Hồn Nam Bộ 2 - VHN Dạ cổ hoài lang - Cao Văn Lầu và Thành Lộc

1. HỒN NAM BỘ
Võ Hiếu Nghĩa – Người con Nam bộ ghi lại
Người Nam bộ trước hết rất xứng đáng là những anh hùng thật sự mở mang bờ cõi, chịu
khỗ chịu cực, luôn kề bên cái chết bởi biết bao là hiểm họa từ hùm thiêng rắn độc, sơn lam
chướng khí, nhưng vẵn luôn giữ tính tình chân chất thật thà, thương bạn thương bè, là những
người hiệp nghĩa “thấy chuyện bất bằng chẵng tha”. Chúng ta hãy xem qua đặc tính của người
Nam bộ qua các nhân vật điển hình.
Phần II : DẠ CỔ HOÀI LANG & THÀNH LỘC
Một trong các tổ sư âm nhạc miền Nam phải nói tới là ông Sáu Lầu với Dạ cổ Hoài lang. Các
lời hát trong bản nhạc này thể hiện các lời nói câu ca trong cửa miệng của người Nam bộ, dĩ
nhiên là trong đó có tôi. Khiến chúng ta dễ dàng cảm động và rơi nước mắt, nhớ lại một thuở
nào....
DẠ CỔ HOÀI LANG
Từ là từ phu tướng
Bảo kiếm sắc phong lên đàng
Vào ra luống trông tin chàng
Năm canh mơ màng
Em luống trông tin chàng
Ôi gan vàng quặn đau í a
Đường dù xa ong bướm
Xin đó đừng phụ nghĩa tào khang
Ðêm luống trông tin bạn
Ngày mỏi mòn như đá vọng phu
Vọng phu vọng luống trong tin chàng
Sao nỡ phũ phàng
Chàng hỡi chàng có hay
Đêm thiếp nằm luống những sầu tây
Bao thuở đó đây sum vầy
Duyên sắc cầm đừng lạt phai
Là nguyện cho chàng
Nguyện cho chàng đặng chữ bằng an
7

2. Mau trở lại gia đàng
Cho én nhạn hiệp đôi í a
Cao Văn Lầu
Cao Văn Lầu, thường gọi Sáu Lầu, (22 tháng 12 năm 1892 - 13 tháng 8 năm 1976) là một
nhạc sĩ và là tác giả bài "Dạ cổ hoài lang", một bài ca độc đáo và nổi tiếng nhất trong nghệ
thuật cải lương Việt Nam.
Cao Văn Lầu sinh ngày 22 tháng 12 năm 1892 tại xóm Cái Cui, làng Chí Mỹ, sau sát nhập với
làng Thuận Lễ trở thành xã Thuận Mỹ, huyện Vàm Cỏ, tỉnh Long An.
Khi Cao Văn Lầu được bốn tuổi (năm 1896), ông Chín Giỏi (chưa rõ tên thật, cha Cao Văn lầu)
vì nghèo, vì bị áp bức nên đã cùng vợ và sáu đứa con nhỏ xuống ghe, tìm đất khác sinh sống.
Buổi đầu, ông Chín Giỏi đến tá túc trên đất của một người bà con ở Gia Hội (Bạc Liêu). Sau 9
tháng đi làm mướn cật lực mà không đủ ăn, gia đình ông lại phải dời sang Xà Phiên (nay
thuộc Long Mỹ, tỉnh Hậu Giang), khẩn hoang làm ruộng.
Khoảng một năm sau, hơn 40 công đất, nhờ khó nhọc mới có được, bị địa chủ chiếm lấy. Nhờ
người giới thiệu, gia đình ông Chín Giỏi dọn về Họng Chàng Bè (Giá Rai, Bạc Liêu) để tiếp tục
khẩn hoang, nhưng rồi số đất này về sau cũng về tay người khác.
Xót cảnh trắng tay của ông Giỏi, hương sư Chơn ở làng Vĩnh Lợi tổng Thạnh Hòa, cho ông cất
một căn chòi lá ở trên đất công điền gần chùa Vĩnh Phước An (nay thuộc phường 2, thị xã Bạc
Liêu). Ở đó, vợ chồng ông và các con phải đi làm thuê, đi câu để chạy ăn từng bữa.
Hòa thượng Minh Bảo (? - 1912), trụ trì chùa Vĩnh Phước An, thấy gia đình ông Chín Giỏi vất
vả quá mà không đủ ăn, nên đề nghị cho Cao Văn Lầu, lúc đó mới 8 tuổi, vào chùa ở để chia sẻ
gánh nặng. Kể từ đó chú bé Lầu, vừa kinh kệ, vừa được nhà sư dạy chữ Nho.
Năm 1903, nhờ cha đến xin, Cao Văn Lầu được phép trở về nhà để học chữ Quốc ngữ. Nhưng
chỉ học đến "lớp nhì năm thứ hai" (Cours moyen 2e année) tức lớp 4 ngày nay, thì ông Lầu phải
thôi học vì nhà gặp thêm cảnh khó: anh đi ở rể, chị lấy chồng, cha già yếu...Vậy là, năm 15 tuổi
(1907), Cao Văn Lầu phải thay cha và anh chị đi làm những việc nặng nhọc để nuôi gia đình.
Lúc bấy giờ tại xóm Rạch Ông Bổn có một thầy đàn nổi tiếng tên Lê Tài Khí, tục gọi Hai Khị
hay Nhạc Khị. Ông thầy này bị mù cả hai mắt thêm có tật ở chân, nhưng ngón đàn của ông thật
điêu luyện.
Năm 1908, Cao Văn Lầu nhờ cha dẫn đến thầy Hai Khị để xin học đàn mỗi đêm. Nhờ yêu thích
và siêng năng, ông mau chóng sử dụng thành thạo các loại nhạc cụ như đàn tranh, cò, kìm,
trống lễ; và trở thành một nhạc sĩ nồng cốt trong ban cổ nhạc của thầy.
Năm 1912, ông bắt đầu đi hát với Sáu Thìn và cô Phấn với bài Tứ đại oán Bùi Kiệm thi rớt.
Năm 21 tuổi (1913), Cao Văn Lầu vâng lệnh cha mẹ đi cưới vợ, đó là cô Trần Thị Tấn, một cô
gái nết na ở điền Tư Ô (Chung Bá Khánh).
Khoảng thời gian này, ông sáng tác được một bản ngắn mang tên Bá điểu, sau đổi lại Thu
phong, gồm tám câu nhịp bốn. Sau nữa, bản nhạc này được soạn giả Trịnh Thiên Tư đặt thêm
lời ca và có tên mới là Mừng khi gặp bạn.
8

3. Năm 1917, ông sáng tác thêm một khúc gồm 22 câu, theo một chủ đề của thầy Nhạc Khị đề
xướng là "Chinh phụ vọng chinh phu" (chủ đề được rút ra từ bản Nam ai "Tô Huệ chức cẩm hồi
văn") nhưng chưa kịp sửa chữa và trình thầy thì gặp nghịch cảnh đau lòng. Vợ ông đã ba năm
mà vẫn chưa có dấu hiệu thai nghén, theo tục xưa, cha mẹ buộc ông phải trả vợ về nhà cha mẹ
ruột.
Khoảng một năm sau, trong tâm trạng nhớ thương vợ, bản nhạc trên được đem ra soạn lại.
Nghe bạn đồng môn tên Ba Chột góp ý, ông bỏ bớt 2 câu trùng lắp, bài nhạc còn chẵn 20 câu
nhịp đôi.
Tết Trung Thu năm Mậu Ngọ (15 tháng 8 âm lịch, nhằm ngày 19 tháng 9 năm 1918), ông cùng
các bạn đến thăm thầy, luôn tiện trình bày bản nhạc chưa có tên trên. Nghe xong, thầy Nhạc
Khị hết sức khen ngợi.
Đêm đó có nhà sư Nguyệt Chiếu cùng tham dự, thầy Nhạc Khị liền nhờ nhà sư đặt tên cho bản
nhạc. Nhà sư nói:"... tuy nhạc và lời ca còn vài điểm bất nhất, nhưng cái chung vẫn diễn tả
được tâm tư của nàng Tô Huệ [5]. Vậy cứ theo tích này mà đặt tên cho bài là "Dạ cổ hoài lang"
(Nghe tiếng trống đêm nhớ chồng). Kể từ đêm đó, bài ca này được loan truyền nhanh chóng.
Năm 1919, ông Lầu làm nhạc công trong gánh hát cải lương của Ba Xú (Bạc Liêu).
Cách mạng tháng Tám thành công, ông tham gia Mặt trận Liên Việt ở ấp Vĩnh Phước, xã Vĩnh
Lợi, tỉnh Bạc Liêu.
Năm 1947, ông nhận nhiệm vụ đặc biệt là cứu và đã cứu được một số cán bộ bị thực dân Pháp
bắt.
Từ 1918 đến năm 1974, ngoài bản "Dạ cổ hoài lang", mà sau này phát triển thành bản "vọng
cổ", làm thay đổi một phần bộ mặt cải lương; ông Cao Văn Lầu còn sáng tác thêm 10 bản nữa,
nhưng đa phần chỉ lưu hành ở Bạc Liêu.
Ông mất lúc 13 giờ ngày 13 tháng 8 năm 1976 tại Thành phố Hồ Chí Minh, thọ 84 tuổi.
Chú thích
Theo Trần Đức Thuận. Học giả Vương Hồng Sển nói ông có tật ở tay (sách ghi ở mục tài liệu).
Trong Hồi ký 50 năm mê hát, Ông Vương Hồng Sển cho biết: "Nếu phải kể công đầu, đáng
làm hậu tổ cải lương, đó là ông Hai Khị ở Bạc Liêu. Nghe đâu ông sống lối năm 1915...Ông
đau cổ xạ, ngón tay co rút và ngo ngoe rất khó. Thế mà ông có tài riêng, không ai bắt chước
được. Ai muốn thử tài cứ đến nhà, ban đầu ông giở mùng cho xem, chỉ trống, kèn, chụp chõa
trơ trơ ở trong ấy. Thế rồi khách ra ngồi salon, ông Khị chun vô mùng, một “mình ên”, rồi bỗng
nghe trọn bộ cổ nhạc khua động có tiết tấu nhịp nhàng y như có cả bốn năm người hòa tấu:
trống xổ, kèn thổi, đờn kéo ò e, chụp chõa lùng tùng xòa...Không ai biết ông làm cách nào mà
được vậy, quả là diệu thuật" (sách ghi ở mục tài liệu, tr. 46).
Do quá nhớ thương, thi thoảng vợ chồng ông vẫn lén lút gặp nhau. Sau, vợ ông thụ thai, hai
người lại được xum họp.
**********************************
9

4. Thành Lộc với Dạ cổ hoài lang
Thành Lộc trong Dạ cổ hoài lang
"Đối với nghệ sĩ, gặp được một vai hay như bắt được vàng. Với tôi,
vai ông Tư trong Dạ cổ hoài lang còn hơn thế nữa, là kim cương
trong đời...".
NSƯT Thành Lộc bâng khuâng nói như thế khi nhắc đến vai diễn mà
anh đã đóng hơn 300 suất tại Sân khấu nhỏ 5B Võ Văn Tần (nay là
Nhà hát Sân khấu nhỏ TP.HCM). Bây giờ, Dạ cổ hoài lang vẫn được
diễn thường xuyên với các nghệ sĩ khác đóng vai ông Tư, nhưng dấu
ấn Thành Lộc đã khắc sâu trong tâm trí khán giả, và không thể phủ
nhận chính anh đã mở một đường dây kịch bản dễ thương đến như thế để làm nền cho bạn diễn
sau này.
Bắt đầu là một kịch bản của Thanh Hoàng dự trại sáng tác do Hội Sân khấu và Đài truyền hình
TP.HCM (HTV) tổ chức. Khi đạo diễn Công Ninh đưa kịch bản cho Thành Lộc thì câu đầu
tiên Lộc hỏi là: "Nó được giải mấy?". Công Ninh đáp: "Giải 4". "Ừ, giải 4 thì tui nhận, còn giải
nhất, giải nhì thì không". Sao lạ vậy ? Thành Lộc cười: "Đề tài tác phẩm đoạt giải nhất, nhì
thường khô khan, nhân vật không thực. Khi đọc Dạ cổ hoài lang tôi thấy nó rất "đời", rất
"người" nên tôi nhận liền". Quả nhiên, Dạ cổ hoài lang trở thành một hiện tượng của sân khấu
TP.HCM, có người mua vé xem đi xem lại mấy lần mà nước mắt vẫn tuôn trào. Thập niên 80,
90 thế kỷ trước, hoàn cảnh người dân TP.HCM rất giống với kịch bản, nhiều gia đình rơi vào
cảnh xuất ngoại chia lìa, nên câu chuyện trên sân khấu đã xoáy sâu vào trái tim người ta. Nó
còn là chuyện dị biệt văn hóa, nỗi đau của người Việt Nam nơi đất khách, làm rung động tâm
hồn khán giả. Thậm chí, không cần đi ra nước ngoài, những người bỏ quê lên thành phố lập
nghiệp cũng tìm thấy trong Dạ cổ hoài lang những rưng rưng hoài niệm về một vùng quê bình
yên có lũy tre xanh, có dòng sông nhỏ, có con đò chông chênh, có câu hò ngọt lịm mỗi hoàng
hôn. Thế là người ta khóc...
Riêng Thành Lộc khóc vì một hoài niệm nữa: "Tôi bắt gặp nhân vật ông Tư sao mà giống ba
tôi. Ông sống hoài cổ, và một chút bảo thủ. Tôi là lớp diễn viên hồi mới giải phóng nên có
những quan điểm sống, quan điểm làm nghề khác với ông, thành ra hai cha con cứ hay tranh
luận gay gắt, y như mâu thuẫn giữa ông Tư và đứa cháu trong vở. Tôi đã diễn với vốn sống từ
ba tôi, có những câu thoại, những động tác tôi cố tình lặp lại hình ảnh của ông. Thí dụ, dáng đi
dáng đứng, hoặc gặp bất kỳ người nào đến chơi là bắt ngồi nghe ông kể chuyện quá khứ, hoặc
khi cãi không lại tôi thì ông cười hề hề nhẫn nhịn...". Ba của Thành Lộc là NSND Thành Tôn,
một cây cổ thụ trong làng hát bội. Ông sống thọ 84 tuổi.
Những ngày cuối đời, ông vẫn say mê nghề hát đến quên cả bệnh tật. Trong căn phòng
nhỏ, khi học trò đến hỏi về những vai diễn thì ông lập tức nhảy khỏi ghế, đứng lên múa những
động tác vũ đạo, quay tít người trong cái khoảng không chưa đầy 4 mét vuông. Múa xong, ông
lăn ra thở hổn hển nhưng nét mặt tràn đầy sung sướng. Thậm chí, khi ông nằm ở Bệnh viện
Nguyễn Trãi, nghệ sĩ Kim Thanh đến hỏi về vai Châu Xương, ông liền nhảy xuống giường múa
ngay một lớp. Và đúng một tuần sau ông ra đi vĩnh viễn. Trái tim nghệ sĩ ấy đập cho đến phút
10

5. cuối cùng với nghệ thuật. Đó chính là chất liệu để Thành Lộc sáng tạo lớp diễn tuyệt vời cho
cái chết của ông Tư.
Trong kịch bản, ông Tư chết trên giường bệnh, có một bác sĩ người Mỹ giả làm con trai
ông đến đưa tiễn. Nhưng Thành Lộc phản đối: "Tôi không thích có người nước ngoài chen vào
tâm hồn người Việt. Bi kịch này là do chính người Việt gây ra thì không ai có quyền chen vào
giải quyết. Tôi muốn ông Tư phải đứng cao hơn nỗi đau, chết trong sự thăng hoa chứ không
phải chết trong nỗi đau. Như ba tôi, chết trong sự thăng hoa nghệ thuật. Vì vậy, tôi để cho ông
Tư leo lên sân thượng, là một điểm cao, và chết trong niềm hạnh phúc khi đối diện đất trời bao
la. Như thế, giá trị của bi kịch mới đẩy lên tuyệt đỉnh". Quả thực cái chết ấy đã đóng lại vở diễn
như một giọt nước mắt hóa thạch trong lòng khán giả, mãi mãi không quên mảnh ván mong
manh bắc cầu đưa ông già lên hòa nhập cùng tuyết và gió, để tâm hồn ông thoát khỏi thể xác
già nua bay về với quê cha đất tổ, trẻ trung như ngày ấy ngồi bên bờ sông hát bài Dạ cổ hoài
lang chờ cô thôn nữ... Cái chết ấy lại làm hồi sinh một cái gì đó thật mãnh liệt trong lòng khán
giả, hình như là tình yêu Tổ quốc, hình như là văn hóa dân tộc, mà không cần phải dùng những
lời đao to búa lớn.
Thật xứng đáng khi Dạ cổ hoài lang đoạt cùng lúc 5 huy chương vàng (HCV) trong Hội
diễn Sân khấu nhỏ TP.HCM năm 1995 (HCV cho cả vở, và 4 HCV cho 4 nghệ sĩ Thành Lộc,
Việt Anh, Hồng Vân, Quốc Thảo). Sau vở này, Thành Lộc được phong (thật ra quá ư trầy vi
tróc vảy lắm đấy, vì là công dân Saigon cũ mà) Nghệ sĩ Ưu tú, 5B nâng cấp thành Nhà hát Sân
khấu nhỏ, và khán giả đổ xô đi tìm lại bài Dạ cổ hoài lang, còn nghệ sĩ đổ xô đi hát Dạ cổ hoài
lang tại các tụ điểm, sân khấu. Một "cú hích" mạnh đến thế!
Nhưng còn một "cú hích" khác cũng mạnh không kém, là chinh phục khán giả phía Bắc.
Thật sự, sau giải phóng rất ít đoàn hát ra Bắc biểu diễn, và khán giả cũng như nghệ sĩ phía Bắc
cũng không đánh giá cao mảng kịch nói phía Nam. Nhưng khi Dạ cổ hoài lang Bắc du, suất
nào cả khán phòng cũng vừa vỗ tay vừa khóc. Thành Lộc còn nhớ nghệ sĩ Lan Hương lên sân
khấu ôm anh mà khóc như đứa trẻ. Còn NSND Đào Mộng Long thì bay bổng đến nỗi lạc
đường về, lên tận mãi Công viên Lê Nin rất xa nhà của cụ.
Hạnh phúc vậy thì thôi!
(BáoThanh Niên)
VÕ HIẾU NGHĨA
Một người con Nam bộ ghi lại
29/10/2012 *********************************************
11