kp

1. महिला तथा बालबाहलका
संग सम्बन्धित साईवर
अपराध तथा त्यसका
चुनौतीिरु
1

2. आजको छलफलका उद्देश्यिरु
• ईन्टरनेट तथा सामाजिक संिालको फाईदा को बारेमा
• साईवर अपराधको बारेमा
• ईन्टरनेट तथा सामाजिक संिालको सुरक्षाको बारेमा
• कानुहन पररणामको बारेमा
• गुनासो, उजुरी तथा जािेरी गने स्थानको बारेमा
• अनुसन्धानका व्यविाररक समस्या तथा चुनौतीको
बारेमा
2

3. प्रजिजिको आगमन र कम्प्युटरमा हाम्रो बढ्दो
जनर्भरता र इन्टरनेटले हामीलाई सबै सम्भाजित
Cybercrime को जसकार बनाएको छ, तसथभ
Cyber law अस्तित्वमा ल्याइएको छ ।
3

4. Some Internet Facts
4

5. 5

6. Some Internet Facts
6

7. 7

8. 8

9. 9

10. 10

11. 11

13. 13

14. 14

15. 15

16. 16

17. 17

18. 18

19. Status
Only about 15 % of major cybercrime reported….
Only about 5 % is investigated…..
Only about 2 % is prosecuted……
Law Enforcement is ALMOST totally unprepared
to deal with it !
19

20. ईन्टरनेट पररचय
इन्टरनेट एउटा कम्प्युटर तथा जिजिटल सामाग्री
मोबाइल, नोटयाि आजदहरुको िालो हो । िुन
सिभरको माध्यमबाट जिश्वको क
ु नैपजन कम्प्युटर िा
अको त्यिै कम्प्युटर जिर्ाइसमा िोि्ने काम गछभ ।
टाढा टाढाका सुचनाहरु आदान प्रदानको जनजमत्त 20

21. सामाहजक संजाल
“सामाजिक संिाल” र्न्नाले इन्टरनेट, कम्प्यूटर जिद् युतीय
प्रजिजिको प्रयोगबाट मात्र संचालन हुने अनुप्रयोगहरु (एप्स)
फ
े सिुक, र्ाईिर, युटुब, इन्स्ट्रगाम, इमो, ह्विाट्सएप, टुईटर,
स्काइप लगायत अन्य मोिाईल एप्सहरु आम व्यस्ति, संस्था िा
जनकायले एकाउन्ट खिा गरी दुई िा सो र्न्दा िढी व्यस्ति, 21

22. ईन्टरनेट तथा सामाहजक सञ्जालका
फाईदािरु:
• आपसमा क
ु राकानी गनभ सक्दछ ौँ ।
• नयाौँ नयाौँ साथी बनाउन सकछ ौँ ।
• क
ु नै पजन फाइल चाहेको िक
ु मेन्ट, फोटो,
जर्जियो िुनसुक
ै ठाउौँमा पजन पठाउन सकछ ौँ ।
• जिजर्न्न अध्ययन सामाग्रीहरु अध्ययन गनभ सकछ ौँ
।
• देश जिदेशका घटना तथा समाचार पढ्न सकछ ौँ
।
• जिजर्न्न स्थान तथा ठाउौँहरु बारे िानकारी जलन
22

23. साइबर अपराध
“साईवर अपराध” र्न्नाले जिद् युतीय
उपकरणहरु कम्प्युटर, मोबाइल लगायत अन्य
जिद् युतीय उपकरण र संिालको दुरुपयोग गरी
गररने क
ु नै पजन गैरकानुनी कायभहरुलाई
िनाउदछ ।
23

24. Cyber Crime (types)
Computer as a TOOL
Financial crimes
Cyber pornography
Sale of illegal articles
Online Gambling
Intellectual Property Crimes
Email Spoofing
Forgery
Cyber Defamation
Cyber stalking
Computer as a TARGET
Unauthorized access
Theft of information
Email bombing
Salami attacks
Virus / worm attacks
Denial of Service attack
Logic bombs
Internet time thefts
Trojan attacks
Web jacking
Theft of computer system
Physically damaging
24

25. नेपालमा िालसम्म देन्धिएका साईबर
अपराधका प्रक
ृ हतिरु
• “हवद् युहतय कारोबार ऐन २०६३” ले प्रकाशन गनन नहुने भहनएका सामाग्रीको
प्रकाशन ।
• ईमेल माफ
न त जथाभाबी धम्की हदने तथा नगद माग गने ।
• Password Hacking, Phishing, ATM Frauds, VOIP ।
• सामाहजक संजालमा अन्य व्यन्धिको नाम तथा तस्बीर प्रयोग गरेर, प्रोफ़ाईल पेज िोलेर
बेइज्जत गने तथा दुि हदने । (Imposter)
• हबहभन्न हकहसमका नग्न तस्बीरमा व्यन्धिको मुिार जोडी इन्टरनेटमा राख्ने ।
(Morphing)
• मोबाईल माफ
न त धम्कीपुणन एस.एम.एस पठाउने तथा एस.एम.एस माफ
न त जुवा,
लटर ी संचालन गने । 25

26. Impostor /
Catfishing
सामाहजक संजालमा अन्य व्यन्धिको नाम तथा तस्बीर प्रयोग गरेर,
प्रोफ़ाईल पेज िोलेर अनलाईन सम्बि बनाई धोका हदने, बेइज्जत गने

27. 27
Defamation (मानिानी /बदनाम)
Internet Defamation is a negative false statement of material fact published on the Internet. With the
Internet, defamatory statements can be published online to a worldwide audience, making Internet
Defamation potentially disastrous to your reputation and to your business. It takes the expertise and
experience of an Internet Defamation Lawyer to assist you in protecting your good name.

28. िेपाई (Cyber Bullying)
सामाजिक सञ्जाल तथा इन्टरनेटको माध्यमबाट जिजर्न्न
कारण देखाई िर देखाउने, हेप्ने, िम्प्याउने, गलत क
ु रा
फ
ै लाउने, जहनताबोि गराउने, बेइज्जत गने ििा
जियाकलापलाई हामी Cyber Bullying र्नछ ौँ । जिशेष गरी
28

29. Follow others online secretly for the purpose of
harassment or harming
29
Cyberstalking (पछ्याउनु)

30. Sexting (यौन आसयले गररने सन्देश
आदान प्रदान)
इन्टरनेटमा आफ
ैौँ ले बनाएका य निन्य जचत्र, मेसेि तथा
जर्जियो पठाउनु नै Sexting हो । जिशेषगरी खराब मनसाय
बोक
े का व्यस्तिहरुले बालबाजलकहरुलाई त्यिा
जियाकलापमा उत्प्रेररत गराउन यिो जकजसमको मेसेिहरु
गने गछभ न । िसबाट बालबाजलकहरु जबिारै दुव्र्यिहारको
30

31. Sextortion (यौन मनसायले गररने
दवाब)
क
ु नै व्यस्तिलाई पैसाका लाजग िा य निन्य चाहाना पुरा गनभका
लाजग मानजसक िा नैजतक दबाि जदनुलाई Sextortion र्जननछ ।
सामान्यतया जपिकले उनीहरु बीच सेयर र्एका तस्तिरहरुको
दुरुपयोग गरी मजहला तथा बालबाजलका िा जकशोर
जकशोरीहरुलाई त्यिा जियाकलापमा संलग्न हुन दबाब जदने
31

32. Child Pornography (बाल अश्लीलता)
बालबाजलकाहरुलाई इन्टरनेट िा सामाजिक सञ्जालको
माध्यमबाट आफ
ु ले चाहौँदा िा नचाहौँदा अस्तिल य निन्य
जियाकलापहरु गनभ लगाई त्यसको जर्जियो, फोटो तथा
मेसेि तयार गरी प्रकाशन तथा प्रशारण गनुभलाई Child
Pornography र्जननछ । ििै: बालबाजलकालाई नग्न 32

33. छलकपट (Phishing)
ह्याकरहरुले इमेल, सामाजिक सञ्जाल ििा माध्यमबाट
हाम्रो महत्वपुणभ सूचना, पासििभ, बैंक एकाउन्ट, ि
े जिक
कािभको जपन नम्बर लगायतका गोय सूचनाहरु पत्ता
लगाई सो को दुरुपयोग गनुभलाई इन्टरनेटमा हुने 33

34. अनलाइन िेल तथा यसको लत
इन्टरनेटमा अनलाइन खेलहरु एक िा एक र्न्दा बढी
व्यस्तिहरुसंलग्न र्ई इन्टरनेटको दुजनौँयामा पसेर खेल्ने खेलहरु नै
अनलाइन खेल हो । यिा खेलहरु क
े ही सकरात्मक सन्देश जदने
ज्ञानबद्र् िन एिं जशक्षा मुलक पजन हुनछन् यिा खेलहरुले हाम्रो
ज्ञानको िर बढाउने, पढाईमा सुिार ल्याउने नयाौँ नयाौँ प्रजिजि र
34

35. इन्टरनेटको माध्यमबाट हुने मानव
बेचहविन, ओसारपसार तथा बालहववाि
जिजर्न्न अिसर तथा प्रलोर्नहरु देखाएर मजहला, बालबाजलका तथा
जकशोर जकशोरीलाई अंग प्रत्यंग खररद जििी तथा य न दुरुपयोगका
लाजग बेचजिखन गनभ सकछन् साथै ओसार प्रसार गछभ न ।
जकशोर जकशोरीहरु सानै उमेरमा जििाह गनभ आकजषभत हुनछन् ।
िसका कारण बाल प्रेम जििाह र घर पररिार र अजर्र्ािकलाई थाहै
35

36. Cyber Crime (Why Internet ?)
• The Internet is an extremely popular way for criminals to commit acts
involving computers.
• Why use the internet to commit crimes ?
• More time efficient
• Can reach more people
• Less expensive to contact individual people
• Can be more difficult to locate and prosecute offenders.
36

37. सामाहजक संञ्जालको सुरहक्षत प्रयोग
• नजचनेका माजनसहरुको फ्र
े न्ड ररक्व
े स्ट एकसेप्ट नगने ।
• प्रेमी प्रेजमका िा जिश्वाजसलो व्यस्तिलाई पजन पासििभ नजदने
।
• सामाजिक संिालमा प्रोफाइल जपक्चर र अन्य फोटोहरु
पस्तिक राख्दा ध्यान पुर्याउने ।
• सामाजिक संिालमा प्राईर्ेसी तथा सेयुररटी सेजटङ
जमलाउने ।
• सामाजिक संिालमा व्यस्तिगत िानकारीहरु नराख्ने ।
• िेरै समय सामाजिक सञ्जालमा बजसरहनाले लत लाग्न सकछ
37

38. कानुनी पररणाम
हवद् दुहतय कारोबार ऐन २०६३ बमोहजम कम्यूटर
सम्बिी कसूर
पररच्छे द ९ दफा ४४ देस्तख ५९ मा व्यिस्था र्ए बमोजिम
अपरािको प्रक
ृ जत हेरी कस्तिमा ६ मजहना देखी ५ िषभ सम्म
िेल सिाय र ५० हिार देखी २ लाख सम्म िररिाना िा दुिै
सिाय हुन सक्ने व्यिस्था गररएको छ। 38

39. हबद् युतीय कारोबार ऐन, २०६३ (कम्यूटर सम्बन्धि कसुर)
पररच्छेद – ९
दफा ४४ : कम्युटर श्रोत संक
े तको चोरी,नष्ट वा पररवतनन गने: ३ िषभसम्म क
ै द िा रु २,००,०००/- सम्म िररिाना िा दुबै सिाय ।
दफा ४५ : कम्युटर सामग्रीमा अनाहधक
ृ त पहुच : रु २,००,०००/- सम्म िररिाना िा ३ िषभ क
ै द िा दुबै सिाय ।
दफा ४६: कम्युटर सुचना प्रणालीमा क्षहत पुयानउने : रु २,००,०००/- सम्म िररिाना िा ३ िषभसम्म क
ै द िा दुबै सिाय।
दफा ४७: हवधुतीय स्वरुपमा गैरकानुनी क
ु रा प्रकाशन गने: (१) रु १,००,०००/- सम्म िररिाना िा ५ िषभसम्म क
ै द िा दुबै सिाय। (२)उपदफा(१)
बमोजिमको कसुर पटक-पटक गरेमा अजघल्लो पटक र्एको सिायको िेढी सिाय ।
दफा ४८: गोपहनयता भङ्ग गने : रु १,००,०००/- सम्म िररिाना िा २ िषभसम्म क
ै द िा दुिै सिाय ।
दफा ४९ : झुठो ब्यिोराको सुचना हदने : रु१,००,०००/- सम्म िररिाना िा २िषभसम्म क
ै द िा दुबै सिाय ।
दफा ५० : झुठो इजाजतपत्र वा प्रमाणपत्र पेश गने वा देिाउने : (१) रु १,००,०००/- सम्म िररिाना िा २ िषभसम्म क
ै द िा दुबै सिाय। (२) उपदफा(१)
बमोजिमको कायभ गरर नसक
े को अिस्थामा यभ १,००,०००/- सम्म िररिाना। (३) िानी िानी कायभ गरेमा रु १,००,०००/- सम्म िररिाना िा २ िषभसम्म
क
ै द िा दुबै सिाय ।
दफा ५१: तोहकएको हववरण वा कागजात दान्धिला नगने : रु ५०,०००/- सम्म िररिाना ।
दफा ५२: कम्युटर जालसाजी : रु १,००,०००/- सम्म िररिाना िा २ िषभ सम्म क
ै द िा दुबै सिाय ।
दफा ५३: कम्युटर सम्बिी कसुर गनन दुरुत्सािन : रु ५०,०००/- सम्म िररिाना िा ६ मजहना सम्म क
ै द िा दुबै सिाय ।
दफा :५४ : महतयारलाई मुख्य कसुरदार लाई र्एको सिायको आिा सिाय।
दफा ५५ : नेपाल अहधराज्य बाहिर गरेको कसुर हुने सजाय : एन बमोजिम मुद्दा चलाई सिाय गनभ सजकने।
दफा ५६ : जफत गने : प्रयोग गररएको कम्प्युटर, कम्प्युटर प्रणाली, फ्लपी, कम्प्याक्ट जिस्क, िा अन्य सहायक उपकरणहरु िफत गररने।
दफा ५७ : संगहठत सस्थाले गरेको कसुर : (१) जिम्मेिार व्यस्तिले सो कसुर गरेको माजनने। (२) उपदफा (१)मा िुनसुक
ै क
ु रा लेस्तखएपजन
संचालक,व्यिस्थापन,सजचि िा अन्य जिम्मेिार व्यस्तिको सहमजतमा, िानकारी िा लापरिाही कारणबाट र्एको प्रमाजणत र्एमा संगजठत सस्था र
संगजठत सस्थाको संचालक, व्यिस्थापक, सजचि िा अन्य जिम्मेिार व्यस्तिले गरेको माजनने।
दफा ५८ : अन्य सजाय : रु ५०,०००/- सम्म िररिाना िा ६ मजहनासम्म क
ै द िा दुबै सिाय ।
दफा ५९ : प्रचहलत कानुन बमोहजम सजाय गने बाधा नपुग्ने : यस एन अन्तगभत कसुर ठहररने काम अन्य िािा नपुग्ने : यस ऎन अन्तगभत कसुर ठहररने रहेछ
र्ने त्यिो कसुर उपर छु ट्टै कारिाही चलाई सिाय गनभ यस ऎनले बािा पुयाभएको माजनने छै न।
39

40. उजुरी (Complaint):
जबिुजतय कारोबार ऐन-२०६३(साइबर कानून) अनुसार पीजित
र्इरहेको अपरािको पजहलो िानकारी पाएको ३५ जदन जर्त्र उिुरी
लाग्ने ।
अनुसिान (Investigation):
क
े न्द्रीय अनुसन्धान ब्युरो र महानगरीय प्रहरी अपराि महाशाखाले
उिुरी दताभ र मुद्दा अनुसन्धान गने ।
अहभयोजन (Prosecution):
जि.प्र.का.िा प्रहरी कायाभलय िसलाई अजर्योग गने अजिकार छ उसले
प्रारस्तम्भक छानजबन गरर कारबाहीको लाजग सम्बस्तन्धत जिल्ला
Complaint, Investigation and Prosecution
40

41. व्यविाररक समस्या तथा चुनौतीिरु:
•प्रहबहधको ज्ञानमा कमी
• अपयानप्त र पुरानो कानुन
• हवद् युतीय कारोवार ऐन २०६३ का सीहमतता, यसले नेपालमा
रिेर नेपालको सीमा बाहिर गररने अपराधलाई सम्बोधन गनन
सक
े को छैन ।
• भूमण्डलीकरण
•इन्टरनेटको जिश्वव्यापीकरण प्रक
ृ जतले संसारमा कहीं पजन
लगर्ग क
ु नै पजन अिैि गजतजिजि गनभ अपरािीहरूलाई सहि
र्एको छ । 41

42. Contd….
• सामाहजक सञ्जाल तथा Email Service Provider िरूका
सम्पक
न कायानलय नेपालमा नभएकोले साइबर अपराध
हनयन्त्रण तथा अनुसिानमा चुनौती थहपएको छ ।
• िालसम्म पहन सूचना प्रहवहध न्यायहधकरण (IT Tribunal Court)
गठन नभएको ।
• िद म्याद ३५ हदन भएकाले अनुसिानमा बाधा ।
• नयााँ- नयााँ प्रहबहधको आगमनले अनुसिानमा झन धेरै जहटलता र
42

43. Cybercrime संग लड्न नेपाल प्रिरीको प्रयास
प्र.प्र.का.मा cyber crime co-ordination cell (c4) स्थापना र्ई कायभ
र्ईरहेको,
Establishment of Cyber Bureau in Nepal Police
PHQ मा Digital Forensic Lab (D.F.L) को स्थापना,
सािभिजनक िागरूकता कायभिम(स्क
ु ल सम्पक
भ कायभिम, र्याजल,
पचाभ, पम्पलेट, माफ
भ त सचेतना फ
ै लाउने कायभ र्ईरहेको ,
IT प्रहरीको पररचालन (साइबर पुजलस)
प्रयोगकताभ को जििरण राख्न साइबर याफ
े हरु संग समन्वय 43

44. सामाहजक सञ्जाल ‘असामाहजक’ भएपहछ हवहधमा ल्याइाँदै
४ फागुन काठमाि ं । सामाजिक सञ्जालले समािमा सकारात्मकर्न्दा नकारात्मक जिषयलाई
बढिा जदएको पाइएपजछ सरकारले त्यसलाई जिजिमा ल्याउने प्रयास थालेको छ । सङ्घीय संसद्मा
दताभ र्एको ‘सूचना प्रजिजिको सम्बन्धमा व्यिस्था गनभ बनेको जििेयक, २०७५’ जििेयकमा
सामाजिक सञ्जाल सञ्चालन गनभ चाहने व्यस्तिले सूचना प्रजिजि जिर्ागमा दताभ गनुभपने व्यिस्था
गररएको छ ।

45. साईवर अपराधबाट बच्न ध्यान हदनु पने क
ु रािरुुः
• इन्टरनेट खुल्ला प्रजिजि र्एको हुौँदा ईन्टेनेटमा व्यास्तिगत जििरण खुल्ला
नराख ौँ
• सामाजिक संिालमा सबैलाई जिश्वास नगर
• आफ
ू ले प्रयोग गने password गोय र अनुमान गनभ नसजकने (ििैैः अक्षर,
अङ्क र स्पेशल यारेक्टर सस्तम्मजलत password) राख ं
• साथै password जनयजमत रुपमा पररितभन गर ं
• अनेक प्रलोर्न देखाउौँदै अपररजचत व्यस्तिबाट आउने ईमेललाई सक
े सम्म
नखोल ं र प्रजतउत्तर नगर ं
45

46. • साईिर याफ
े ििो सबैले कम्प्युटर प्रयोग गने ठाउौँबाट सक
े सम्म इन्टरनेट
बैंजकङ (Internet Banking) ििा संिेदनशील कारोबार नगर ं
• Email र facebook ििा social networking site हरु प्रयोग गरीसक
े
पजछ लग अफ(log off) गनभ नजबसौं
• जिशेष गरर सािभिजनक स्थलमा इन्टरनेट प्रयोग गदाभ क
ु नै पजन साइट(site)
मा पासििभको अजर्लेख रहने option हरु (ििैैः always remember
my password, keep me logged in)मा tick नलगाउौँ
• तपाईको व्यस्तिगत सूचनाहरु ििैैः पासििभ(password)¸ ि
े जिट कािभ
नम्बर र जपनकोि (pin code) माजगएका इमेलहरु को प्रजतउत्तर नगर ौँ 46

47. • Social Networking site हरुमा सक
े सम्म आफ
ू ले जचनेको व्यस्तिलाई मात्र
साथीको रुपमा एि (Add) गर ं
• अनलाइनमा र्ेजटएका नयाौँ साथीहरु संग communicate गदाभ साििान रह ं
• आफ्नो र आफ्ना साजथहरुका व्यस्तिगत िानकारीहरु सक
े सम्म online मा पोष्ट
नगर ं
• जिद् युजतय कारोिार ऐन अन्तगभत जपजित र्एमा, जपजित र्एको जमतीले ३५ जदन जर्त्र
नजिकको प्रहरी कायाभलयमा उिुरी गर
47

48. 48