप)थान् कमqिXयाKयाहुः।।
पcच बु/धीिXयाZण पcच कमqिXयाZण
1 चAुः
2 Qो म्
1 वाक्
2 पाणी
26
2 Qो म्
3 yाणम्
4 रसनम्
5 'वक्
2 पाणी
3 पादौ
4 पायुः
5 उप)थः

उभया'मकम मनः सiकhपकमिXयं च साधBयात्।
गुणपuरणाम?वशेषात् नाना'वं बाRयभेदाच।।
मनः
1 उभया'मकम ् बु/धीिXयम् + कमqिXयम्
2 सiकhपकम ् ?ववेचकम्
3 क
े न साधBयम् इिXयैः साधBयम्
27
3 क
े न साधBयम् इिXयैः साधBयम्
4 कथं साधBयम ् सािtवकाहiकारजय'वात्
5 मनः नाना?वधम् अनेकम्
6 बाRयभेदम् एक
ै )यैव व)तुनः भेदाः इव भनभनम् (घटपटा5दवत्)
7 क)मात् गुणानां सtव-रजस्-तमसां पuरणाम'वात्।

oपा5दषु पcचानाम् आलोचनामा मयते वृ?Pः।
वचनादान?वहरणो'सगानदाच पcचानाम्।।
28
बु/धीिXयम् oपा5दषु वृ?Pः कमqिXयम् वृ?Pः
चAुः oपJहणम् वाक् वचने
Qो म् शnदJहणम ् पाणी आदाने
yाणम् गधJहणम ् पादौ ?वहरणे
yाणम् गधJहणम ् पादौ ?वहरणे
रसनम् रसJहणम् पायुः उ'सगq
'वक् )पशJहणम् उप)थः आनदे
आलोचना = Jहणम्

)वालAKयं वृ?P) य)य सैषा भव'यसामाया।
सामायकरणवृ?Pः Gाणा/या वायवः पcच।।
29
अ4तःकरणवृ5यः
महत् (बु/धः) अहiकारः मनः
असामाया वृ?Pः अ=यवसायः
(8नणयः)
अभमानः सiकhपः
असामाया वृ?Pः अ=यवसायः
(8नणयः)
अभमानः सiकhपः
सामाया वृ?Pः Gाणा/याः वायवः पcच (Gाणधारणम्)

Gाणा5दपcचवायुवृPयः
ाणः अपानः समानः उदानः !यानः
zदयम् कृ क5टका zदयम् zदयम् 'वक्
नासकाJम् पृठम् नाभः कKठः
नाभः पादः सवसधयः तालु
29
नाभः पादः सवसधयः तालु
पादः पायुः मू/धा
अiगुठः उप)थः |ूम=यम्
पावम्

युगपत् चतुटय)य तु वृ?Pः [मशच त)य 8न5दटा।
टे तथाNयटे य)य तत् पू?वका वृ?Pः।।
30
चतुटयम् = 1 बाRयेिXयम् 2 महत् 3 अहiकारः 4 मनः
युगपत् वृ?Pः = एकि)मन् एव काले 7यापरः
[मशः वृ?Pः = एक)यानतरं अय)य 7यापारः
टे G'यAे
टे = G'यAे
अटे = अG'यAे
त'पू?वका = बु/धीिXय7यापारपू?वका

30

What is here? In the light of a lightning
30
TIGER
7याyः
TIGER
7याyः

)वां )वां G8तप/यते पर)पराक
ू तहेतुकां वृ?Pम्।
पु_षाथ एव हेतुन क
े नचत् कायते करणम्।।
31
करणम् = करणानां समूहः ( योदशा'मकम्।)
1 महत् 2 अहiकारः 3 मनः 4-8 बु/धीिXयाZण 9-13 कमqिXयाZण
करणा8न )वां )वां वृ?Pं G8तप/यते।
क,शीं वृ?Pं G8तप/यते पर)पराक
क,शीं वृ?Pं G8तप/यते? – पर)पराक
)व)ववृ?Pषु 3कमथf तेषां 7यापारः? – पु_षाथम्। (पु_ष)य भोगापवगाथम्)
न क
े नचत् करणम् कायते = ईवरेण वा पु_षेण वा न कायते। (न Gेयते।)

करणं योदश?वधं तदाहरणधारणGकाशकरम्।
कायf च त)य दशधाहायf धायf Gकायं च।।
32
करणम्
महत् (बु/धः) अहiकारः मनः 5 बु/धीिXयाZण 5 कमqिXयाZण
1 आहरणकरम् 2 धारणकरम् 3 Gकाशकरम्
करणकायम्
1 दशधा आहायम् 2 दशधा धायम् 3 दशधा Gकायम्

32
दशधा करणकायम्
अतःकरणम् बु/धीिXयाZण कमqिXयाZण
दश?वधं धायम् दश?वधं Gकायम् दश?वधम् आहायम्
5द7यम् अ5द7यम् 5द7यम् अ5द7यम् 5द7यम् अ5द7यम्
Gाणः Gाणः oपम् oपम् वचनम् वचनम्
अपानः अपानः शnदः शnदः आदानम् आदानम्
अपानः अपानः शnदः शnदः आदानम् आदानम्
समानः समानः गधः गधः गमनम ् गमनम्
उदानः उदानः रसः रसः उ'सगः उ'सगः
7याऩः 7याऩः )पशः )पशः आनदः आनदः

अतःकरणं d ?वधं दशधा बाRयं य)य ?वषयाgयम्।
साBGतकालं बाRयम् d कालमाrयतरं करणम्।।
33
करणम्
अतःकरणम् (आrयतरकरणम्) बाRयकरणम्
बु/धः अहiकारः मनः 5 बु/धीिXयाZण 5 कमqिXयाZण
बु/धः अहiकारः मनः 5 बु/धीिXयाZण 5 कमqिXयाZण
d कालम् d कालम् d कालम् साBGतकालम ् साBGतकालम ्
अतःकरण)य ?वषयसमपक
ं बाRयकरणम्। (अतःकरण)य सहकाuर)

बु/धीिXयाZण तेषां पcच ?वशेषा?वशेष?वषयाZण।
वाjभव8त शnद?वषया शेषाZण तु पcच?वषयाZण।।
34
बु/धीि48या9ण
चAुः Qो म् yाणम् रसनम् 'वक्
oपम् शnदः गधः रसः )पशः
oपम् शnदः गधः रसः )पशः
कमqिXयाZण
वाक् पाZणः पादः पायुः उप)थः
शnद?वषया पcच?वषयः पcच?वषयः पcच?वषयः पcच?वषयः

सातःकरणा बु/धः सव?वषयमवगाहते य)मात्।
त)मात् d ?वधं करणं /वाuर /वाराZण शेषाZण।।
35
य)मात् सातःकरणा बु/धः सव?वषयान् अवगाहते त)मात् /वाuर
य)मात् बाRयेिXयाZण सव?वषयान् समपयित त)मात् /वाराZण

एते GदSपकhपाः पर)पर?वलAणा गुण?वशेषाः।
कृ ')नं पु_ष)याथf Gकाय बु/धौ Gय]छित।।
एते = अ4तःकरणान + बा;यकरणान
GदSपकhपाः = दSपेन समाना8न
पर)पर?वलAणाः = पर)पर?व_/धलAणा8न
गुण?वशेषाः d गुण?वकाराZण
36
गुण?वशेषाः = d गुण?वकाराZण
कृ ')नं = सBपूणतया
पु_ष)य = पु_ष)य कृ ते
अथf Gकाय = ?वषयजातं Gकाय
बु/धौ = ?ववेचनाथम् (8नणयाथम्)
Gय]छित = समपयित

सवf G'युपभोगं य)मात् पु_ष)य साधय8त बु/धः।
सैव च ?वशनिट पुनः Gधानपु_षातरम्।।
बु/0धः = महत्
य)मात्
पु_ष)य (कृ ते)
सवf G'युपभोगं साधय8त
37
पु_ष)य
सवf G'युपभोगं साधय8त
पुनः
सा एव
Gधानपु_षातरम्
?वश8निट
त)मात् (सा बु/धः महत् भव8त।)
पु_ष)य
भोगापवगाणां
बु/धः एव हेतुः।

तमा ाKय?वशेषाः तेrयो भूता8न पcच पcचrयः।
एते )मृता ?वशेषाः शाता घोराच मूढाः।।
त4माा9ण अवशेषाः
अ?वशेषाः = ?वशेषर5हताः
तेrयः पcचrयः = तम ेrयः
पcच भूता8न पृथ7यNतेजोवा€वाकाशाः
38
अवशेषे=यः
त4माे=यः
वशेषाः
भूतान
शnदतः आकाशः
)पशतः वायुः
पcच भूता8न = पृथ7यNतेजोवा€वाकाशाः
एते = पcच भूता8न
?वशेषाः )मृताः = )थूलाः इ8त )मृताः
प#चभूतान वशेषाः
एते ?वशेषाः -- शाताः घोराः मूढाः च
)पशतः वायुः
oपतः तेजः
रसतः आपः
गधतः पृथवी

38
अवशेषाः वशेषाः वशेषगुणाः
शnदः आकाशः उदाPः अनुदाPः )वuरतः इ'यादयः
)पशः वायुः मृदु-क5ठन'वादS8न, शnदः च
oपम् तेजः शुIल'वादS8न, शnदः, )पशः च
रसः आपः मधुर'वादS8न, शnदः, )पशः, oपं च
गधः पृथवी सुरभ'वादS8न, शnदः, )पशः, oपं, रसः च
गधः पृथवी सुरभ'वादS8न, शnदः, )पशः, oपं, रसः च
प#च भूताः
शाताः सtवो5XIताः सुखकारकाः
घोराः रजसो5XIताः दुःखदायकाः
मूढाः तमसो5XIताः मोहदायकाः

सूkमा माता?पतृजाः सह Gभूतैि) धा ?वशेषाः )युः।
सूkमा)तेषां 8नयता माता?पतृजा 8नवतते।।
d धा ?वशेषाः
सूkमाः
(सूkमशरSराZण)
माता?पतृजाः
()थूलशरSराZण)
Gभूताः
(पcच भूता8न)
आकाशः
39
8नयताः 8नवतते
आकाशः
वायुः
तेजः
आपः
पृथवी
7यIता7यIत?वानपयताः जननमरणयुIताः Gलयपयताः

पूवO'पनमसIतं 8नयतं महदा5दसूkमपयतम्।
संसर8त 8न_पभोगं भावैरधवासतं लiगम्।।
40
लiगम ् = सूkमशरSरम्
पूवपम् पूवम् एव (Gधानात्) उ'पनम्।
अस तम् न क
े नचत् सIतम्। अथात् अ8न_/धम्। अG8तहतग8त।
िनयतम् 8न'यम् (ानपयतम्)। G'येक)य )थूलशरSर)य एतिनयतम्।
महदािदसूमपयतम् मह5द, अहiकारे, एकादशेिXयगणे, पcचतमा ेषु च वतते।
संसरित एक
ं )थूलशरSरं ?वहाय अयत् शरSरम् अभग]छ8त।
िनपभोगम् )थूलशरSररा5ह'यात् )वतः उपभोगः अ)य न भव8त।
भावैः अिधवािसतम् धमाधमाrयां ानाानाrयां ?वरागरागाrयाम् ऐवयानैवयाrयां च
अधवस8त। (सािtवक-तामसकबु/धगुणैः अधवस8त।)

च ं यथाQयमृते )थाKवा5दrयो ?वना यथा छाया।
त/व/?वना ?वशेषैन 8तठ8त 8नराQयं लiगम्।।
41
एतेन वना एतत् नरा?यम्
आQयेण (भ?Pपटा5दभः) ?वना च ं 8नराQयम्
)वाKवा5दभः ?वना छाया 8नराQया
?वशेषैः (पcचभूतैः) ?वना लiगम् (सूkमशरSरम्) 8नराQयम्

च ं यथाQयमृते )थाKवा5दrयो ?वना यथा छाया।
त/व/?वना ?वशेषैन 8तठ8त 8नराQयं लiगम्।।
41
पटम् च )य आQयम् )थाणुः छायायाः आQयः
?वशेषाः लiग)य आQयाः

पु_षाथहेतुकमदं 8नमPनैम?PकGसiगेन।
Gकृ ते?वभु'वयोगात् नटवत् 7यव8तठते लiगम्।।
42
ल3गं नटवत् !यवतAठते। (Dकमथम्?)
पु_षाथहेतुकम् पु_ष)य अथहेतुकम्। पु_ष)य भोगापवगसाधनGयोजकम्।
8नमPGसiगेन 8नमPानां धमाधम-ानाान-?वरागराग-ऐवयानैवयाणां सBबधेन
नैम?PकGसiगेन )थूलशरSर)य
नैम?PकGसiगेन नैम?Pक)य )थूलशरSर)य सBबधेन
Gकृ तेः ?वभु'वयोगात् Gकृ तेः नानाoपधारणशIतेः साहा€येन

सांस/धकाच भावाः Gाकृ 8तका वैकृ ताच धमा/याः।
टाः करणाQ8यणः कायाQ8यणः कलला/याः।।
काया?यणः कलला/याः
शु[शोZणतसंयोगात् भवित।
गभq गभात् ब5हः
कललः शैशवम ्
43
धमा/याः भावाः करणा?यणः
सांस/धकाः असांस/धकाः
Gाकृ 8तकाः वैकृ ताः
करणाQ8यणः करणाQ8यणः कललः शैशवम ्
बु/बुदः कौमारम्
मांस?पKडम्... यौवनम्
वाधIयम्
करणाQ8यणः करणाQ8यणः
धमाधम‚ धमाधम‚
ानााने ानााने
?वरागरागौ ?वरागरागौ
ऐवयानैवयq ऐवयानैवयq
करणम् = बु/धः
कायम् = शरSरम्

धमqण गमनमू=वf गमनमध)तात् भव'यधमqण।
ानेन चापवगO ?वपयया5दयते बधः।।
धमFण अधमFण
ऊ=वगमनम् अधोगमनम ्
()वगा5दGािNतः) (नरका5दGािNतः)
(उPरजमGािNतः) (नीचजमGािNतः)
Gानेन अGानेन
अपवगः बधः
क
ै वhयम् Gाकृ 8तकबधः
(Gकृ 8तपु_षयोरेक'व
44
(उPरजमGािNतः) (नीचजमGािNतः)
(Gकृ 8तपु_षयोरेक'व
भावना)
वैकृ 8तकबधः
(मनोबु/=यहiकाराः
एव पु_ष इ8त भावना)
दाvAणबधः
(इटापूता5दभः
बधः)

वैराjयात् Gकृ 8तलयः संसारो भव8त राजसाXागात्।
ऐवयाद?वघातो ?वपययात् त/?वपयासः।।
वैराIयात् राजसा/ रागात्
Gकृ 8तलयः संसारः
बु/धौ अहiकारे च
लयः
जननमरणQेZणoपः
ऐKवयात् अनैKवयात्
अ?वघातः ?वघातः
इ]छायाः अ?वघातः इ]छायाः ?वघातः
गमन)य अ?वघातः गमन)य ?वघातः
45
लयः गमन)य अ?वघातः गमन)य ?वघातः

एष G'ययसगO ?वपययाशिIत-तुिट-स/=याgयाः।
गुणवैषBय?वमदात् त)य च भेदा)तु पcचाशत्।।
G'ययः = Gतीयते अनेन इ8त G'ययः
(बु/धः)
सगः = सृिटः
अटधा G'ययसगः
Lययसगः पुनः चतुवधः।
?वपययः अशिIतः तुिटः स/धः
उपयुIतसगq 50 भेदाः सित।
46
अटधा G'ययसगः
1 धमसगः 2 अधमसगः
3 ानसगः 4 अानसगः
5 ?वरागसगः 6 रागसगः
7 ऐवयसगः 8 अनैवयसगः
उपयुIतसगq 50 भेदाः सित।
क)मात्?
1 गुणवैषBयात् 2 गुण?वमदात्

पcच?वपययभेदा भव'यशिIतच करणवैकhयात्।
अटा?वंश8तभेदा तुिटनवधाटधा स/धः।।
वपययाः 5
अGानभवाः
अशितः 28
करणवैकPयभवाः
अ?व/या (तमः) 28 भेदाः
अि)मता (मोहः)
तुिAटः 9
राजसGानसRभवः
स/0धः 8
नवधा अटधा
47
अि)मता (मोहः)
रागः (महामोहः)
/वेषः (तामYः)
अभ8नवेशः
(अधतामYः)
5+28+9+8 = 50

भेद)तमसोट?वधो मोह)य च दश?वधो महामोहः।
तामYोटादशधा तथा भव'यधतामYः।।
48
तमः मोहः महामोहः
(रागाLमकः)
ता मSः
(/वेषाLमकः)
अ4धता मSः
(भयाLमकः)
8 ?वधः 8 ?वधः 10 ?वधः 18 ?वधः 18 ?वधः
1 Gकृ तौ 8 स/धयः Tद!यम् अTद!यम् 5 5द7याः 5 5द7याः
1 Gकृ तौ
2 मह8त
3 अहiकारे
4-8
पcचतमा ेषु
आ'मgया8तः
8 स/धयः
शावताः इ8त
gया8तः
Tद!यम् अTद!यम् 5 5द7याः
शnदादयः
5 5द7याः
शnदादयः
शnदः शnदः
)पशः )पशः 5 अ5द7याः
शnदादयः
5 अ5द7याः
शnदादयः
oपम् oपम्
रसः रसः 8 स/धयः 8 स/धयः
गधः गधः

एकादशेिXयवधाः सहबु/धवधैरशिIत_/5दटा।
सNतदशवधा बु/धे?वपययात् तुिटस/धीनाम्।।
इि48यवधः एकादशधा (11)
5 ानेिXयवधः
5 कमqिXयवधः
1 मनोवधः
बु/0धवधः अAटादशधा (17)
9 तुटSनां ?वपययाः
8 स/धीनां ?वपययात्
49
1 मनोवधः

आ=याि'मकचतYः Gकृ 'युपादानकालभागाgयाः।
बाRया ?वषयोपरमात् पcच नव तुटयोभमताः।।
आ1यािLमकतुAटयः 4
Gकृ 8ततुिटः (Gकृ 8तरेव ानं ददाती8त)
बा;यवषयोपरमाः 5
शnदोपरमः
50
नवतुAटयः (9)
Gकृ 8ततुिटः (Gकृ 8तरेव ानं ददाती8त)
उपादानतुिटः (संयासादेव ानं भवती8त)
कालतुिटः (काल एव ानं ददाती8त)
भाjयतुिटः (भाjयादेव ानं भवती8त)
शnदोपरमः
)पशOपरमः
oपोपरमः
रसोपरमः
गधोपरमः

ऊहः शnदो=ययनं दुःख?वघाता) यः सुz'GािNतः।
दानं च स/धयोटौ स/धेः पूवOiक
ु शि) ?वधः।।
दुःखवघाताः (3)
आ=याि'मकदुःख?वघातः
इतरे (5)
अ=ययनम् (गुरोः सिनधौ)
51
अAट स/धयः (8)
आ=याि'मकदुःख?वघातः
आधभौ8तकदुःख?वघातः
आधदै?वकदुःख?वघातः
अ=ययनम् (गुरोः सिनधौ)
शnदः (Qवणम्)
ऊहः (युिIतभः संशयदूरSकरणम्)
सुz'GािNतः
दानम् (8न5द=यासनेन पuरशु/धः)

Sankhya Karikah 1-51.pdf

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Sankhya Karikah 1-51.pdf

Similar to Sankhya Karikah 1-51.pdf (20)

Sankhya Karikah 1-51.pdf