Jwara Chikitsa- BAMS Syllabus Point

1. ज्वर
Dr Tony Thomas. MD
Associate Professor
Dept Of Kayachikitsa

2. Introduction
• रोगाणाां रोगराजोऽयां यथा मृगापतिमृृग।
दाहात्मसु यथा वन्हिस्तथा रोगो ज्वरातिक:।
रुद्रकोिातिसांभूि: सवृभूिप्रिापन:॥
हा. सां.िृ 2/31

3. तनरुन्हि
1. ज्वरयति शरीराणीति ज्वर:। (च.तन. 1/35)
ज्वरयति सांिापयति॥ चक्र.च्.तन.1/35
2. देहेन्हिय मनस्तातप सवृरोग अग्रजो बति। (च.तच. 3/4)
3. स्वेदावरोि: सांिाप: सवाांगग्रहणां िथा।
तवकारा युगपद्यन्हिन् ज्वर: स् पररकीतिृि्:॥ सु. उ. 39/13

4. पयाृय
• ज्वरो तवकारो रोगश्च व्याति आिांक एव च।
एको ऽथो नामपयाृयै: अतभिीयिे॥ च्.तच.3/11

5. प्रक
ृ ति
• िस्य प्रक
ृ तिरुतिष्टा दोषा: शरीर मानसा:। च.तच. 3/12

6. प्रवृति
• प्रवृतिस्तु पररग्रहाि। तनदने पूवृमुतिष्टा रुद्र् कोपाच्च दारुणाि्॥ (च.तच.3/14)

7. प्रभाव
• सांिाप स अरुतचस्तृष्णा च अङ्गमदो हृतदव्यथा।
ज्वर प्रभावो, जन्मादौ तनिने च् महत्तम:॥ च. तच. 3/26

8. समान्य तनदान
• तमथ्याति स्नेहातद कमृ
• अतभघािा
• रोगोत्थान
• प्रपाक
• श्रमाि
• क्षय
• तवष
• सात्मयिुृपयृयाि्
• शोक
• नक्षत्रपीडया, अतभचार, अतभशाप,
मनोभूिातवश
• स्त्रीणामपप्रजािानाम
• अतहि प्रजािनाम, स्तन्याविरणे

9. सामान्य सांप्रान्हि
• तमथ्याहारतवहाराभ्ाां दोषाद्यामाशयाश्रया:।
बतहतनृरस्य कोष्ठातिां ज्वरदा: स्यू रसानुगा॥ मा.तन 2/2

10. पूवृरुप
सामन्य-
आिस्यां नयनस्रावे जृम्भणाां गौरवां क्लम:।
ज्विनािपवायु अम्बु भन्हिद्वेषावतनतश्चिा॥
अतवपाकास्यवैरस्ये हातनश्च बिवणृयो:।
तशिवैक
ृ िमल्पां च् ज्वर िक्षणम् अग्रजम्॥ च्.तच.3/29
तवतशष्ट-
तवशेषास्तु जृम्भाऽत्यथां समीरणाि्।
तपत्तान्नयनयोदाृह: काफान्नान्नातभनन्दनम्। सु.उ.39/27

11. सांप्रान्हि घटक
• दोषतपत्त प्रिान तत्रदोष
• दुष्य रस, स्वेद
• अति जाठराति: मान्द्द्य
• आम जाठराति: मान्द्द्य जन्य आम
• स्रोिस रसवह, स्वेदवह
• स्रोिोदुतष्ट सङ्ग
्
• उदभव स्थान अमाशय
• सांचार स्थान रसवातहतन
• व्यि स्थान सवृ देह
• रोगमागृ बाह्य, आभयन्तर

12. ज्वर भेद
1. शरीर/मानस
2. सौम्य/अिेय
3. अन्तवेग/बतहृवेग
4. प्रक
ृ ि/वैक
ृ ि
5. साध्य/असाध्य
6. सांिि/सिि/अन्येद् युशक/िृिीयक/चिुथृक
7. िािुना सि
8. वािज/तपत्तज/कफज/वाितपत्तज/वािकफज/तपत्तकफज/सतन्नपािज/अगन्तुज

13. प्रत्यान्हत्मक तिङ्ग
• ज्वर प्रत्यान्हत्मक तिङ्ग सांिापो देहमनस:।

14. शरीर/मानस
शारीरो जायिे पूवां देहे, मनतस मानसः|
वैतचत्त्यमरतिर्ग्ाृतनमृनसस्तापिक्षणम्||३६||
इन्हियाणाां च वैक
ृ त्यां ज्ञेयां सन्तापिक्षणम्|३७|
 सर्वज्वराणाां देहमनोधिष्ठानत्वां,
 देहाश्रयी प्रथमां शरीरदोषेण बलर्ता प्रारब्धः स्यात् स तद्दोषधिधित्सयैर् धिधित्स्यः
 एर्ां मानसोऽधि मानसदोषधिधित्सयैर् धिधित्स्य इधत दशवधयतां शारीरमानसभेदोिदशवनां साि|
 शारीरस्य ज्वरस्य सन्तािलक्षणां व्यक्तां
 मानसस्य त ज्वरस्य िथां सन्तािः, यत्तस्य लक्षणां भर्तीत्याह- र्ैधित्त्यधमत्याधद
 Absence of mind
 Not interested in anything
 weakness

15. सौम्य/अिेय
वाितपत्तात्मकः शीिमुष्णां वािकफात्मकः||३७||
इच्छत्युभयमेित्तु ज्वरो व्यातमश्रिक्षणः|३८|
 अत्र ि ि
े र्लर्ातारब्धः, तथा ि
े र्लिफारब्धश्च शीतस्वभार्िारणतया सौम्यत्वेनोष्णधमच्छधत
 ि
े र्लधित्तात्मिोऽप्याग्नेयत्वादनष्णाधभप्राय इधत व्यक्तां, तेनेदानीां र्ातधित्तात्मिः शीतेन
 िफिैधत्तिः साधििाधतिश्च, स िोष्णशीताधभप्रायतया
योगवाहः परां वायुः

16. अन्तवेग/बतहृवेग
अन्तदाृहोऽतिकस्तृष्णा प्रिापः श्वसनां भ्रमः||३९||
सन्ध्यन्हस्थशूिमस्वेदो दोषवचोतवतनग्रहः|
अन्तवेगस्य तिङ्गातन ज्वरस्यैिातन िक्षयेि्||४०||
सन्तापोऽभ्तिको बाह्यस्तृष्णादीनाां च मादृवम्|
बतहवेगस्य तिङ्गातन सुखसाध्यत्वमेव च||४१||

17. प्रक
ृ ि/वैक
ृ ि
प्राक
ृ िः सुखसाध्यस्तु वसन्तशरदुद्भवः|
उष्णमुष्णेन सांवृद्धां तपत्तां शरतद क
ु प्यति||४२||
तचिः शीिे कफश्चैवां वसन्ते समुदीयृिे|
वषाृस्वम्लतवपाकातभरन्हद्भरोषतितभस्तथा||४३||
सतििां तपत्तमुतद्रिां शरद्यातदत्यिेजसा|
ज्वरां सञ्जनयत्याशु िस्य चानुबिः कफः||४४||
प्रक
ृ त्यैव तवसगृस्य ित्र नानशनाद्भयम्|
अन्हद्भरोषतितभश्चैव मिुरातभतश्चिः कफः||४५||
हेमन्ते, सूयृसन्तिः स वसन्ते प्रक
ु प्यति|
वसन्ते श्लेष्मणा ििाज्ज्वरः समुपजायिे||४६||
आदानमध्ये िस्यातप वाितपत्तां भवेदनु|४७|
• तत्रेह िालस्वभार्प्रिधितो दोषः प्रि
ृ धतरुच्यते
• र्षाविालभर्र्ाधतिस्त न सखसाध्य इधत
• प्राि
ृ तर्ैि
ृ तसञ्ज्ञाव्यर्हारो धह यथाक्रमां सखसाध्य-
ि
ृ च्छ
र साध्यबोिप्रयोजनिः
• आदानमध्ये तस्याधि र्ातधित्तां भर्ेदन्विधत तस्याधि र्सन्तजिफज्वरस्य
र्ातधित्तम् अन्विधत अनबन्धरूिां भर्धत| तत्र र्सन्तादौ दबवलां र्ातधित्तां,
मध्ये त मध्यां, अन्ते त प्रबलां भर्धत; एर्ां शरद्यधि िफो भर्धत||४२-
४६||-
 आदावन्ते च मध्ये च बुद् वा दोषबिाबिम्||४७||
शरद्वसन्तयोतवृद्वाञ्ज्ज्वरस्य प्रतिकारयेि्|४८|
 कािप्रक
ृ तिमुतिश्य तनतदृष्टः प्राक
ृ िो ज्वरः||४८||
प्रायेणातनिजो दुःखः कािेष्वन्येषु वैक
ृ िः|
हेिवो तवतविास्तस्य तनदाने सम्प्रदतशृिाः||४९||

18. साध्य/असाध्य
बिवत्स्वल्पदोषेषु ज्वरः साध्योऽनुपद्रवः|५०|
हेिुतभबृहुतभजाृिो बतितभबृहुिक्षणः||५०||
ज्वरः प्राणान्तक
ृ द्यश्च शीघ्रतमन्हियनाशनः|५१|
 धहक्काश्वासिासतृष्णाच्छद्यवतीसारमूच्छावङ्गभेदारोििाः ि
ृ च्छ
र धर्ट्िता िेधत दशोिद्रर्ा ज्वरमिद्रर्न्वन्त
 उिद्रर्स्त खल रोगोत्तरिालजो रोगाश्रयो रोग एर् स्थूलोऽणर्ाव, रोगात् िश्चाज्जायत इत्यिद्रर्सञ्ज्ञः
सिाहाद्वा दशाहाद्वा द्वादशाहात्तथैव च||५१||
सप्रिापभ्रमश्वासस्तीक्ष्णो हन्याज्ज्वरो नरम्|५२|
 सप्ताहाद्वातोत्तरः सप्रलािभ्रमश्वासस्तीक्ष्णो हन्वन्त, एर्ङ् गण एर् िैधत्तिो दशाहात्, तथैर्ङ् गण एर् िफजो द्वादशाहा
द्धन्वन्त
 शीघ्रतम-शीघ्रतर-शीघ्रधर्िारिाररत्वाद्वातधित्तिफानाधमधत र्णवयन्वन्त
 अन्ये त सप्ताहात् सप्रलािः, दशाहात् सभ्रमः, द्वादशाहात् सश्वासो हन्तीधत व्याख्यानयन्वन्त|

19. ज्वरः क्षीणस्य शूनस्य गम्भीरो दैघृरातत्रकः||५२||
असाध्यो बिवान् यश्च क
े शसीमन्तक
ृ ज्ज्वरः|५३|
• गम्भीरः अन्तर्ेगः; धि
ां र्ा, गम्भीरिातस्थः, ‘गम्भीरिातदू षिः’
• दैर्वराधत्रिः दीर्विालानबन्धी; धि
ां र्ा दीर्ाां राधत्रां मरणरूिाां िरोतीधत दैर्वराधत्रिः

20. तवषम ज्वर
तवषमो तवषमारम्भतक्रयाकािोऽनुषङ्गवान्| अ.हृ.तन 2/69
ज्वरः पितविः प्रोिो मिकािबिाबिाि्||५६||
प्रायशः सतन्नपािेन भूयसा िूपतदश्यिे|
सन्तिः सििोऽन्येद् युस्तृिीयकचिुथृकौ||५७|| अ.हृ.तन 2/56-57
दोषोऽल्पो अतहिसम्भूिो ज्वरोत्सृष्टस्य वा पुन:।
िािुमन्यिमां प्राप्य करोति तवषमज्वर॥ सु.उ.39/66

21. सन्ति ज्वर
सिाहां वा दशाहां वा द्वादशाहमथातप वा |
सन्तत्या योऽतवसगी स्यात्सन्तिः स तनगद्यिे ||सु.उ.39/६९||
Spreads through out the body by Rasavahi dhamani
वाि-7 days
तपत्त् -10 days
कफ- 12 days
If Doshas are alpa will subside or else will kill the patient
Has 12 Ashrayas- तत्रदोषा, सििािु, मि and मूत्र

22. सिि ज्वर
अहोरात्रे सििको द्वौ कािावनुविृिे |
• िूर्ावह्णादीनाां िालानाां मध्ये िालद्वयमनर्तवते
• रक्तिात्वाश्रय

23. अन्येद् युष्क ज्वर
अन्येद् युष्कस्त्वहोरात्रादेककािां प्रविृिे ||७०||
• एििालधमधत अन्येद् यष्को ज्वरः अहोरात्रादन्यन्वििहोरात्रे एििालमागच्छतीत्यथवः|
• Once in 24 hrs
• रुद् वा मेदोवहाः तसराः
• अन्येद् युष्कः प्रतितदनां

24. िृिीयक/चिुथृक
िृिीयकस्तृिीयेऽति चिुथेऽति चिुथृकः |७१|
• तृतीयिस्तृतीयेऽह्नीत्यत्रैििालधमधत सम्बध्यते|
• दोषोऽन्हस्थमज्जगः क
ु याृत्तृिीयकचिुथृकौ||६४||
• तदनां तहत्वा िृिीयकः|
तदनद्वयां यो तवश्रम्य प्रत्येति स चिुथृकः||६७||

25. कफतपत्तान्हरिकग्राही पृष्ठाद्वािकफात्मकः|
वाितपत्तान्हच्छरोग्राही तत्रतविः स्यात्तृिीयकः||७१||
चिुथृको दशृयति प्रभावां तद्वतविां ज्वरः|
जङ्घाभ्ाां श्लैन्हष्मकः पूवां तशरस्तोऽतनिसम्भवः||७२||

26. साम, पच्यमान, तनराम ज्वर
ज्वरोपद्रविीक्ष्णत्वमर्ग्ातनबृहुमूत्रिा|
न प्रवृतत्तनृ तवड्जीणाृ न क्षुत्सामज्वराक
ृ तिः||५४||
ज्वरवेगोऽतिक
ां िृष्णा प्रिापः श्वसनां भ्रमः|
मिप्रवृतत्तरुरक्लेशः पच्यमानस्य िक्षणम्||५५||
जीणृिाऽऽमतवपयाृसात्सिरात्रां च िङ्घनाि्|
A.Hru.Ni 2/54-56

27. िािुगि ज्वर
गुरुत्वां दैन्यमुद्वेगः सदनां छद्यृरोचकौ|
रसन्हस्थिे बतहस्तापः साङ्गमदो तवजृम्भणम्||७६||
रिोष्णाः तपडकास्तृष्णा सरिां ष्ठीवनां मुहुः|
दाहरागभ्रममदप्रिापा रिसांन्हस्थिे||७७||
अन्तदाृहः सिृण्मोहः सर्ग्ातनः सृष्टतवट्किा|
दौगृन्ध्यां गात्रतवक्षेपो ज्वरे माांसन्हस्थिे भवेि्||७८||
स्वेदस्तीव्रा तपपासा च प्रिापो वम्यभीक्ष्णशः|
स्वगन्धस्यासहत्वां च मेदःस्थे र्ग्ान्यरोचकौ||७९||

28. तवरेकवमने चोभे सान्हस्थभेदां प्रक
ू जनम्|
तवक्षेपणां च गात्राणाां श्वासश्चान्हस्थगिे ज्वरे||८०||
तहक्का श्वासस्तथा कासस्तमसश्चातिदशृनम्|
ममृच्छे दो बतहः शैत्यां दाहोऽन्तश्चैव मज्जगे||८१||
शुक्रस्थानगिः शुक्रमोक्षां क
ृ त्वा तवनाश्य च|
प्राणां वाय्वतिसोमैश्च सािां गच्छत्यसौ तवभुः||८२||
रसरिातश्रिः साध्यो मेदोमाांसगिश्च यः|
अन्हस्थमज्जगिः क
ृ च्छ
र ः शुक्रस्थो नैव तसद्ध्यति||८३||

29. अष्टतवि ज्वर
अथ खल्वष्टाभ्ः कारणेभ्ो ज्वरः सञ्जायिे मनुष्याणाां; िद्यथा- वािाि्, तपत्ताि्,
कफाि्, वाितपत्ताभ्ाां, वािकफाभ्ाां, तपत्तकफाभ्ाां, वाितपत्तकफ
े भ्ः,
आगन्तोरष्टमाि् कारणाि्||१७|| च्.तन.1/17

30. वािज ज्वर
वेपथुतवृषमो वेगः कण्ठौष्ठपररशोषणम् |
तनद्रानाशः क्षुिः स्तम्भो गात्राणाां रौक्ष्यमेव च ||२९||
तशरोहृद्गात्ररुग्वक्त्रवैरस्यां बद्धतवट्किा |
जृम्भाऽऽध्मानां िथा शूिां भवत्यतनिजे ज्वरे ||३०|| सु.उ.39/29-30

31. तपत्तज ज्वर
वेगस्तीक्ष्णोऽतिसारश्च तनद्राल्पत्वां िथा वतमः |
कण्ठौष्ठमुखनासानाां पाकः स्वेदश्च जायिे ||३१||
प्रिापः कटुिा वक्त्रे मूच्छाृ दाहो मदस्तृषा |
पीितवण्मूत्रनेत्रत्वां पैतत्तक
े भ्रम एव च ||३२||सु.उ.39/31-32

32. कफज ज्वर
गौरवां शीिमुरक्लेशो रोमहषोऽतितनद्रिा |
स्रोिोरोिो रुगल्पत्वां प्रसेको मिुरास्यिा ||३३||
नात्युष्णगात्रिा छतदृरङ्गसादोऽतवपाकिा |
प्रतिश्यायोऽरुतचः कासः कफजेऽक्ष्णोश्च शुक्लिा ||३४||सु.उ.39/33-34

33. वाि तपत्तज ज्वर
तशरोरुक
् पवृणाां भेदो दाहो रोमणाां प्रहषृणम्|
कण्ठास्यशोषो वमथुस्तृष्णा मूच्छाृ भ्रमोऽरुतचः||८५||
स्वप्ननाशोऽतिवाग्जृम्भा वाितपत्तज्वराक
ृ तिः|
भ्रमः येन िक्रन्वस्थतधमर्ात्मानां मन्यते, धि
ां र्ा भ्रमः भ्रान्वन्तः|

34. वाि कफज ज्वर
शीिको गौरवां ििा स्तैतमत्यां पवृणाां च रुक
् ||८६||
तशरोग्रहः प्रतिश्यायः कासः स्वेदाप्रविृनम्|
सन्तापो मध्यवेगश्च वािश्लेष्मज्वराक
ृ तिः||८७||
शीतिः शीतता|
स्तैधमत्यधमधत र्स्त्रार्गन्वितत्वधमर्|

35. कफ तपत्तज ज्वर
मुहुदाृहो मुहुः शीिां स्वेदस्तम्भो मुहुमुृहुः|
मोहः कासोऽरुतचस्तृष्णा श्लेष्मतपत्तप्रविृनम्||८८||
तिितििास्यिा ििा श्लेष्मतपत्तज्वराक
ृ तिः|

36. सतन्नपािज ज्वर
तनद्रानाशो भ्रमः श्वासस्तिा सुिाङ्गिाऽरुतचः |
िृष्णा मोहो मदः स्तम्भो दाहः शीिां हृतद व्यथा ||३५||
पन्हितश्चरेण दोषाणामुन्मादः श्यावदन्तिा |
रसना परुषा क
ृ ष्णा सन्हन्धमूिाृन्हस्थजा रुजः ||३६||
तनभुृिे किुषे नेत्रे कणौ शब्दरुगन्हििौ |
प्रिापः स्रोिसाां पाकः क
ू जनां चेिनाच्युतिः ||३७||
स्वेदमूत्रपुरीषाणामल्पशः सुतचराि् स्रुतिः |३८| सु.उ 39

37. अतभन्यास ज्वर
नात्युष्णशीिोऽल्पसञ्ज्ज्ञो भ्रान्तप्रेक्षी हिस्वरः |
खरतजह्वः शुष्ककण्ठः स्वेदतवण्मूत्रवतजृिः ||३९||
सास्रो तनभुृिहृदयो भिद्वेषी हिप्रभः |
श्वसतन्नपतििः शेिे प्रिापोपद्रवायुिः ||४०||
िमतभन्यासतमत्याहुहृिौजसमथापरे |४१| सु.उ.39

38. अतभन्यास/हिौजस/सन्यास
तनद्रोपेिमतभन्यासां क्षीणमेनां हिौजसम् |
सन्न्यस्तगात्रां सन्न्यासां तवद्यात्सवाृत्मक
े ज्वरे ||४२||सु.उ.39

39. ओजोतनरोिज ज्वर
ओजो तवस्रांसिे यस्य तपत्तातनिसमुच्छ
र याि् |
स गात्रस्तम्भशीिाभ्ाां शयनेप्सुरचेिनः ||४३||
अतप जाग्रि् स्वपन् जन्तुस्तिािुश्च प्रिापवान् |
सांहृष्टरोमा स्रस्ताङ्गो मन्दसन्तापवेदनः ||४४||
ओजोतनरोिजां िस्य जानीयाि् क
ु शिो तभषक
् |४५|

40. दाहातद/तशिातद सतन्नपािज ज्वर
अन्यच्च सतन्नपािोत्थो यत्र तपत्तां पृथक
् न्हस्थिम्|
त्वतच कोष्ठेऽथवा दाहां तवदिाति पुरोऽनु वा||३५||
िद्वद्वािकफौ शीिां, दाहातददुृस्तरस्तयोः|
शीिादौ ित्र तपत्तेन कफ
े स्यन्हन्दिशोतषिे||३६||
शीिे शान्तेऽम्लको मूच्छाृ मदस्तृष्णा च जायिे।
दाहादौ पुनरन्ते स्युस्तिाष्ठीववतमक्लमाः||३७||

41. उपद्रव of सतन्नपािज ज्वर
सतन्नपािज्वरस्यान्ते कणृमूिे सुदारूणः||२८७||
शोथः सञ्जायिे िेन कतश्चदेव प्रमुच्यिे| च्.तच.3/287

42. साध्यासाध्यिा
• सतन्नपािज्वरां क
ृ च्छ
र मसाध्यमपरे तवदुः ||४१||
• दोषे तवबद्धे नष्टेऽिौ सवृसम्पूणृिक्षणः||१०९||
सतन्नपािज्वरोऽसाध्यः क
ृ च्छ
र साध्यस्त्विोऽन्यथा|११०|

43. आगन्तुज ज्वर
आगन्तुरष्टमो यस्तु स तनतदृष्टश्चिुतवृिः||१११||
अतभघािातभषङ्गाभ्ामतभचारातभशापिः|

44. अतभघािज ज्वर
शस्त्रिोष्टकशाकाष्ठमुष्ट्यरतििितद्वजैः||११२||
ितद्विैश्च हिे गात्रे ज्वरः स्यादतभघािजः|
ित्रातभघािजे वायुः प्रायो रिां प्रदू षयन्||११३||
सव्यथाशोफवैवर्ण्यां करोति सरुजां ज्वरम्|११४|

45. अतभषङ्गज ज्वर
कामशोकभयक्रोिैरतभषिस्य यो ज्वरः||११४||
सोऽतभषङ्गाज्वरो ज्ञेयो यश्च भूिातभषङ्गजः|च.तच 3/114
ग्रहावेशौषतितवषक्रोिातभशोककामजः|
अतभषङ्गाि्-----------------------------------|४०|अ.हृ.तन2/40
कामज- ध्यान constantly thinks about same thing-कामाद् भ्रमोऽरुतचदाृहो ह्रीतनद्रािीिृतिक्षयः||४२||
शोकज- excessive crying
भयज – being terrorized-प्रिापो भयशोकजे|
क्रोिज- excessive excitation-क्रोिात्कम्पः तशरोरुक
् च
भूिज- ग्रहेणान्हिन्नकिाद्धासरोदने||४०||
तवषज-तवषान्मूच्छाृतिसारास्यश्याविादाहहृद्गदाः||४१||
औषतिगन्धज-ओषिीगन्धजे मूच्छाृ तशरोरुग्वमथुः क्षवः|

46. अतभचार/अतभशापज ज्वर
अतभचारातभशापाभ्ाां तसद्धानाां यः प्रविृिे||११८||
सतन्नपािज्वरो घोरः स तवज्ञेयः सुदुःसहः|
सतन्नपािज्वरस्योिां तिङ्ग
ां यत्तस्य िि् िृिम्||११९||

47. ज्वरमोक्ष िक्षण
ज्वरप्रमोक्षे पुरुषः क
ू जन् वमति चेष्टिे|
श्वसन्हिवणृः न्हस्वन्नाङ्गो वेपिे िीयिे मुहुः||३२४||
प्रिपत्युष्णसवाृङ्गः शीिाङ्गश्च भवत्यतप|
तवसञ्ज्ज्ञो ज्वरवेगािृः सक्रोि इव वीक्ष्यिे ||३२५||
सदोषशब्दां च शक
ृ द् द्रवां स्रवति वेगवि्|
तिङ्गान्येिातन जानीयाज्ज्वरमोक्षे तवचक्षणः||३२६|| च.तच.3

48. ज्वरमुि िक्षण
तवगिक्लमसन्तापमव्यथां तवमिेन्हियम्|
युिां प्रक
ृ तिसत्त्वेन तवद्याि् पुरुषमज्वरम्||३२९||च.तच3/329

49. पथ्यापथ्य
सज्वरो ज्वरमुिश्च तवदाहीतन गुरूतण च|
असात्म्यान्यन्नपानातन तवरुद्धातन च वजृयेि्||३३०||
व्यवायमतिचेष्टाश्च स्नानमत्यशनातन च|
िथा ज्वरः शमां याति प्रशान्तो जायिे न च||३३१||
व्यायामां च व्यवायां च स्नानां चङ्क् क्रमणातन च|
ज्वरमुिो न सेवेि यावन्न बिवान् भवेि्||३३२||

50. पुनराविृक ज्वर
असञ्जािबिो यस्तु ज्वरमुिो तनषेविे|
वर्ज्ृमेिन्नरस्तस्य पुनराविृिे ज्वरः||३३३||
दुहृृिेषु च दोषेषु यस्य वा तवतनविृिे|
स्वल्पेनप्यपचारेण िस्य व्याविृिे पुनः||३३४||
तचरकािपररन्हक्लष्टां दुबृिां हीनिेजसम् |
अतचरेणैव कािेन स हन्हन्त पुनरागिः||३३५||
अथवाऽतप परीपाक
ां िािुष्वेव क्रमान्मिाः|
यान्हन्त ज्वरमक
ु वृन्तस्ते िथाऽप्यपक
ु वृिे||३३६||
दीनिाां श्वयथुां र्ग्ातनां पाण्डुिाां नान्नकामिाम्|
कण्ड
ू रुिोठतपडकाः क
ु वृन्त्यतिां च िे मृदुम्||३३७||
एवमन्येऽतप च गदा व्याविृन्ते पुनगृिाः|
अतनघाृिेन दोषाणामल्पैरप्यतहिैनृृणाम्||३३८||

51. ज्वर उपद्रव
श्वासो मूछाृऽरुतचश्छतदृस्तृष्णािीसारतवड्ग्रहा।
तहक्का कासोऽङ्क
् भेद् श्च् ज्वस्योपद्र् वा दश॥ यो.र्.2/92

52. पूवृरुप अवस्था तचतकत्सा
प्रव्यिरूपेषु तहिमेकान्तेनापिपृणम् ||१००||
ज्वरस्य पूवृरूपेषु विृमानेषु बुन्हद्धमान् |
पाययेि घृिां स्वच्छां ििः स िभिे सुखम् ||९७||
तवतिमाृरुिजेष्वेष, पैतत्तक
े षु तवरेचनम् |
मृदु, प्रच्छदृनां िद्वत्कफजेषु तविीयिे ||९८|| सु.उ.39

53. ित्र पूवृरूपदशृने ज्वरादौ वा तहिां िघ्वशनमपिपृणां वा,
ज्वरस्यामाशयसमुत्थत्वाि्; ििः
कषायपानाभ्ङ्गस्नेहस्वेदप्रदेहपररषेकानुिेपनवमनतवरेचनास्थापनानुवासनोपशम
न- नस्तःकमृिूपिूमपानाञ्जनक्षीरभोजनतविानां च यथास्वां युक्त्या प्रयोर्ज्म्||३६||
च्.तन1

54. ज्वर तवतकत्सा
ज्वरादौ िङ्क् ि शस्तम् ज्वरमध्ये िु पाचनम।
ज्वरान्ते रेचनां प्रोिमेिरज्वर तवतकस्तम्॥ यो.र्.2/103-104
ज्वरादौ िङ्क् ि शस्तम् ज्वरमध्ये िु पाचनम।
तनरामे शमनां क
ु याृि ज्वरान्ते च् तवरेचनम्॥ भै.र्.5/57
िङ्घनां स्वेदनां कािो यवाग्वन्हस्तिको रसः||१४२||
पाचनान्यतवपक्वानाां दोषाणाां िरुणे ज्वरे|१४३| च्.तच 3
ििः पक्व
े षु दोषेषु िङ्घनाद्यैः प्रशस्यिे|
कषायो दोषशेषस्य पाचनः शमनोऽथवा||३९||अ.हृ.1/39

55. िङ्घनां स्वेदनां कािो यवाग्वन्हस्तिको रसः||१४२||
पाचनान्यतवपक्वानाां दोषाणाां िरुणे ज्वरे|१४३| च्.तच 3
प्रि
ृ तस्य लङ्घनस्य िािनताां दशवयििराण्यधि स्वेदादीधन िािनान्याह-
लङ्घनधमत्याधद| िाल इधत अष्टाहः| धतक्तिो रसोऽत्र यर्ागूिानीयाधदसांस्कारित्वेन [१] ञेयः, स्वत
न्त्रभेषजप्रयोगस्तरुणे धनधषद्ध एर्| उक्तां धह-
“भेषजां ह्यामदोषस्य भूयो ज्वलयधत ज्वरम्” इधत| ‘अधर्िक्वानाां दोषाणाम्’ इधत ि
ृ त्वाऽधि ‘तरुणे
ज्वरे’ इधत यत् िरोधत, तेनाष्टाहादू र्ध्वमतरुणे ज्वरेऽिक्व
े ष दोषेष प्रािान्येन िषायिानां िािनमधिि
ृ तां,
न लङ्घनादय इधत दशवयधत||१४२||

56. काि
वािज सिरात्रेण दशरात्रेण तपत्तज:।
श्लेष्मजो द्वादशाहेन ज्वर: पाक
ां प्रपद्यिे॥ यो.र्. 2/110
आसिरात्रां िरुणां ज्वरमाहुमृनीतषण:।
मध्यां द्वादशरात्रां िु पुराणमि उत्तरम्॥ यो.र. 2/112

57. िघन
िङ्घनेन क्षयां नीिे दोषे सन्धुतक्षिेऽनिे||१४०||
तवज्वरत्वां िघुत्वां च क्षुच्चैवास्योपजायिे [१] |
प्राणातवरोतिना चैनां िङ्घनेनोपपादयेि्||१४१||
बिातिष्ठानमारोग्यां यदथोऽयां तक्रयाक्रमः|१४२| च्.तच 3
प्राणाधर्रोधिनेधत बलाधर्रोधिना, धर्रोिश्चाधतक्षयिरत्वेनेहोच्यते|
लार्र्ां ि शरीरस्य क्षच्चैर्ास्योिजायते’ इधत िा.|

58. िङ्घनैः क्षतपिे दोषे दीिेऽिौ िाघवे सति|
स्वास्थ्यां क्षुत्तृड् रुतचः पन्हिबृिमोजश्च जायिे||३|| अ.हृ 1/3
स०-लङ्घनैः-उिर्ासैः, दोषे-िूर्ोक्ते, क्षधिते-क्षयां नीते,
तथा लार्र्ेऽङ्गानाां सधत, स्वास्थ्याधद जायते| स्वास्थ्यां-यथाप्रि
ृ धतत्वम्| रुधिः-
अिाधभलाषः| िन्वक्तः-िाि आमस्य| बलां-उत्साहः| ओजः-िरां िाततेजः|
लङ्घनाधन द्वादश र्मन धर्रेिनबन्वस्तनस्यरक्तक्ष्रार्दीिनिािनािर्जवनोदिर्जवनव्या
यामातिमारुतभेदाद्भर्न्वन्त|

59. सम्यक िक्षण
सृष्टमारुितवण्मूत्रां क्षुन्हिपासाऽसहां िघुम् ||१०४||
प्रसन्नात्मेन्हियां क्षामां नरां तवद्याि् सुितङ्घिम् |१०५|सु.उ.39
असम्यक िक्षण
बिक्षयस्तृषा शोषस्तिातनद्राभ्रमक्लमाः ||१०५||
उपद्रवाश्च श्वासाद्याः सम्भवन्त्यतििङ्घनाि् |१०६|सु.उ.39

60. Contraindication of िांघन in ज्वर
ज्वरे िङ्घनमेवादावुपतदष्टमृिे ज्वराि्||१३९||
क्षयातनिभयक्रोिकामशोकश्रमोद्भवाि् |१४०| च.तच 3
क्षयशब्देन िातक्षयि
ृ तां ज्वरां धि
ां र्ा राजयक्ष्मज्वरां गृह्णाधत, अधनलशब्देन धनरामाधनलग्रहणां; धि
ां र्ा क्षयधनलशब्देन
िातक्षयिधिताधनलग्रहणम्|
यदक्तां-
“र्ायोिावतक्षयात् िोिो मागवस्यार्रणेन ि” (धि.अ.२८) इधत| यस्त मागावर्रणेन र्ायः िप्यधत, स आर्रििधमवत
या प्रायेण सामो भर्धत, तत्र ि लङ्घनां मात्रया ितवव्यमेर्| यदक्तां- “सामे र्ातेऽधि लङ्घनम्|
“आमाशयसमत्थानाां िूर्ां लङ्घनमौषिम्”
शुद्धवािक्षयागन्तुजीणृज्वररषु िङ्क
् ग़नम्||२२||
नेष्यिे------------------------------|२३| अ.हृ

61. जि प्रयोग in ज्वर
िृष्यिे सतििां चोष्णां दद्याद्वािकफज्वरे ||१४३||
मद्योत्थे पैतत्तक
े चाथ शीििां तििक
ै ः शृिम्|
दीपनां पाचनां चैव ज्वरघ्नमुभयां तह िि्||१४४||
स्रोिसाां शोिनां बल्यां रुतचस्वेदकरां तशवम्|१४५| च.तच.3

62. षङ्ग
ां पानीय
मुस्तपपृटकोशीरचन्दनोदीच्यनागरैः||१४५||
शृिशीिां जिां दद्याि् तपपासाज्वरशान्तये|१४६| च्.तच.3

63. यवागु प्रयोग
वतमिां ितङ्घिां कािे यवागूतभरुपाचरेि्||१४९||
यथास्वौषितसद्धातभमृण्डपूवाृतभरातदिः|
यावज्ज्वरमृदू भावाि् षडहां वा तवचक्षणः||१५०||
िस्यातिदीप्यिे िातभः सतमन्हद्भररव पावकः|
िाश्च भेषजसांयोगाल्लघुत्वाच्चातिदीपनाः||१५१||
वािमूत्रपुरीषाणाां दोषाणाां चानुिोमनाः|
स्वेदनाय द्रवोष्णत्वाद् द्रवत्वात्तृट्प्रशान्तये||१५२||
आहारभावाि् प्राणाय सरत्वाल्लाघवाय च|
ज्वरघ्न्यो ज्वरसात्म्यत्वात्तिाि् पेयातभरातदिः||१५३||
ज्वरानुपचरेद्धीमानृिे मद्यसमुन्हत्थिाि्|
मदात्यये मद्यतनत्ये ग्रीष्मे तपत्तकफातिक
े ||१५४||
ऊवृगे रितपत्ते च यवागूनृ तहिा ज्वरे|१५५|

64. िपृण प्रयोग
ित्र िपृणमेवाग्रे प्रयोर्ज्ां िाजसिुतभः||१५५||
ज्वरापहैः फिरसैयुृिां समिुशक
ृ रम्|१५६|च्.तच.3

65. कषाय प्रयोग
पाचनां शमनीयां वा कषायां पाययेन्हद्भषक
् ||१६०||
ज्वररिां षडहेऽिीिे िघ्वन्नप्रतिभोतजिम्|१६१|च.तच.3
हारीतेन त िालोऽधि दधशवतः, यथा-
“लङ्घनां लङ्घनीयानाां ियावद्दोषानरूितः| धत्ररात्रमेिरात्रां र्ा षड्र ात्रमथर्ा ज्वरे”
षड्हेऽतीते इधत ज्वराहादारभ्य षड्हेऽधतक्रान्ते; अतः सप्तमेऽहधन लघ्र्िां मात्रया स्वरूिेण ि यत्,
तत्प्रधतभोधजतां ज्वररतमष्टमेऽहधन िषायां िाययेधदधत र्ाक्याथवः| एर्ां ि िूर्ोक्ताष्टाहि
ृ तधनरामताव्यर्
स्थायाः िािनस्य शमनीयस्य र्ा उियोग उिििो भर्धत|
तिात् िेयाप्रयोगषड्हेऽतीते “िािनां शमनीयां र्ा िषायां िाययेत्” इत्यधभप्रायः , तथा ‘ज्वरे िेयाः िषा
याश्च क्षीरां सधिवधर्वरेिनम्| षड्हे षड्हे देयां र्ीक्ष्य दोषबलाबले” (धि.अ.३०)

66. बहुदोषस्य मन्दािेः सिरात्राि् परां ज्वरे ||११०||
िङ्घनाम्बुयवागूतभयृदा [१] दोषो न पच्यिे |
िदा िां मुखवैरस्यिृष्णारोचकनाशनैः ||१११||
कषायैः पाचनैहृृद्यैज्वृरघ्नैः समुपाचरेि् |११२|सु.उ.39
`लङ्घनान्ते यर्ागूधभः' इधत िा.|

67. स्तभ्यन्ते न [१] धर्िच्यन्ते िर्वन्वन्त धर्षमज्वरम्||१६१||
दोषा बद्धाः िषायेण स्तन्वम्भत्वात्तरुणे ज्वरे|
न त िल्पनमधद्दश्य िषायः प्रधतधषध्यते||१६२||
यः िषायिषायः [२] स्यात् स र्र्ज्वस्तरुणज्वरे|१६३|ि्.धि.3
धित्तश्लेष्महरत्वेऽधि िषायः स न शस्यते||४०||
नर्ज्वरे, मलस्तम्भात्कषायो धर्षमज्वरम्|
िरुतेऽरुधिहृल्लासधहध्माध्मानाधदिानधि||४१|| अ.हृ.1
यः िषायः िषायस्त स र्र्ज्वस्तरुणे ज्वरे| न त िल्पनमधद्दश्य िषायः प्रधतधषध्यते||

68. ज्वरघ्ना दीपनाश्चैिे कषाया दोषपाचनाः||१९९||
िृष्णारुतचप्रशमना मुखवैरस्यनाशनाः|२००| च्.तच 3

69. िघु अन्न
यूषैरम्लैरनम्लैवाृ जाङ्गिैवाृ रसैतहृिैः||१६३||
दशाहां यावदश्नीयाल्लघ्वन्नां ज्वरशान्तये|१६४|च्.तच.3
यर्ागूत्तरिालां भोजनसािनमाह-
यूषैररत्याधद| यधद िफप्रबलता बलर्दधग्नश्च [१] तदा यूषैः, र्ातप्राबल्ये त दबवलत्वे ि रसैररधत व्यर्
स्था| अम्लधर्िल्पोऽधि सात्म्यािेक्षयाऽग्न्यिेक्षया ि ञेयः| र्क्ष्यधत धह-
“मन्दाग्नयेऽम्लसात्म्याय तत्साम्लमधि िल्पयेत्” इधत| अम्लां िात्र ज्वरघ्नां दाधड्माद्येर् िायवम्| लन्वघ्र्धत
मात्रालर् प्रि
ृ धतलर् ि रक्तशाल्याधदिम्||१६३||-
१. ‘बलग्लाधनश्च’ इधत िा.|

70. घृिपान
अि ऊवां कफ
े मन्दे वाितपत्तोत्तरे ज्वरे||१६४||
पररपक्व
े षु दोषेषु सतपृष्पानां यथाऽमृिम्|१६५|च.तच.3
जीणृज्वरेषु िु सवेष्वेव सतपृषः पानां प्रशस्यिे यथास्वौषितसद्धस्य; सतपृतहृ
स्नेहाद्वािां शमयति, सांस्काराि् कफ
ां , शैत्याि् तपत्तमूष्माणां च; ििाज्जीणृज्वरेषु
सवेष्वेव सतपृतहृिमुदकतमवातिप्लुष्टेषु द्रव्येन्हष्वति||३७||च.तन.1

71. तनदृशाहमतप ज्ञात्वा कफोत्तरमितङ्घिम्||१६५||
न सतपृः पाययेद्वैद्यः कषायैस्तमुपाचरेि् [१] |
यावल्लघुत्वादशनां दद्यान्माांसरसेन च||१६६||
बिां ह्यिां तनग्रहाय दोषाणाां, बिक
ृ च्च िि् [२] |१६७| च.तच.3

72. क्षीर प्रयोग
दाहिृष्णापरीिस्य वाितपत्तोत्तरां ज्वरम्||१६७||
बद्धप्रच्युिदोषां वा तनरामां पयसा जयेि्|१६८|च.तच.3
िदेव [१] िरुणे पीिां तवषवद्धन्हन्त मानवम् |१४५|सु.उ.39
तरुणज्वरे ियः िीतां सत् धि
ां ियावधदत्याह- तदेर्ेत्याधद| तदेर्ेधत ियः| तरुणे तरुणज्वरे|१४५|-
`तदेर् त ियः िीतां तरुणे हन्वन्त मानर्म्' इधत िा.|

73. शोिन in ज्वर
वमनैश्च तवरेक
ै श्च बन्हस्ततभश्च यथाक्रमम्||२८४||
ज्वरानुपचरेद्धीमान् कफतपत्तातनिोद्भवान्|२८५|
प्राक्कमृ वमनां चास्य कायृमास्थापनां िथा |
तवरेचनां िथा क
ु याृन्हच्छरसश्च तवरेचनम् ||१२६||
क्रमशः... |१२७| सु.उ.39
यद्यधि प्रथमां लङ्घनस्योिदेशः, तथाऽप्यर्स्थाप्राप्तत्वाद्वमनस्याधि प्राक्कमवत्वम्| क्रमश इधत क्रमेण, न यगित्; अ
थर्ा लङ्घनिािनानन्तरां स्नेहाधदना िोष्ठप्राप्तेष दोषेष मध्यमार्स्थायाां ज्वरस्येधत क्रमशो देयम्| प्राक्कमव र्मनां िा
स्येत्यत्र ििारादग्रेऽनर्ासनधमत्यधि||

74. ...बतिने देयां वमनां श्लैन्हष्मक
े ज्वरे |
तपत्तप्राये तवरेकस्तु कायृः प्रतशतथिाशये ||१२७||
सरुजेऽतनिजे कायां सोदाविे तनरूहणम् |
कटीपृष्ठग्रहािृस्य दीिािेरनुवासनम् ||१२८||
तशरोगौरवशूिघ्नतमन्हियप्रतिबोिनम् |
कफातभपन्ने तशरतस कायां मूिृतवरेचनम् ||१२९||सु.उ.39
बधलने िरुषाय श्लैन्वष्मि
े ज्वरे र्मनां देयम्, ‘आमाशयस्थे दोषे त सोत्क्लेशे’ इत्याधदना या िूर्ां र्मनार्स्था िधथता त
स्याां जातायाधमत्यथवः| धित्तप्राये धित्तबाहुल्ये, प्रधशधथलाशये अस्तब्धिक्वाशये| तशब्दाद्वमनमधि धित्ते देयम्| तथा ि,-
“उिन्वस्थते श्लेष्मधित्ते व्यािार्ामाशयाश्रये| र्मनाथां प्रयञ्जीत धभषग्देहमदू षयन्”
सरुजे िोष्ठरुग्यक्ते| सोदार्ते सधर्बन्धे|
जीणवज्वरे मूिवधर्रेिनां न त तरुणज्वरे िरां साधििाति
ां धर्हाय, साधििाति
े िनः सञ्ज्ञाप्रबोिनाथां तरुणेऽधि प्रयर्ज्ते|

75. वमन
कफप्रिानानुन्हरक्लष्टान् दोषानामाशयन्हस्थिान्||१४६||
बुद् वा ज्वरकरान् कािे वम्यानाां वमनैहृरेि्|१४७|
अनुपन्हस्थिदोषाणाां वमनां िरुणेज्वरे||१४७||
हृद्रोगां श्वासमानाहां मोहां च जनयेद् भृशम्|
सवृदेहानुगाः सामा िािुस्था असुतनहृराः ||१४८||
दोषाः फिानामामानाां स्वरसा इव सात्ययाः|१४९|

76. तवरेचन
तक्रयातभरातभः प्रशमां न प्रयाति यदा ज्वरः||१६८||
अक्षीणबिमाांसािेः शमयेत्तां तवरेचनैः|१६९|
धर्रेिनैररधत बहुर्िनेन र्मनधर्रेिने अधि गृह्येते; यदक्तां-
“उभयमधि दोषमलधर्रेिनाधद्वरेिनशब्दां लभते” (ि.अ.१) इधत, तथा धर्रेिनयोगधर्र्रणे र्मनधर्रेिनयोगानेर्ा
धभिास्यधत||१६८||-
तपत्तां वा कफतपत्तां वा तपत्ताशयगिां हरेि्||१७१||
स्रांसनां

77. तनरूह
ज्वरक्षीणस्य न तहिां वमनां न तवरेचनम्||१६९||
कामां िु पयसा िस्य तनरूहैवाृ हरेन्मिान्|
तनरूहो बिमतिां च तवज्वरत्वां मुदां रुतचम्||१७०||
पररपक्व
े षु दोषेषु प्रयुिः शीघ्रमावहेि्|१७१|
ियसेधत ियःिानेन| ियस्त्वनलोमितया दोषहरां भर्धत| अनलोमित्वां ि धर्रेिनत्वेन व्यर्धियत इधत धर्रेिनादे
यत्वे क्षीरमक्तम्|

78. अनुवासनम
ज्वरे पुराणे सङ्क्षीणे कफतपत्ते दृढािये||१७२||
रूक्षबद्धपुरीषाय प्रदद्यादनुवासनम्|१७३|

79. मूिृतनतवरेचन
गौरवे तशरसः शूिे तवबद्धेन्हष्वन्हियेषु च||१७३||
जीणृज्वरे रुतचकरां क
ु याृन्मूिृतवरेचनम्|१७४|
इन्वियाणाां धर्बन्धः स्वधर्षयप्रर्ृत्तौ जाड्यम्||१७३||-

80. बाह्य उपचार
अभ्ङ्गाांश्च प्रदेहाांश्च पररषेकावगाहने||१७४||
तवभर्ज् शीिोष्णक
ृ िां [१] क
ु याृज्जीणे ज्वरे तभषक
् |
िैराशु प्रशमां याति बतहमाृगृगिो ज्वरः||१७५||
िभन्ते सुखमङ्गातन बिां वणृश्च विृिे|१७६|

81. तवषम ज्वर तवतकत्सा
ज्वरे िु तवषमे कायृमूवां चािश्च शोिनम् ||२११|| सु.उ.39
इदानीां धर्षमज्वरधिधित्सामाह-
ज्वरे न्वत्वत्याधद| ऊर्ध्वशोिनां र्मनां, तच्च िफाधिि
े धर्षमज्वरे| अिःशोिनां धर्रेिनां, तच्च धित्ताधिि
े | एतेन सर्े
ष्वेर् धर्षमज्वरेष िफधित्ताधिितया र्मनधर्रेिने प्रयोक्तव्ये इत्यक्तम्|
यतस्तयोरेर् सािारणां र्ाताधदहरमास्थािनधर्रेिनर्मनाधदि
ां यक्तधमधत व्यािक्षते||२११||

82. कमृ सािारणां जह्यात्तृिीयकचिुथृकौ [१] ||२९२||
आगन्तुरनुबन्धो तह प्रायशो तवषमज्वरे|
वािप्रिानां सतपृतभृबृन्हस्ततभः सानुवासनैः||२९३||
तस्नग्धोष्णैरन्नपानैश्च शमयेतद्वषमज्वरम्|
तवरेचनेन पयसा सतपृषा सांस्क
ृ िेन च||२९४||
तवषमां तििशीिैश्च ज्वरां तपत्तोत्तरां जयेि्|
वमनां पाचनां रूक्षमन्नपानां तविङ्घनम्||२९५||
कषायोष्णां च तवषमे ज्वरे शस्तां कफोत्तरे|२९६| च.तच.3
भूतानबन्वन्धनोस्तृतीयिितथवियोधश्चधित्सामाह-
िमेत्याधद| िमव सािारणधमधत भूतानबन्धे दोषे ि सािारणी धिधित्सा दैर्व्यिाश्रया बल्याधदरूिा, यन्वक्तव्यिाश्र
या दोषानरूििषायिानाधदरूिा ि|

83. िािुगि ज्वर
ज्वरे रसस्थे वमनमुपवासां च कारयेि्||३१५||
सेकप्रदेहौ रिस्थे िथा सांशमनातन च|
तवरेचनां सोपवासां माांसमेदःन्हस्थिे तहिम्||३१६||
अन्हस्थमज्जगिे देया तनरूहाः सानुवासनाः|३१७|
Acc to योगरिाकर मज्जा/शुक्र गि ज्वर are असाध्य

84. अष्ट्ितवि ज्वर तवतकत्सा
वातिक
े पुन:।
पाययेि सतपृरेवाच्छ पैतिक
े िु तवरेचनम्॥
मृदु प्रच्छदृनां िद्वि् कफजे िु तवतियिे। भै.र. 5/2-3

85. सांसृष्ट/सतन्नपािज ज्वर तचतकत्सा
सांसृष्टान् सतन्नपतििान् बुद् वा िरिमैः समैः||२८५||
ज्वरान् दोषक्रमापेक्षी यथोिैरौषिैजृयेि्|
विृनेनैकदोषस्य क्षपणेनोन्हच्छ
र िस्य वा||२८६||
कफस्थानानुपूव्याृ वा सतन्नपािज्वरां जयेि्|२८७|च्.तच.3
र्ृद्धर्ृद्धतरर्ृद्धतमदोषारब्धे ि धत्रदोषेऽत्यथवर्ृद्धा दोषास्तमैञेयाः|
तनहृरेन्हित्तमेवादौ दोषेषु समवातयषु ||२९४||
दुतनृवारिरां िन्हद्ध ज्वरािाृनाां तवशेषिः |२९५|

86. कणृमूिशोथ तचतकत्सा
सतन्नपािज्वरस्यान्ते कणृमूिे सुदारूणः||२८७||
शोथः सञ्जायिे िेन कतश्चदेव प्रमुच्यिे|
रिावसेचनैः शीघ्रां सतपृष्पानैश्च िां जयेि्||२८८||
प्रदेहैः कफतपत्तघ्नैनाृवनैः कविग्रहैः|२८९|च.तच.3

87. आगन्तुज ज्वर तचतकत्सा
शापातभचाराद् भूिानामतभषङ्गाच्च यो ज्वरः||३१७||
दैवव्यपाश्रयां ित्र सवृमौषितमष्यिे|
अतभघािज्वरो नश्येि् [१] पानाभ्ङ्ग
े न सतपृषः||३१८||
रिावसेक
ै मृद्यैश्च [२] सात्म्यैमाांसरसौदनैः|
सानाहो मद्यसात्म्यानाां मतदरारसभोजनैः||३१९||
क्षिानाां व्रतणिानाां च क्षिव्रणतचतकत्सया|
आश्वासेनेष्टिाभेन वायोः प्रशमनेन च||३२०||
हषृणैश्च शमां यान्हन्त कामशोकभयज्वराः|
काम्यैरथैमृनोज्ञैश्च तपत्तघ्नैश्चाप्युपक्रमैः||३२१||
सद्वाक्यैश्च शमां याति ज्वरः क्रोिसमुन्हत्थिः|
कामाि् क्रोिज्वरो नाशां क्रोिाि् कामसमुद्भवः||३२२||
याति िाभ्ामुभाभ्ाां च भयशोकसमुन्हत्थिः|३२३| च्.तच 3
शािेत्याधदनाऽऽगन्तज्वरधिधित्सामाह| नश्येधदधत प्रशाम्यतीत्यथवः| सानाह इधत अधभर्ातज्वर एर् सानाहः| क्षतानाधमधत उरःक्षधतनाम्| क्षतधिधि
त्सया व्रणधिधित्सया ि व्रधणनाां ज्वरोऽिैतीत्यथवः| अयां ह्यिद्रर्रूिो ज्वरः; उिद्रर्श्च मूलव्याधिधिधित्सयैर् शाम्यतीधत भार्ः| र्ायोः प्रशमनेनेधत
िामाधदज्वरेष र्ातानबन्धादिििम्| सद्वाक्यैररधत शोभनैर्विनैः| िामादीनाां प्रधतद्वन्द्द्वेन धिधित्सामाह- िामाधदत्याधद||

88. ओषिीगन्धतवषजौ तवषतपत्तप्रसािनैः ||२६८||
जयेि् कषायां च तहिां सवृगन्धक
ृ िां िथा |
तनम्बदारुकषायां वा तहिां सौमनसां यथा ||२६९||सु.उ.39
ओषिीगन्धधर्षजाधर्त्याधद| धर्षधित्तप्रसािनैः धर्षधित्तधिधिन्वत्सतैररत्यथवः| अन्ये ‘धर्षिीतप्रसािनैः’ इधत िठन्वन्त,
व्याख्यानयन्वन्त ि-
धर्षिीतस्य याधन प्रसािनाधन धिधिन्वत्सताधन तैररत्यथवः| ओषिीगन्धधर्षजज्वरयोरिरमधि योगमाहजयेधदत्याधद|
सर्वगन्धि
ृ तम् एलाधदि
ृ तां, सौमनसां जातीि
ृ तम्|

89. शाखानुसारी ज्वर तचतकत्सा
शीिोष्णतस्नग्धरूक्षाद्यैज्वृरो यस्य न शाम्यति||२८९||
शाखानुसारी रिस्य [१] सोऽवसेकाि् प्रशाम्यति|२९०|च.तच.3
शाखानसारीत्यत्र यद्यधि “शाखा रक्तादयो िातर्ः” (सू.अ.११) इत्यक्तां, तथाऽिीह रक्तदू षिो धर्शेषेण ज्वरो ञे
यः, रक्ताश्रये एर् दोषे रक्तमोक्षस्य धर्शेषेण समथवत्वात्| रक्तमोक्षस्थानां ि बाहुमध्यां ञेयां;

90. पुनराविृक ज्वर तचतकत्सा
तनवृृत्तेऽतप ज्वरे ििाद्यथावस्थां यथाबिम्|
यथाप्राणां हरेिोषां प्रयोगैवाृ शमां नयेि्||३३९||
मृदुतभः शोिनैः शुन्हद्धयाृपना बस्तयो तहिाः|
तहिाश्च िघवो यूषा जाङ्गिातमषजा रसाः||३४०||
अभ्ङ्गोद्विृनस्नानिूपनान्यञ्जनातन च|
तहिातन पुनरावृत्ते ज्वरे तििघृिातन च||३४१||
गुव्यृतभष्यन्द्द्यसात्म्यानाां भोजनाि् पुनरागिे|
िङ्घनोष्णोपचारातदः क्रमः कायृश्च पूवृवि्||३४२||
तकराितििक
ां तििा मुस्तां पपृटकोऽमृिा|
घ्नन्हन्त पीिातन चाभ्ासाि् पुनराविृक
ां ज्वरम्||३४३||च.तच.3

91. योगा/Formulations
रस योग
Anandabairava Rasa (RSS)-Jwaratisara
Mrityunjaya Rasa (Br)-Sarva Jwara
Tribhuvanakirti Rasa (Rasamruta)-Vatakphaja Jwara
Lakshmi Vilasa Rasa (Br)-Sannipataja Jwara
Vasanta Malti Rasa(SBM)-Vishama Jwara
Makaradwaja Rasa (Br)-Sannipataja Jwara
Churnas
Amalkyadi Churna (YR)
Triphala Churna (BN)-Vishama Jwara
Sudarshana Churna (Br)-Sarva Jwara
Marichadi Churna (YR)-Vataj Jwara
Sitopaladi Churna (YR)-
Talisadi Churna (YR)

92. Asava/Arishta Amritarishta (Br)-Sarva Jwara
Mrugamadasava (Br)-Sannipataj Jwara
Kashaya
Guduchyadi Ks (Br)
Pathyadi ks(Br)-Jirna Jwara
Nagaradi Ks (Br)-
Amrittotaram Ks (Sa)-Sannipataja Jwara
Drakshadi KS (AH)-Vatapitta Jwara
Nimbadi KS (Ck)-Kaphaj Jwara
Panchatikta KS (Ck)-Ashtavidha Jwara
Panchamruta Ks (Sa)-Ama Jwara
Indukanta Ks (Sa)-Recurrent Fever
Bharangyadi ks (Sa)-Vishama Jwara

93. Ghrita
Pippalyadi Ghrita
Vasadya Ghrita
Baladya Ghrita

94. Dengue Fever
• Break-bone fever
• 4 serotypes:
• DEN-1
• DEN-2
• DEN-3
• DEN-4
• DEN-2: Produces DHF,DSS
• Seasonality of July to November
• Dengue virus is a positive-stranded encapsulated RNA virus
• Belongs to the flavivirus genus of the Flaviviridae family

96. • After an acute phase of infection by a particular serotype there is
lifelong immunity to the infecting serotype but only temporary and
partial protection against the other three serotypes and secondary or
sequential infections are possible after variable time period

97. Antigen-Antibody Response in Dengue
Infection

98. • High concentrations of this antigen can be detected in patients with
primary and secondary dengue infections up to 9 days after the onset
of illness with the newer kits
• Antigen detection in the acute stage of secondary infections can be
compromised by pre-existing virus–IgG immune-complexes.

99. • Symptomatic dengue infection is a systemic and dynamic disease having
wide clinical spectrum that includes both severe and no severe clinical
manifestations.
• The incubation period lasts for 5 to 7 days and the onset of the illness is
abrupt.
• Common presenting symptoms include high-grade fever, headache, retro-
orbital pain, myalgia, arthralgia, nausea, vomiting and rash. The symptoms
usually last for 2-7 days.
• Three phases: febrile, critical and recovery.
• The severity of the disease becomes apparent during defervescence
(transition from the febrile to the afebrile phase).
• Increased capillary permeability, that lasts approximately for 24 to 48
hours, is more common in secondary dengue infections.

100. Course of dengue fever

101. Course of Dengue Illness
Febrile or Viremic Phase Critical Phase Recovery Phase
• Lasts for 2 to 7 days.
• Symptoms: Headache, Myalgia,
Arthralgia, Retro-orbital pain
• Children: anorexia, N/V
• Progressive decrease in WBC
(TC<5000/ cumm) & mild Thrombo-
cytopenia +/- mild hemorrhage
• Positive Tourniquet Test
• Warning signs between days 3
and 7 of illness.
• Increased capillary permeability
causing plasma leakage.
•A Rising Hematocrit is the earliest
sign of plasma leakage.
• Gradual re-absorption of extra-
vascular compartment fluid takes
place in following 48 to 72 hours.
• General well-being improves
• Isles of white in the sea of red
• Fluid Overload may happen
Dehydration, High fever
neurological disturbances &
febrile seizure
Shock from plasma leakage: severe
hemorrhage and organ impairment
Hypervolemia and acute
pulmonary oedema

103. Immunopathogenesis of DHF / DSS – Cytokine
overproduction
• Serotype cross-reactive antibodies from the previous infection bind to
virions without neutralization and enhance the entry of virus into
monocytes
• The number of virus-infected monocytes increases
• As a result, the level of T-cell activation is markedly increased,
reflecting the increased antigen presentation
• Increased frequency of dengue-virus-specific T cells in secondary
infectionThese T cells produce cytokines such as IFN-ƴ, IL-2, and TNF·,
and lyse dengue-virus-infected monocytes

104. Immunopathogenesis – Complement
activation
• The risk of DHF/DSS is higher in secondary infections with dengue virus of
serotype 2 compared to the other serotypes.
• Apparently, viral load is also a contributing factor in the development of
DHF/DSS
• The complement cascade is activated by a virus-antibody complex as well
as by several cytokines to release C3a and C5a that also have direct effects
on vascular permeability.
• The synergistic effects of IFN-ƴ, TNF·, and activated complement proteins
trigger plasma leakage from capillaries in secondary dengue
• DHF develops rapidly, usually over a period of hours, and resolves within 1–
2 days in patients who receive appropriate fluid resuscitation.

105. Grading of DF/ DHF
• DF: Fever of 2-7 days with two or more of following- Headache, Retro
orbital pain, Myalgia, Arthralgia with or without leukopenia,
thrombocytopenia and no evidence of plasma leakage.
• DHF I: Above criteria plus positive tourniquet test and evidence of plasma
leakage. Thrombocytopenia with platelet count less than 1,00,000/ mm3 and
Hct rise more than 20% over baseline or Fall in Hct by 20% after Fluid
replacement.
• DHF II: Above plus some evidence of spontaneous bleeding in skin or other
organs (black tarry stool, epistaxis, gum bleeds) and abdominal pain.
• DHF III (DSS): Above plus circulatory failure (weak rapid pulse, narrow pulse
pressure < 20 mm Hg, Hypotension, cold clammy skin, restlessness).
• DHF IV (DSS): Profound shock with undetectable blood pressure or pulse.

106. Warning and danger signs and symptoms of
dengue fever
•Bleeding: epistaxis, scanty haemoptysis, hematemesis, gum bleeding, black
coloured stools, excessive menstrual bleeding, dark-coloured urine or haematuria.
•Lethargy and/or restlessness
•Sudden behavioural changes
•Convulsions.
•Difficulty in breathing or palpitation or breathlessness.
•Persistent vomiting >3 times a day.
•Severe abdominal pain
•Postural hypotension - dizziness.
•Pale, cold clammy extremities.
•Not able to drink and no urine output for 4-6 h or urine output less than 0.5
ml/kg/h.

107. Warning and danger signs and symptoms of
dengue fever
Additional danger signs for clinicians
•Enlarged and/or tender liver
•Rising haematocrit together with rapid fall in platelet count. •Metabolic
acidosis.
•Derangement of liver/ kidney function tests.
•Pleural effusion/ ascites/ gall bladder oedema clinically or by imaging.
KEY POINTS:
•Warning signs between days 3 and 7 of illness.
•Increased capillary permeability causing plasma leakage is the main
pathophysiology.
•A rising haematocrits the earliest sign of plasma leakage

108. Laboratory Diagnosis of Dengue Virus
NS1 Antigen Detection
 Serology: The study of the diagnosis of disease by measuring
antibody levels in serum is referred to as serology.
 IgM-captured enzyme-linked immunosorbent assay (MAC ELISA)
 RT-PCR and Real time RT PCR
 Virus Isolation and Culture
From onset of Illness to 5 days of
feverVirus detected in serum, Plasma,
circulating blood cells and tissues
Virus isolation Nucleic Acid Detection
NS1 Antigen Detection
From 6th Day onwards Antibody
Detection First antibody to appear –IgM
Secondary Antibody – IgG
Any one of the NS1Ag and IgM assays is confirmatory for diagnosis of Dengue if done
through ELISA method

109. Distinct clinical and initial parameters to
differentiate from other viral aetiologies
1. Positive Tourniquet Test
2. Relative bradycardia
3. Leucopenia with Relative lymphocytosis
4. Specific Aspartate Aminotransferase [AST] elevation and Serum
Lipase elevation

110. Clinical Management
General management of Dengue Fever (DF):
• Management of dengue fever is symptomatic and supportive
• Bed rest is advisable during the acute phase.
• Use cold/ tepid sponging to keep temperature below 38.5 ° C.
•Paracetamol as Antipyretic to lower body temperature is preferable in the
recommended doses [Note: In children the dose of oral and IV paracetamol is
calculated as per 15 mg/Kg body weight and 10 mg/Kg body weight respectively
per dose at an interval of 6 hrs depending upon fever and body ache ]
• Encourage oral intake of at least 5 glasses of other fluids (with electrolytes) in
addition to normal daily intake of plain fluid. Small frequent sips for those with
nausea and anorexia.
• Patients should be monitored for development of complications till 24 to 48
hours after they become afebrile.

111. When to start and stop intravenous fluid
therapy
Febrile phase
• Limit IV fluids.
• Early IV therapy may lead to fluid overload especially with nonisotonic IV
fluid
Critical phase
• IV fluids are usually required for 24–48 hours
NOTE: For patients who present with shock, IV therapy should be
Recovery phase
• IV fluids should be stopped so that extravasated fluids can be reabsorbed

112. Management of Severe Bleeding
• Platelet Transfusion
• Blood Transfusion-Loss of blood (overt blood)—10% or more of total
blood volume

113. Ayurvedic Co relation
• Its been corelated to Dandaka Jwara
• Mentioned in Parishishta Chap of Madhava Nidhana
• Where the basic cause is due to bite of a particular species of
mosquito
• Features of Dandaka Jwara is very similar to Vatolbana Sannipataj
Jwara

114. Typhoid Fever/Enteric Fever
• Typhoid fever is a life-threatening infection caused by the bacterium
Salmonella Typhi.
• It is usually spread through contaminated food or water. Once
Salmonella Typhi bacteria are ingested, they multiply and spread into
the bloodstream.
• Urbanization and climate change have the potential to increase the
global burden of typhoid.
• In addition, increasing resistance to antibiotic treatment is making it
easier for typhoid to spread in communities that lack access to safe
drinking water or adequate sanitation.

115. Symptoms
• Salmonella Typhi lives only in humans.
• Persons with typhoid fever carry the bacteria in their bloodstream
and intestinal tract.
• Symptoms include prolonged high fever, fatigue, headache, nausea,
abdominal pain, and constipation or diarrhoea.
• Some patients may have a rash.
• Severe cases may lead to serious complications or even death.
• Typhoid fever can be confirmed through blood testing.

116. • Untreated typhoid fever may progress to delirium, obtundation,
intestinal haemorrhage, bowel perforation, and death within 1 month
of onset.
• Survivors may be left with long-term or permanent neuropsychiatric
complications.
• The term typhoid derived from the ancient Greek word for cloud, was
chosen to emphasize the severity and long lasting neuropsychiatric
effects among the untreated.

117. Characteristics
• Clinically characterized by typical continuous fever for 3-4 weeks,
relatively bradycardia with involvement of intestinal lymphoid tissue,
reticuloendothelial system and gall bladder.

118. Causative agent
• Salmonella typhi
• A gram negative, facultative aerobic, non spore forming bacteria that
is motile due to its peritrichous flagella
• Grows best in 37 C
• Has two sets of antigens for detection
• 1 Somatic or O antigen
• 2 Flagellar or H antigen: strong immunogenic induces antibody formation and
present in high titters following infection or immunization

119. Cases Carriers
A case in infectious as long as bacilli appears in stool
or urine
Temporary/Incubatory- excrete bacilli for 6 -8 weeks
Chronic- excrete bacilli for more than a year, organ
persists in gall bladder/biliary tract

120. Pathopysiology
• Ingestion of contaminated food or water
• Invade small intestine and enter bloodstream
• Carried by white blood cells in the liver, spleen, and bone marrow
• Multiply and re-enter the blood stream
• Bacteria invade gall bladder, biliary system and lymphatic tissue of the
bowel and multiply in high number
• Then pass into the intestinal tract and can be identified for diagnosis
in culture from the stool tested in lab

121. Course of Disease
• S typhi and paratyphi are clinically indistinguishable from each other.
• Symptoms of disease develop 7-14 days after ingestion of the organism.
• Over the course of the first week of illness, a wide variety gastrointestinal
symptoms of the disease develop. These include diffuse abdominal pain
and tenderness and, in some cases, fierce colicky right upper quadrant
pain.
• Inflamed Peyer patches narrow the bowel lumen to the point of causing
significant constipation that may persist for the duration of the illness.
• If untreated the individual may develop a dry cough, dull frontal headache,
delirium, and severe malaise associated with marked stupor.

122. • Seven to 10 days into the illness, the fever plateaus at 103-104°F (39-
40°C).
• The patient develop Rose Spots, salmon-colored, blanching, truncal,
maculopapules that are 1-4 cm wide and fewer than 5 in number.
These generally resolve within 2-5 days. They are caused by bacterial
emboli to the dermis Occasionally , they may be seen in cases of
Shigellosis or nontyphoidal Salmonellosis.

123. • During the second week, the signs and symptoms listed above
progress.
• The abdomen becomes distended, and soft splenomegaly is common.
Relative bradycardia and dicrotic pulse (double beat, the second beat
weaker than the first) may develop.

124. • In the third week, the still febrile individual grows more toxic and
anorexic with significant weight loss.
• The conjunctivae are infected, and the patient is tachypneic with a
thready pulse and crackles over the lung bases.
• Abdominal distension is severe. Some patients experience foul, green-
yellow, liquid diarrhea (pea soup diarrhea).
• The individual may descend into the typhoid state, which is
characterized by apathy, confusion, and even psychosis.
• Necrotic Peyer patches may lead to bowel perforation and peritonitis.
This complication is often unheralded and may be masked by
corticosteroids. At this point, overwhelming toxemia, myocarditis, or
intestinal hemorrhage may cause death.

126. • If the individual survives to the fourth week, the fever, mental state,
and abdominal distension slowly improve over a few days.
• Intestinal and neurologic complications may still occur in surviving
untreated individuals.
• Weight loss and debilitating weakness last months.
• Some survivors become asymptomatic S typhi carriers and have the
potential to transmit the bacteria indefinitely.

127. Investigation
1. Blood Culture: Blood cultures are positive
1st week-90%
2nd week-75%
3rd week-60%
4th week and later-25%
2. Felix-Widal Test
3. New Tests: IDL Tubex, Typhidot Test, Typhidot-M, Typhidot rapid, IgM Dip
Test.

128. Cases
1. Early Diagnosis by culture of blood or stool
2. Notification done where its mandatory
3. Isolation till 3 negative test
4. Treatment by appropriate antibiotics
5. Follow up examination of stools and urine after 3-4 months and 12
months after infection

129. Management
General:
• Mantenance of hyderation
• Antipyretics
• Appropriate nutrition
Specific: Antibiotics
Ampicillin, Amoxicillin, Trimethoprim& Sulphamethoxazole, Fluroquinolones
In Quinolone resistance- Azythromycin, 3rd gen cephalosporins- Ceftriaxone

130. Optimal Therapy
Susceptibility Antibiotic Daily dosage (mg/kg) Days
Fully sensitive Fluoroquinilove-
Ciplox/Oflox
15 5-7
Multi drug resistant Fluoroquinilone/Cefixime 15/15-20 5-7/7-14
Quinilone resistant Azithromycin/Ceftriaxone 8-10/75 7/10-14
Alternative effective Therapy
Susceptibility Antibiotic Daily dosage (mg/kg) Days
Fully sensitive Amoxicillin 75-100 14
Multi drug resistant Azithromycin/Cefixime 8-10/15-20 7/7-14
Quinilone resistant Cefixime 20 7-14

131. WHO Recommendation
Uncomplicated:
• Cefixime (o)
• Azithromycin (o)
• Ciprofloxacin (o)
• Ofloxacin (o)
Complicated:
• Ceftrixone IV
• Cefotaxime IV
• Ciprofloxacin IV

132. Carriers
• Treatment my intensive course of Ampicillin/Amoxicillin with
probenecid for 6 weeks
• Cholecystectomy if needed

133. Prevention
• Typhoid fever is common in places with poor sanitation and a lack of
safe drinking water.
• Access to safe water and adequate sanitation, hygiene among food
handlers and typhoid vaccination are all effective in preventing
typhoid fever.
• Typhoid conjugate vaccine, consisting of the purified Vi antigen linked
to a carrier protein, is given as a single injectable dose in children
from 6 months of age and in adults up to 45 years or 65 years
(depending on the vaccine).

134. Chikungunya
Chikungunya is a mosquito-borne viral disease caused by the
chikungunya virus (CHIKV), an RNA virus in the alphavirus genus of the
family Togaviridae. The name chikungunya derives from a word in the
Kimakonde language, meaning “to become contorted”.

135. Distribution and transmission
• CHIKV was first identified in the United Republic of Tanzania in 1952
and subsequently in other countries Africa and Asia.
• Urban outbreaks were first recorded in Thailand in 1967 and in India
in the 1970s (2).
• CHIKV has now been identified in over 110 countries in Asia, Africa,
Europe and the Americas.
• All regions with established populations of Aedes aegypti or Aedes
albopictus mosquitoes have now experienced local mosquito-borne
transmission.

136. Symptoms
• In symptomatic patients, CHIKV disease onset is typically 4–8 days (range
2–12 days) after the bite of an infected mosquito.
• It is characterized by an abrupt onset of fever, frequently accompanied by
severe joint pain. The joint pain is often debilitating and usually lasts for a
few days but may be prolonged, lasting for weeks, months or even years.
• Other common signs and symptoms include chills, arthralgia orarthritis,
rash, nausea, vomiting, headache, conjunctival suffusion, mild
photophobia
• In the absence of significant joint pain, symptoms in infected individuals
are usually mild and the infection may go unrecognized.
• Once an individual is recovered, available evidence suggests they are likely
to be immune from future infections

137. Complications
• Most patients recover fully from the infection; however, occasional
cases of eye, heart, and neurological complications have been
reported with CHIKV infections.
• Patients at extremes of the age spectrum are at higher risk for severe
disease. Newborns infected during delivery and older people with
underlying medical conditions may become severely ill and CHIKV
infection can increase the risk of death.
• The joints of the extremities are swollen and tender. Some patients
may have incapacitating arthralgia or arthritis, which may last for
weeks to months.

138. Diagnosis
• Blood samples collected during the first week of illness using tests
such as reverse transcriptase–polymerase chain reaction (RT–PCR).
• IgM capture ELISA

139. Treatment
• The clinical management includes addressing fever and joint pain
with anti-pyretics and optimal analgesics, drinking plenty of fluids and
general rest. There is no specific antiviral drug treatment for CHIKV
infections.
• In Ayurveda its being co related to Sandhigata Sannipataja
Jwara(Bhavaprakasha), Vatapitta Jwara, Vatakapha Jwara, Sharad
Jwara(Bhela)

140. Drugs to be selected
1. Jvara hara (anti pyretics)
2. Sotha hara (anti inflammatory)
3. Vedanaa hara (analgesics)
4. Kushtghna (Skin diseases)
5. Kandughna (anti pruritic)
6. Kasa hara (anti tussive)
7. Swasa hara (anti dyspnoeic)
8. Atisara hara (anti diarrhoeal) etc.,
9. Balya
10. Rasayana
11. Dhoopana
12. Bhutagana

141. SHAMANA
1. Guduchi
2. Shunti
3. Patha
4. Tulsi
5. Nimba
6. Haritaki
7. Vibitaki
8. Amalaki
9. Manjishta
10. Musta
11. Katuki
12. Rasna
13. Guggulu
14. Haridra
15. Shallaki
16. Nirgundi

142. Rasayana
• Ashwagandha
• Amalaki
• Guduchi
• Yastimadhu

143. Dhoopana
• Tulsi
• Nimba
• Aparajitha
• Vacha
• Jatamamsi
• Guggulu
• Shalaparni
• Sala