Presentation in Nepali

1. मिथ्या सूचना र लोकतन्त्र
विसं २०७९ असार सेन्टर फर विविया ररसर्च-नेपाल छलफल कायचक्रि

2. आजको मिषयिस्तु
पररचय र मचनजान
१
मिथ्या सूचना
क
े हो?
२
नेपालिा मिथ्या सूचना
स्थानीय तह वनिाचर्निा क
े देखिययो?
३
सूचना अखण्डता
कसले क
े गने? तथ्यजााँर् क
े हो?
४
अनुभि र छलफल
तपाई
ाँ को अनुभि र धारणा क
े छ?
५

3. मिथ्या सूचना र लोकतन्त्र
१
पररचय र मचनजान

4. मिथ्या सूचना र लोकतन्त्र
२
मिथ्या सूचना

5. मिथ्या सूचना र लोकतन्त्र
विथ्या सूर्नाले हाम्रो प्रजातन्त्रलाई
किजोर बनाइरहेको छ… सर्च र
सािावजक सञ्जाल इन्टरनेट वर्हाउने हाम्रो
झ्याल िात्रै होइनन्, ती हाम्रो सूर्ना र
सिार्ारका प्राथविक स्रोत हुन्। [तर ] त्यो
झ्याल अदृष्य र्लयेल र सूक्ष्म जालेेलले
धविलो छ भनेर कसैले भन्दैन।
बाराक ओबािा

6. मिथ्या सूचना र लोकतन्त्र
विथ्या सूर्नाले फजी बहसको बाटो
योवलवदन्छ अवन फजी बहसले फजी
राजनीवतको… विथ्या सूर्ना एक
साङ्क
े वतक भाषाजस्तो हो, जसलाई रोबो-
पखििक (विथ्या सूर्नाको जालिा परेर
वनजी विर्ार नभएको भीि) लाई
वनयन्त्रणिा राख्न अविखििन्न र्लाइन्छ।
रिीश क
ु िार

7. मिथ्या सूचना क
े हो?
§ विथ्या सूर्ना (अङ्ग
् रेजीिा misinformation) भनेको िूलत झुटो
िा भ्रिपूर्ण िा अनर्णरूपिा घटना, अमभव्यक्ति, तथ्याङ्क र तक
ण
प्रयोग गरेर सिाचार, सूचना िा जानकारीका रूपिा प्रस्तुत
आिसञ्चारका िाध्यि िा इन्टरनेटका सािरी हुन्।
§ यस्ता सािरीको िूल उद्देश्य जनित प्रभामित गनुच हुन्छ ।

8. मिथ्या सिाचार (Fake News) चामहिँ?
§ सन् २०१६ ताका फ
े क न्यूज िा मिथ्या सिाचार प्रयोग गररन्थ्यो र
सन् २०१७ को अन्त्यिा कोवलन्स विक्सनरीले फ
े क न्यूज शब्द राख्यो
§ तर तथ्यपरक नभई न्यूज अथिा सिार्ार बन्दैन त्यसैले विथ्या सूर्नासाँग
जुझ्न िहत्त्वपूणच हुने सञ्चारिाध्यिको विश्वसनीयता कि गनच िा
पत्रकाररतालाई कलवङ्कत गनच प्रयोग हुनसक्ने सम्भािना
§ सन् २०१८ िा विटेनले ‘प्रस्ट पररभावषत नभएको र भ्रािक अथच वदन सक्ने
भएकोले’ फ
े क न्यूज शब्द प्रयोग नगने वनणचय गर्यो।

9. उदाहरर्हरू

10. उदाहरर्हरू

11. उदाहरर्हरू

12. उदाहरर्हरू

13. मनिाणचन र मिपद् का बेला
धेरै

14. सूचना मिथ्या नहुन…
तथ्य तथ्याङ्क घटना
घटनाक्रि स्रोत व्यखिि
अवभव्यखिि तखििर सिय र
सन्दभच
● सबै
○ सही,
○ पूणच र
○ तक
च सङ्गत हुनु
जरुरी हुन्छ।
● यीिध्ये क
ु नै एकिा
प्रश्न गनच सवकने
अिस्थािा त्यो सािरी
विथ्या सूर्ना हुने

15. अमन
मभमियो?

16. सोसल
मिमिया त
झन्
व्यक्तिगत

17. YouTube वटभी
होइन्
● YouTube िा जसले पवन
वभविओ हाल्न सक्छ। जे
पवन हाल्न सक्छ।
● पवछल्लो सियिा नेपालका
धेरै घटनाहरूलाई
YouTube िा अवतरवञ्जत
ढङ्गले व्याख्या गरेको
देखियएको छ।

18. कसले
फ
ै लाउिँछ
मिथ्या
सूचना?
जसले पवन फ
ै लाउन सक्छ
तर
सिाजिा अवपवनयन वलिर
िावनएका पत्रकार, वशक्षक,
वर्वकत्सक, नेता िा प्रवतवित
व्यखििहरूले फ
ै लाउाँदा त्यसलाई
धेरैले विश्वास गछच न्।
- अञ्जानिा फ
ै लाउने र
- जानाजान फ
ै लाउने

19. कसरी फ
ै मलन्छ?

20. क
े ही घण्टाको अन्तरालिा
८१ देशिा

21. मकन
फ
ै मलन्छ?
शीषचकक
ै आधारिा किेन्ट, लाइक
र सेयर गदाच
सूर्नाको विश्वसनीयता परय नगदाच
‘होइन भने त क
े भयो र, हो रहेछ
भने त बिन्’ नी भन्ने सोर्ले गदाच
विथ्या हो भनेर थाहा पाएका
व्यखििहरूले रोक्ने प्रयास नगदाच

22. कसरी मचन्ने मिथ्या सिाचार?
सािरी प्रकाशकको विश्वसनीयता
शीषचक र सािरी
तथ्य र अवभव्यखििका स्रोत
प्रकावशत विवत
पक्ष/विपक्ष िा आरह तथा पूिाचरह
भाषा र व्याकरण
सिार्ारलाई वदइएको स्थान

23. भािनालाई (जस्तो खुशी, दुख, दया,
अचम्म िा ररस) लाई धेरै असर गछण
भने ती मिथ्या हुने सम्भािना धेरै
हुन्छ।

24. असर कस्तो?
सूर्नाको
िातािरणलाई
जानाजानी अन्यौलिा
पने बनाइवदन्छ
सािचजवनक सुरक्षािा
र्ुनौती हुनसक्छ
साम्प्रदावयक
सवहष्णुता/सद्भाि
वबरन सक्छ
विविया र संस्थािा
विश्वास घट्छ
ध्रुिीकरण बढाउाँछ;
भएको द्वन्द्वलाई
बढाउने काि गछच
लोकताखिन्त्रक
प्रवक्रयालाई
नकारात्मक असर गछच

25. मिथ्या सूचनाको लोकतन्त्रिा
असर

26. वनिाचर्न अयण्डतािा प्रभाि

30. ● विथ्या सूर्नाले विविया, सरकार, नेता, विज्ञान,
तथ्यको आवधकाररक स्रोत संस्था िा व्यखिि र
प्रजाताखिन्त्रक प्रणालीिावथको नागररक
विश्वसनीयतालाई प्रभाि पाछच ।
● सूर्नाको अयण्डता नरहाँदाको अिस्थािा
नागररकहरू अन्यौलरस्त हुन्छन् र त्यसले सिर
सिाजलाई प्रभावित पाछच ।
● कवतपय देशिा कोवभि योपप्रवतको अविश्वास, कि
हुाँदै थएको ितदान सहभावगता र नागररकको
को मिश्वसनीय?

31. ● सािचजवनक सुरक्षािा र्ुनौती
● साम्प्रदावयक सवहष्णुता/सद्भाििा असर
● ध्रुिीकरण र विद्यिान द्वन्द्वलाई बढािा
● उदाहरण: धाविचक असवहष्णुता, वहंसा र उर रावरि यता
शासन प्रर्ाली र व्यिस्र्ािा
असर

32. ● नयााँ यालको सेन्सदशीप लाद्नका लावग विथ्या
सूर्नाको प्रयोग भइरहेको छ र आलोर्नात्मक सोर्
दबाइएको छ।
● सरकारको वक्रयाकलापिावथ प्रश्न उठाउनेहरूबीर्
फ
ु ट सिेत पाररवदन्छर यसले सन्त्रास, उत्पीिन अवन
अपिानको प्रणालीलाई खिस्थर गराइवदन्छ र यसबाट
प्रश्न उठाउनेहरूको सािूवहक स्वर दवबएको िा
ससाना टुक्रािा बााँविएर जान्छ। (रिीश क
ु िार, िुि
आिाज)
िाक
् तर्ा अमभव्यक्ति
स्वतन्त्रता

33. िाक
् तर्ा अमभव्यक्ति
स्वतन्त्रता

34. राजनीमतिा समिय िमहलािामर् सञ्चार िाध्यििा हुने लैंमगक
महिंसाको मिश्लेषर्
● पारम्पररक सञ्चारिाध्यिको तुलनािा सािावजक सञ्जाल स्त्रीद्वेषी
विषयिस्तुका लावग बढी र्ल्तीको िञ्चको रूपिा देखियएको छ ।
● फ
े सबुक तथा ट्वीटर स्त्रीद्वेषी अवभव्यखििहरूलाई प्रर्ारप्रसार गनचका
लावग व्यािपक प्रयोग भइरहेका छन्।
● िवहला राजनीवतज्ञहरूलाई नकारात्मक प्रवतवक्रयाहरू वदने, गाली
गने, घृणायुि भनाइहरू व्यि गने तथा सािावजक सञ्जालिा हैरानी
वदने कायचहरू व्यापक छन् ।
● सरकार तथा शखििको पदिा रहेका िवहला राजनीवतज्ञहरू
अनलाइन दुव्यचिहारको िारिा पने सम्भािना बढी देखिययो र यवद
अल्पसङ्ख् य र लैमिक महिंसा

35. ● विथ्या सूर्नाले दवलत, िुसलिानलगायतका असहाय अल्पसङ्ग
् ख्यकहरु
विरुद्धिात्र होइन, िैर्ाररक विपक्षविरुद्ध पवन भीिलाई उक्साउाँछ। (रिीश
क
ु िार, िुि आिाज)
अल्पसङ्ख् य र लैमिक महिंसा

36. मिथ्या सूचनामिरुद्धका
कदिहरू

37. पत्रकार र सञ्चारिाध्यिले क
े गने?
विथ्या सिार्ार प्रकाशन गनचबाट जोवगने
सािरी अनुरूप शीषचक, तखििर र सोसल विविया पोस्ट
गल्ती सच्याउने तत्परता र पारदवशचता
सिार्ारका तत्त्व
सोसल विवियाको सही प्रयोग
सूर्ना साक्षरता र तथ्यजााँर् फ
ै लाउन सहयोग

38. मिथ्या सूचनामिरुद्ध क
े भइरहेछ?
विविया र सूर्ना साक्षरता अवभिृखिद्ध
तथ्यजााँर्
अध्ययन र वनगरानी
नीवत र वनयि कानुन वनिाचण
िूलधारका सञ्चारिाध्यिको सशिीकरण
सािावजक सञ्जालसाँग सहकायच

39. सूर्ना साक्षरता / info literacy
● विवियाबाट प्राप्त सूर्नाहरूलाई बुझ्ने, यसलाई
आलोर्नात्मक दृवरले सिालोर्ना गने, त्यसका
तथ्य र अन्य पाटोिा प्रश्न गने सीप र दक्षता
● सूर्ना उत्पादन, प्रकाशन/प्रसारण र त्यसका
िनोिैज्ञावनक पक्षका प्रवक्रया र विवधलाई बुझ्नु

40. तथ्यजााँर् / factchecking
● उपलब्ध प्रिार् िा तथ्याङ्क िा िैज्ञामनक आधार बन्न
सक्ने अध्ययन अनुसन्धानका आधारिा क
ु नै सूर्ना िा
जानकारी तथ्यगत भए/नभएको परीक्षण गने विवशि
अभ्यास
● जसरी क
ु नै प्रिाणविना क
ु नै जानकारी तथ्य हुन सक्दैन
त्यसैगरी विथ्या हो भनी प्रिाण नभएका क
ु रा विथ्या हुन

41. नेपालिा तथ्यजािँच
● NepalFactCheck.org र SouthAsiaCheck.org
● सन् २०२० को िार्चदेखिय हालसम्म 234 तथ्यजााँर्

42. नेपालिा तथ्यजािँच

43. मिथ्या / भ्रािक / अपुष्ट सूचनाका स्रोत

44. मिथ्या / भ्रािक / अपुष्ट सूचनाका स्रोत

45. मिथ्या / भ्रािक / अपुष्ट सूचनाका मिषय

46. कानुनिा क
े छ?

47. कानुनी
प्रािधान
नेपालको सिंमिधानका धारा
१७ (क) को िाक
् तथा
अवभव्यखिि स्वतन्त्रताको
हकिा लगाइएका िुनावसब
प्रवतबन्धहरू

48. मिद् युतीय कारोबार ऐन, २०६३
● ४७. विद् युतीय स्वरुपिा गैरकानूनी क
ु रा प्रकाशन गने
○ (१) कम्प्युटर, इन्टरनेट लगायतका विद् युतीय सञ्चार िाध्यिहरुिा
प्रर्वलत कानूनले प्रकाशन तथा प्रदचशन गनच नहुने भनी रोक लगाएका
सािरीहरु िा सािचजवनक नैवतकता, वशरार्ार विरुद्धका सािरी िा
कसैप्रवत घृणा िा द्वेष फ
ै लाउने िा विवभन्न जात जावत र
सम्प्रदायबीर्को सुिधुर सम्बन्धलाई यलल पाने वकवसिका
सािरीहरु प्रकाशन िा प्रदशचन गने, िवहलालाई वजस्क्याउने, हैरानी
गने, अपिान गने िा यस्तै अन्य क
ु नै वकवसिको अियाचवदत कायच गने
िा गनच लगाउने व्यखििलाई एक लाय रुपैयााँसम्म जररबाना िा पााँर्

49. िुलुकी अपराध सिंमहता, २०७४
● २९९. छलकपटपूणच टेवलफोन िा सन्देश प्रिाह गनच नहुने
○ (१) कसैले आफ्नो पररर्य वदई िा नवदई कसैलाई छल्ने, धोका वदने, हैरानी पाने िा सताउने
उद्देश्यले छलकपटपूणच टेवलफोन िा सन्देश प्रिाह गनच गराउन हुाँदैन… दुई िषचसम्म क
ै द िा
बीस हजार रुपैयााँसम्म जररबाना िा दुिै सजाय हुनेछ ।
● ३००. हैरान पाने बवद्नयतले वर्ठ्ठी पत्र लेख्न नहुने
○ (१) कसैलाई िर, त्रास िा दु य िा हैरानी वदने, अपिान िा बेइज्जत गने बदवनयतले क
ु नै
वर्ठ्ठी पत्र, पर्ाच िा अन्य क
ु नै वकवसिको वलयत लेयी, लेयाई िा विद् युतीय िाध्यिद्वारा
धम्प्की वदने, सताउने, वजस्क्याउने िा अन्य क
ु नै वकवसिले अनुवर्त व्यिहार गनच िा गराउन
हुाँदैन… एक िषचसम्म क
ै द िा दश हजार रुपैयााँसम्म जररबाना िा दुिै सजाय हुनेछ ।

51. हािीले क
े गनण सकछछ िँ?

52. त्यसो
भए क
े
गने त?
क
ु नै पवन सािरी
पढेपवछ तुरुन्तै विश्वास
नगनुचहोस्, प्रकावशत
सािरी विथ्या हुन
सक्छन् भनेर सर्ेत
हुनुहोस्।

53. त्यसो
भए क
े
गने त?
सिय छ भने सािरी
सही छन् वक छै नन्
भनेर परीक्षण गनुचहोस् ।
अन्य पत्रपवत्रकािा छ
वक छै न हेनुचहोस्।
सम्बखिन्धत
व्यखििहरूसाँग
सोध्नुहोस्।

54. पवत्रकािा
आउाँदैिा
सत्य हुाँदैन

56. त्यसो
भए क
े
गने त?
क
ु नै पवन सािरी
आफ्नो सोसल
विवियािा सेयर गनच िा
त्यसका सूर्नाका
आधारिा आफ्नो
विर्ार राख्न हतार
नगनुचहोस्।

57. त्यसो
भए क
े
गने त?
सोसल विवियािा सेयर गररएका
विर्ार िा सािरी को र कवत
जनािा पुग्छ भन्ने क
ु राको
अनुिान गनच कवठन हुन्छ ।
यसथच अनािश्यक क
ु रा िा गलत
सूर्ना रिाइलो िा अन्य क
ु नै
कारणले पवन लेख्ने िा सेयर गने
नगनुचहोस् ।

58. त्यसो
भए क
े
गने त?
विथ्या सूर्ना हो भन्ने थाहा
पाउनेवबविक
ै आफ्नो सोसल
विवियािा त्यो विथ्या सिार्ार
हो भनेर जानकारी
गराउनुहोस्। तर यसरी
जानकारी गराउाँदा त्यो
सिार्ारको वलङ्क भने
नराख्नुहोस्।

59. त्यसो
भए क
े
गने त?
क
ु नै पवन सािरी सोसल विवियािा
सेयर गदाच िा लेख्दा त्यो सािरी
सही र तथ्यपरक छ भन्ने पूणच
विश्वस्त भएपवछ िात्रै राख्नुहोस्।
अवलकवत पवन शङ्का छ भने क
ु नै
पवन अिस्थािा (यो क
े हो भनेर
सोध्नसिेत) त्यो सािरी सेयर
नगनुचहोस्।

60. त्यसो
भए क
े
गने त?
क
ु नै पवन सािरी सेयर
गरेपवछ त्यसिा आएका
प्रवतवक्रया हेनुचहोस् र
कसैको भनाइले शङ्का
उत्पन्न गरेिा तुरुन्तै
सच्याउनुहोस् । अरु
कसैले सेयर गरेको
सािरी विथ्या भएको
थाहा भए किेन्टिाफ
च त
जानकारी गराउनुहोस् ।

61. धन्यिाद।
अब छलफल
गरछ िँ।
cmrnepal@butmedia.org
editor@nepalfactcheck.org
https://research.butmedia.org