human Rights

1. मानव अधिकार
आर्या गड्तौलय

2. विषर्सूची:
• परिचर्
• विकयसक्रम
• ससद्धयन्त
• म्हत्तिपूर्ा
• सयिभूत अधधकयि
• कयनुनी व्र्िस्थय
• विद्र्मयन अिस्थय

3. मयनि अधधकयि (Human rights)भनेको क
े हो?
 व्र्क्ततको क्ििन स्ितन्रतय, समयनतय ि मर्यादयसँग सम्बक्न्धत सिविधयन
तथय अन्र् कयनुनद्ियिय प्रदयन गरिएकय अधधकयि तथय नेपयल पक्ष भएको
मयनि अधधकयिसँग सम्बक्न्ध अन्तियक्रिर् सिधध सम्झौतयमय ननहहत
अधधकयि नै मयनि अधधकयि हो।
 मयननस िन्मसयथ प्रयप्त हुने प्रयकृ नतक अधधकयि िस्तै बयच्ने, बोल्ने ि
धयसमाक स्ितन्रतय आहद ि कयनुनी अधधकयिहरुको समक्रि नै मयनि
अधधकयि हो।

4. मयनि अधधकयि (Human rights)भनेको क
े हो?
 मयननसले मयननसक
ै हैससर्तमय मर्याहदत भएि बयँच्नकय लयगी आिश्र्क पने सबै
अधधकयिहरुलयई मयनि अधधकयि भननन्छ।
 मयनि भएको नयतयले प्रयप्त गने प्रयकृ नतक एिि कयनुनी अधधकयिहरु नै मयनि
अधधकयि हुन।
 मयननस िन्मनु भन्दय अगयडि देखि मृत्र्ु पियण्त सम्म पयउने नैसधगाक
अधधकयि नै मयनि अधधकयि हो।
 र्ो अधधकयि विश्िव्र्यपी अविभयज्र् रुपमय सबैकयलयधग समयन हुन्छ। । र्ो
Human dignity, Human value ि Human relation स्थयवपत गने मयध्र्म हो।

5. मयनि अधधकयिको विकयसक्रम
 सन १२१५ को Magna Carta लयई मयनि अधधकयिको पहहलो ि अहहले सम्मको अधयि
स्तम्भकय रुपमय िहेको दस्तयिेिको रुपमय सलने गरिन्छ।
 सन १६२८ को Declaration of Rights ले क
ु नै पनन व्र्क्ततलयई मनोमयनन गीिफ्तयि गना
नपयउने, शयक्न्तको समर्मय सैननक प्रर्ोग गना नपयउने व्र्िस्थय गदै नयगिीक स्ितन्रतयमय िोि
हदर्ो
 सन १६८८ को गौििमर् क्रयक्न्त ि १६८९ को Bill of Rights ले क
ु नै पनन व्र्क्ततलयई क्र
ु ि ि
अमयननिर् रुपमय र्यतनय हदन नपयउने अधधकयिको घोषनय गर्ो
 अमेिीकी स्ितन्रतयको घोषनय १७७६ ि मयनि अधधकयिको फ्रयन्सेली घोषनयपर १७८९
 सन १८१५ को सभर्नय कयिग्रेसले िनहत्र्य िोतन ि दयस प्रथय तथय दयस व्र्यपयिलयई
ननरुत्सयहहन गना प्रर्त्न गर्ो।

6. • सन १९२६ मय दयसत्ि महयसन्धी पयिीत भर्ो।
• सन १९४६ मयनि अधधकयि आर्ो ग ि समहलयहरुको हैससर्त सम्भक्न्ध
आर्यगकय स्थयपनय
• सन १९४८ डि.१० को धयिय ३० मय Declaration of Human Rights ियिी
• सन १९६६ डि, १६ मय नयगिीक तथय ियिनीनतक अधधकयि सम्भक्न्ध
प्रनतज्ञयपर ् ि आधथाक, सयमयिीक तथय सयिस्कृ नतक अधधकयि प्रनतज्ञयपर ियिी
भर्ो
• सन १९९३ मय सभर्नयमय दोस्रो मयनि अधधकयि सम्मेलन,

7. मयनि अधधकयिकय ससद्धयन्तहरुुः
 विश्िव्र्यपी ि सिाव्र्यपकतय
 अविभयज्र्तय
 एकरुपतय
 विभेदिहहत
 अहिर्ीर्तय
 स्ितन्रतय
 समयनतय
 सयमयक्िक न्र्यर्
 सहभयधगतय ि समयिेशीकिर्
 िियफदेहहतय ि कयनुनी शयसन

8. मयनि अधधकयिकय महत्िहरुुः
 मयननसलयई मयनि भई सम्मयनपूिाक बयँच्न पयउने अिस्थय कयर्म गना,
 मयनिीर् सम्मयन, मर्यादय ि अधधकयिको सििक्षर् गना,
 मयनि अक्स्तत्ि, स्ितन्रतय ि समयनतय कयर्म गना,
 मयनिको सयमयक्िक, आधथाक, ियिनैनतक तथय सियागीन अधधकयिलयई
स्थयवपत गना,
 सयमयक्िक न्र्यर् ि सयमयक्िक समयनतय कयर्म गना,
 न्र्यर्पूर्ा ि समतयमुलक समयिको ननमयार् गना,
 सभ्र्, सुसिस्कृ त ि हदगो मयनि विकयस ि सम्िृद्धध हयससल गना,

9. मयनि अधधकयिको पुस्तेियिी िगीकिर्ुः
 पहहलो पुस्तयको अधधकयि(नयगरिक तथय ियिनीनतक अधधकयि)-प्रयकृ नतक
अधधकयिहरु समयिेश गरिएको। िस्तै-स्ितन्रतयको अधधकयि, सुिक्षयको
अधधकयि, गयँस ि ियसको अधधकयि, मतदयनको अधधकयि आहद।
 दोस्रो पुस्तयको अधधकयि(आधथाक, सयमयक्िक तथय सयिस्कृ नतक अधधकयि) िस्तै-
िोिगयिीको अधधकयि, सुिमर् िीिनको अधधकयि, विियहको अधधकयि, सन्तयन
उत्पयदनको अधधकयि, भयषय धमा ि सिस्कृ नतको सििक्षर् ि पयलन गने अधधकयि
हरु र्स अन्तगात पछा।
 तेस्रो पुस्तयको अधधकयि(सहकयर्ा/समहगत अधधकयि Solidarity Rights) सिगहित
हुने अधधकयि, सिघ सिस्थय िोल्ने अधधकयि, स्िच्छ ियतयििर्मय बस्न पयउने
अधधकयि, विकयसको अधधकयि आहद।
 चौथो पस्तयको अधधकयिुः आन्दोलनित विषर्हरु िस्तै स्ियर्त्ततयको अधधकयि,
मृत्र्ुको अधधकयि, समसलङ्गी अधधकयि, आफ्नो अिगउपि आफ्नो नर्न्रर्को
अधधकयि)

10. क
े ही सयिभुत मयनि अधधकयिहरुुः
 िीिनको अधधकयि
 र्यतनय विरुद्धको हक
 दयसतयबयि मुक्तत
 स्िच्छ सुनुियईको हक
 असभव्र्क्ततको स्ितन्रतय
 विचयि, चेतनय ि धमाको स्ितन्रतय
 हहििुलको स्ितन्रतय

11. भयिी पुस्तयकय मयनि अधधकयिुः
 ियतयििर् सििक्षर्,
 सयिस्कृ नतक धिोहि सििक्षर् गनुा,
 अन्तियक्रिर्, क्षेत्ररर् ि ियक्रिर्स्तिमय शयक्न्त स्थयपनय तथय र्ुद्धकी
अन्त्र्

12. मयनि अधधकयिकय सम्िन्धमय विश्िव्र्यपी
व्र्िस्थयहरु/प्रर्यसहरुुः
कयनुनी व्र्िस्थयहरुुः
 सिर्ुतत ियरि सिघीर् मयनि अधधकयिको विश्िव्र्यपी घोषर्यपर, १९४८
 नयगिीक तथय ियिनैतीक अधधकयि सम्बक्न्ध अन्तियक्रिर् प्रनतज्ञयपर, १९६६
 अधथाक सयमयक्िक तथय सयँस्कृ नतक अधधकयि सम्िक्न्ध अन्तियक्रिर् प्रनतज्ञयपर, १९६६
 सबै ककससमकय ियनतर् भेदभयि उन्मुलन गना सम्िक्न्धत अन्तियक्रिर् महयसक्न्ध,१९६५
 महहलय विरुद्ध हुने सिै ककससमकय भेदभयि उन्मुलन सिक्न्ध महयसक्न्ध,१९७९
 समहलयहरुको ियिनीनतक अधधकयि सम्िक्न्ध महयसक्न्ध, १९५२
 बयल अधधकयि सम्िक्न्ध महयसक्न्ध, १९८९
सिस्थयगत व्र्िस्थयहरुुः
 अन्तियक्रिर् न्र्यर्लर्
 मयनि अधधकयि अर्ोग, मयनि अधधकयि परिषद
 मयनि अधधकयि क्षेरमय कयम गने अन्तियक्रिर् सिघ सस्थयहरु िस्तै UNHCHR, UNO,
ICRC

13. नेपयलमय मयनि अधधकयिको विकयसुः
 नेपयलमय मयनि अधधकयिको विकयसुः नेपयलको पहहलो सिहहतयिद्ध कयनुनको रुपमय िहेको वि.स
१९१० को मलकी ऐनमय छोिो/बडय सिैलयई कसुि अनुसयिको समयन सियर् घोषर्य गरिएको भएतय
पनन ियनतपयनत ि िर्ाव्र्िस्थयपन आधयरित सयमयक्िक द्दर्यर्को अिधयिर्य कयर्मिहेको धथर्ो।
 ियर्यकयलमय नयगिीक अधधकयिको िहयलीको लयगी विसभन्न अन्दोलनहरु भए।
 वि.स २००४ को िैधयननक कयनुनमय िैर्क्ततक स्ितन्रतय, ियक स्ितन्रतय, प्रकयसन स्ितन्रतय,
सभय ि सिघसिस्थयको स्ितन्रतय िस्तय मयनि अधधकयिको व्र्िस्थय गरिएको भएतयवपन कयर्यान्िर्न
हुन सक
े न।
 वि.स २००५ मय सभय सम्मेलन सम्िक्न्ध ऐन, २००६ मय व्र्क्ततगत स्ितन्रतय ऐन (बन्दी
प्रत्र्क्षीकिर्को अधधकयि), २०१२ मय नयगरिक अधधकयि ऐन ियिी भए।
 अन्तरिम शयसन विधयन, २००७ ि नेपयलको सिविधयन् २०१९ मय मयनि अधधकयको दयर्िमय सक
ु चन
भए पनन अन्र् सिविधयनले र्स पक्षयमय प्रर्यप्त िोि हदएको देखिन्छ।

14. नेपयलमय मयनि अधधकयिको सििक्षर् ि सम्िद्ाधनकय
लयगी भएकय पनछल्लय प्रर्यसहरुुः
१.नेपयलको सिविधयन,२०७२
 प्रस्तयिनयमै मयनि अधधकयिप्रनत प्रत्र्भुती िनयएको छ ।
 व्र्यपक मैसलकहकहरुको व्र्िस्थय सिगै ियज्र्कय नीनत ननदेशन
सद्धयन्तहरुबयि समेत मयनि अधधकयिमय िोि हदइएको।
 मयनि अधधकयि आर्ोगलयई सििैधयननक अिगकय रुपमय भयग-२५ को धयिय
२४८ मय व्र्िस्थय गिी र्सको सििक्षर् ि सिम्िद्ाधनमय उच्च
प्रयथसमकतय हदइएको।

15. २. कयनुनी व्र्िस्थयहरुुः
 मयनि अधधकयि आर्ोर् ऐन, २०५३
 ियक्रिर् मयनि अधधकयि आर्ोर् ऐन, २०६८
 नयगरिक अधधकयि ऐन, २०१२
 र्यतनय तथय क्षनतपुनता सम्िक्न्ध ऐन, २०५३
 बोतसी(कसुि तथय सियर् )सम्िक्न्ध ऐन, २०७२।
 मुलुकी ऐन, २०२०
 मयनि बेचवििन ऐन, २०६४
 सक्न्ध ऐन, २०४७ मयफ
ा त सक्न्धहरु नेपयलको कयनुन सिह लयगु हुने ि
नेपयल कयनुन सँग बयखझएमय सक्न्धको व्र्िस्थय प्रभयिकयिी हुने व्र्िस्थय।

16. ३. सिस्थयगत व्र्िस्थयहरुुः
 ियक्रिर् मयनि अधधकयि आर्ोर्
 महहलय आर्ोग, दसलत आर्ोग,समयिेशी आर्ोग
 गृह मन्रयलर्, नेपयल प्रहिी
 अदयलतहरु
 महयन्र्यर्धधिततय
 सत्र् ननरुपर् तथय मेलसमलयप आर्ोग

17. ४. कयर्ाक्रमगत व्र्िस्थयहरु
 भेदभयिपुर्ा कयनुनी व्र्िस्थयहरु बदि घोवषत गरिए,
 प्रहिी तथय सेनय मयनि अधधकयि एकयईको व्र्िस्थय,
 प्रधयनमन्री कयर्यालर् मयतहतमय मयनि अधधकयि प्रिद्ाधन क
े न्रको स्थयपनय,
 करिि दुई दिान भन्दय ि९ मयनि अधधकयि सम्िक्न्ध अतियक्रिर् अनुबन्ध
 तथय महयसनेधधहरु अनमोदन गरिए
 मयनि अधधकयि सशक्षय, िनचेतनयमुलम नयिक, कयर्ाक्रम ि प्रचयिप्रसयि
 मयनि बेचवििन तथय ओसयिपसयि ननर्न्रर्

18. नेपयलमय मयनि अधधकयिको विद्र्मयन अिस्थयुः
१.सकयियत्मक पक्षहरु
 सयिाभौमसत्तय ि ियिकीर्सत्तय िनतयमय ननहहत गियउँदै नयगरिक सिोच्चतय ि
स्ितन्रतयको कदि गरिएको,
 ितामयन सिविधयन मयफ
ा त सिै प्रकयिको भेदभयि, शोषन ि अन्र्यर्को अन्तर् गने
वप्रतद्धतय व्र्तत गरिएको,
 नेपयललयई भयवषक, धयसमाक ढिगले ननिपेक्ष तुल्र्यइएको,
 समयिेशी ि समयिियद उन्मुि नेपयल ियज्र्को अभ्र्ुदर् भएको,
 उपचयिको व्र्िस्थय ससहत मौसलक हकहरु मयफ
ा त व्र्यपक मयनि अधकयिलयई
समेहिएको, -
 स्ितन्र, ननरपक्ष ि सक्षम अदयलतको मयन्र्तयलयई अत्मयसयत गिीएको,
 ियक्रिर् मयनि अधधकयि आर्ोगलयई छ
ु ट्िै सििैधयननक ननमयर्को रुपमय मयन्र्तय ि
स्थयवपत
भएको,
 मयनि अधधकयिकय विषर्लयई अनत महत्िसयथ उियन गरिएको।

19. २.नकयियत्मक पक्षहरु
 ितामयन सिविधयनमय मैसलक हकबयि मयनि अधधकयिको अिधयिर्यलयई
समेिेको भएपनन कयर्यान्िर्नमय उदयससनतय िहेको,
 कयनूनी ियज्र्को अभयि िहेको
 ियिनैनतक हस्तक्षेप िहेको
 शोषर्िहहत समयिको स्थयपनय हुन नसक
े को
 अपियधमय ियिनीनतकिर् ि ियिनीनतमय अपियधधकिर् भएको हुनयले
 सयमयक्िक भेदभयिको अिस्थय कयर्म िहनु
 सिगहित अपियध बढदै गएको

20. मयनि अधधकयि आर्ोगकय कयर्ाक्षेर
 मयनि अधधकयि सििक्षर् गने कयर्ामय भएकय प्रगनत ि सिकयिी
प्रनतिद्धतय कयर्यान्िर्नक अनुगमन गने
 मयनि अधधकय उलिघनकय घिनयक तहकककयत िय छयनविन गने
 मयनि अधधकयि सम्बक्न्ध कयनुनको पुनियिलोकन ि सिकयि
 समक्ष कयिियहीकयलयधग ससफयरिस गने
 मयनि अधधकयि उलिघनकतयालयई कयिियहीकयलयधग ससफयरिस
गने ि आिश्र्कतय अनुसयि मुद्दय दयर्ि गने ।

21.  धन्र्ियद