A reusable presentation on Media and Information Literacy by CMR-Nepal targeted to teachers who want to introduce MIL in class.

2. आजको कार्यक्रम
❖ मममिर्ा र सूचना साक्षरता क
े हो?
❖ जान्नुपने क
ु राहरू क
े क
े हुन्?
❖ जान्नुपने शीप क
े क
े हुन्?
❖ मकन र्ो जान्नुपर्य ?

3. मममिर्ा र सूचना साक्षरताका ३ मिषर्
❖ मममिर्ा साक्षरता (मममिर्ा क
े हो)
❖ सूचना साक्षरता (ममथ्या सूचना)
❖ मिमजटल साक्षरता (साइबर सुरक्षा)

4. हामीले कहााँकहााँबाट सूचना प्राप्त गर्छाँ?
❖परम्परागत मममिर्ा
(पत्रपमत्रका, रेमिर्ो र
टेमलमिजन)
❖सोसल मममिर्ा (फ
े सबुक,
र्ुट्युब, मिटर, मटकटक)
❖अनलाइन मममिर्ा
(िेबसाइट िा पिकास्ट)
❖सन्देश आदान–प्रदान गने
एपहरू (ह्वाट्सएप, मेसेन्जर,
िाइबर, इमो)
❖मोबाइल एपहरू (हाम्रो
पात्रो)
❖मिमिर्ो गेम िा मिज्ञापन
❖मकताब
(कथा/उपन्यास/कमिता), िा
कममक्स

5. अमहलेको मिश्वमा सूचनाको संसार भ्रामक
बनेको र्। हामीलाई सूचनाका मिमिन्न
स्रोतबाट जताततै थरीथरीका सूचना द्रूत
गमतमा प्राप्त िइरहेका र्न्। सूचनाको गति
र सङ्ख् या धेरै िएको हुाँदा हामीलाई
सूचनाको परख गने समर् असाध्यै कम
ममल्र्।

6. मममिर्ा र सूचना साक्षर हुन आिश्यक शीप
❖ मममिर्ा र सूचनासम्म पहुाँच
❖ सूचनाको मूल्याङ्कन
❖ सूचना मनमायण/प्रकाशन
❖ सूचनामामथ आलोचनात्मक दृमि
❖ सूचनाको र्नोट

7. मममिर्ा र सूचना साक्षरले र्ी कार्य गनय सक्र्न्
❖ ममथ्या सूचना मचन्र्न्
❖ सही सूचना प्राप्त गनय फरक स्रोतहरू प्रर्ोग गर्य न्
❖ सूचनामा िएका अङ्क िा तथ्याङ्क कहााँबाट र कसरी आर्ो िन्ने मिचार
गर्य न्
❖ तस्बिर िा मचत्रहरू मकन प्रर्ोग गररर्ो र त्यसले हामीलाई क
े असर
गर्य िन्ने थाहा पाउाँर्न्
❖ सूचना सामग्रीहरू आफ
ैाँ तर्ार गनय सक्र्न्
❖ सूचना सामग्रीको पक्ष/मिपक्ष िा आग्रह/पूिायग्रह र्ु ट्टाउन सक्र्न्

8. सूचना स्रोत र मममिर्ाको पूिायग्रह
❖सूचनाको स्रोत चाहे त्यो व्यस्बि होस् िा संस्था,
रेमिर्ो िा मटिी िा पत्रपमत्रका होस्, ती पूणय
मनष्पक्ष र पूिायग्रहरमहत हुन सक्दैनन् ।
❖हामी हाम्रो पूिायग्रहसाँग ममल्दोजुल्दो सूचना िए
समजलै ग्रहण गर्छाँ िने अममल्दो सूचना िए
त्यसलाई ग्रहण गनय कमै मात्र प्रर्ास गर्छाँ ।

9. ममथ्या सूचना, दुष्सूचना र खराब सूचना
Misinformation, Disinformation &
Malinformation

10. ❖ DNS पररितयन गरेर TikTok चलाउाँदा ब्याङ्क खाताबाट लाख ाँ
रुपैर्ा हरार्ो
❖ नेपाल िाषा, रञ्जना मलमप तथा नेपाल सम्वत् लाई नेपालको
म मलक मिशेषता मानेर आिेदन मदएपमर् मात्र नेपालले संर्ुि
रािर संघको सदस्यता पाएको मथर्ो (बालेन)
❖ जुम्लाको गुमिच र गाउाँपामलकामित्र ममदरा खान लाइसेन्स
मलनुपने व्यिस्था समहतको कार्यमिमि बनाइर्ो (नागररक दैमनक)
र्ो सूचना पाउनु िर्ो ?

11. ती सबै ममथ्या सूचना हुन्
❖ र्ी सबै सूचना नेपाल फ्याक्ट चेकले तथ्यजााँच गरेर ममथ्या
िएको बताएको र्।

12. ममथ्या सूचना
❖ ममथ्या सूचना (misinformation) िनेको मूलतः झुटो िा गलत
िा भ्रमपूणय िा अनथयरूपमा घटना, अमिव्यस्बि, तथ्याब्क र तक
य
प्रर्ोग गरेर िा व्याख्या गरेर समाचार िा सूचनाका रूपमा
प्रकामशत आमसञ्चारका माध्यम िा सोसल मममिर्ा/इन्टरनेटका
सामग्री हुन् ।
❖ समग्रमा ममथ्या सूचना बुझाउनका लामग ममसइन्फमेसन शब्द
प्रर्ोग गररन्र् िने disinformation िन्ने शब्द जानाजान
तथ्यलाई तोिमरोि गरेर िा आफ्नो अनुक
ू ल व्याख्या गरेर क
ु नै
महसाबको फाइदाका लामग फ
ै लाइएको सूचनाका लामग प्रर्ोग
गररन्र् ।
❖ Malinformation चामहाँ महंसा िा हामन हुने गरी फ
ै लाइएका

13. ममथ्या सूचनाका प्रकार
❖ क
ु नै हामन गने उद्देश्य निएका तर हामीलाई मूखय बनाउने व्यङ्गयात्मक
सामग्री ।
❖ शीषयक िा तस्बिरसाँग मूल लेखन मेल नखाने भ्रमपूर्ण सम्बन्धका आिारमा
बनाइएका सामग्री ।
❖ क
ु नै सूचनाको अनथय प्रर्ोग गरी क
ु नै मिषर् िा व्यस्बिबारे भ्रम तसर्णना गने
सामग्री ।
❖ क
ु नै सही सूचना िा घटना िा अमिव्यस्बि िा समाचारलाई गलि सन्दर्णमा
प्रर्ोग गररएको सामग्री ।
❖ क
ु नै आमिकाररक स्रोत िा व्यस्बिका नामका झुटो अतर्व्यक्ति प्रर्ोग
गररएका सामग्री ।
❖ क
ु नै तथ्य िा तथ्याङ्क िा घटना िा तक
य िा तस्बिरलाई िोडमरोड गररएका
सामग्री ।

14. उदाहरणहरू

15. जनकपुरमा थुक लगाएर पैसा र्ने ममहला
सम्झनु हुन्र्?

16. थप उदाहरणहरू…

17. सोसल मममिर्ा त झन् व्यस्बिगत

18. YouTube मटिी जस्तो होइन्
❖ YouTube मा जसले पमन
मिमिओ हाल्न सक्र्। जे
पमन हाल्न सक्र्।
❖ मनमयला पन्त बलात्कार र
हत्या
❖ रमि लाममर्ाने प्रकरण
❖ रुक
ु म-जाजरकोट घटना

19. थप उदाहरण हेनय NepalFactCheck.org

20. मकन
फ
ै मलन्र्?

21. क
ु नै सामग्रीले हाम्रो
क
ु नै िािनालाई (जस्तो
खुशी, दुख, दर्ा िा
ररस) लाई िेरै असर
गर्य िने ती ममथ्या हुने
सम्भािना िेरै हुन्र्।
त्यसै कारण नै ममथ्या सूचनाहरू
चााँिै िेरै फ
ै मलन्र्न्।

22. कसले फ
ै लाउाँर् ममथ्या सूचना?
❖ ममथ्या सूचना जसले पमन फ
ै लाउन सक्र् । एक सामान्य
व्यस्बिदेस्बख चमचयत र प्रमतमित व्यस्बि िा संस्थाका साथै पररचर्
नखुलेका व्यस्बि िा समूहसम्म एिम् सञ्चारमाध्यमले समेत र्स्ता
सूचना फ
ै लाउन सक्र्न् ।
❖ कमतपर् अिस्थामा मिज्ञ िमनएका िा दाबी गने व्यस्बिहरू, नेता
र कार्यकतायहरू, प्रिानमन्त्री र मन्त्रीहरू, मचमकत्सक, मशक्षक र
पत्रकार सबैले जानाजान िा अन्जानमा ममथ्या सूचना
फ
ै लाइरहेका हुन सक्र्न् ।

23. लोकतन्त्रको जग सुसूमचत नागररकले गने
मनणयर्मा अिेको हुन्र् र जब उनीहरूसाँग िएका
सूचना ममथ्या हुन्र्न् िने उनीहरूले गने मनणयर् र
त्यस मनणयर्का कारण प्रणालीमा असर पर्य जसले
लोकतन्त्र कमजोर पार्य ।

24. पमत्रकामा आउाँदैमा सत्य हुाँदैन

26. पमत्रकामा आउाँदैमा सत्य हुाँदैन

28. त्यसो िए क
े गने त?
क
ु नै पमन सामग्री पढेपमर् तुरुन्तै मिश्वास नगनुयहोस्, ती
ममथ्या हुन सक्र्न् िनेर सचेत हुनुहोस् ।

29. त्यसो िए क
े गने त?
क
ु नै पमन सामग्री आफ्नो सोसल मममिर्ामा सेर्र गनय
िा त्यसका सूचनाका आिारमा आफ्नो मिचार राख्न
हतार नगनुयहोस् ।

30. त्यसो िए क
े गने त?
सोसल मममिर्ामा सेर्र गररएका मिचार िा सामग्री को र
कमत जनामा पुग्र् िन्ने क
ु राको अनुमान गनय कमिन हुन्र् ।
र्सथय अनािश्यक क
ु रा िा गलत सूचना रमाइलो िा अन्य
क
ु नै कारणले पमन लेख्ने िा सेर्र गने नगनुयहोस् ।

31. इन्टरनेट दुरुपर्ोग र अपराि

32. इन्टरनेट दुरुपर्ोग
❖ साइबर उत्पीिन
❖ र् न आग्रह / दुव्ययिहार
❖ अश्लील सामग्रीमा पहुाँच
❖ व्यस्बिगत गोप्यता
❖ अनुमचत प्रर्ोग
❖ इन्टरनेट क
ु लत

33. साइबर अपराि
❖ ह्यामकङ् िा अनमिक
ृ त पहुाँच
❖ कम्प्युटर िाइरस
❖ मफमसङ्
❖ मिमजटल चोरी
❖ पमहचान चोरी
❖ बालबामलकाका अश्लील सामग्री
❖ गैरकानुनी मिषर्िस्तु िा सामग्री

34. हामी क
े गनय सक्र् ाँ?
❖ इन्टरनेट प्रर्ोग र अनुििबारे हामी मनर्ममत र्लफल गनय सक्र् ाँ
।
❖ इन्टरनेट र सोसल मममिर्ाका साथसाथै जोस्बखम र सुरमक्षत रहने
तररकाहरूबारे ज्ञान हामसल गनय सक्र् ाँ ।
❖ इन्टरनेट र मोबाइल प्रर्ोगका सम्बन्धमा हामी सबैलाई मान्य हुने
सामान्य मनर्महरू बनाउन र पालना गनय सक्र् ाँ।

35. हामी क
े गनय सक्र् ाँ?
❖ इन्टरनेटबाट हुन सक्ने जोस्बखमहरूबारे साथीहरूलाई बताउन
सक्र् ाँ।
❖ साथीको व्यिहार पररितयनमामथ मिशेष मनगरानी राख्ने र पररितयन
देस्बखएमा क
ु राकानी गने िा मशक्षकलाई जानकारी दसने ।
❖ इन्टरनेटमा क
े /क
े सूचना मदनुहुाँदैन र कस्ता/कस्ता फोटो
राख्नुहुाँदैन िन्ने एकअकायलाई मसकाउने ।
❖ मिमजटल मिटक्सको अभ्यास गने।

36. कानुनमा क
े र्?

37. कानुनी प्राििान
नेपालको संतिधानका िारा १७ (क) को िाक
् तथा
अमिव्यस्बि स्वतन्त्रताको हकमा लगाइएका मुनामसब
प्रमतबन्धहरू

38. मिद् र्ुतीर् कारोबार ऐन, २०६३
❖ ४७. मिद् र्ुतीर् स्वरुपमा गैरकानूनी क
ु रा प्रकाशन गनेः
❖ (१) कम्प्युटर, इन्टरनेट लगार्तका मिद् र्ुतीर् सञ्चार
माध्यमहरुमा प्रचमलत कानूनले प्रकाशन तथा प्रदयशन गनय नहुने
िनी रोक लगाएका सामग्रीहरु िा साियजमनक नैमतकता,
मशिाचार मिरुद्धका सामग्री िा कसैप्रमत घृणा िा द्वेष फ
ै लाउने
िा मिमिन्न जात जामत र सम्प्रदार्बीचको सुमिुर सम्बन्धलाई
खलल पाने मकमसमका सामग्रीहरु प्रकाशन िा प्रदशयन गने,
ममहलालाई मजस्याउने, हैरानी गने, अपमान गने िा र्स्तै अन्य
क
ु नै मकमसमको अमर्ायमदत कार्य गने िा गनय लगाउने
व्यस्बिलाई एक लाख रुपैर्ााँसम्म जररबाना िा पााँच िषयसम्म
क
ै द िा दुिै सजार् हुनेर् ।

39. मुलुकी अपराि संमहता, २०७४
❖ २९९. र्लकपटपूणय टेमलफोन िा सन्देश प्रिाह गनय नहुनेः
❖ (१) कसैले आफ्नो पररचर् मदई िा नमदई कसैलाई र्ल्ने, िोका मदने, हैरानी पाने
िा सताउने उद्देश्यले र्लकपटपूणय टेमलफोन िा सन्देश प्रिाह गनय गराउन हुाँदैन…
दुई िषयसम्म क
ै द िा बीस हजार रुपैर्ााँसम्म जररबाना िा दुिै सजार् हुनेर् ।
❖ ३००. हैरान पाने बमिर्तले मचठ्ठी पत्र लेख्न नहुनेः
❖ (१) कसैलाई िर, त्रास िा दुःख िा हैरानी मदने, अपमान िा बेइज्जत गने
बदमनर्तले क
ु नै मचठ्ठी पत्र, पचाय िा अन्य क
ु नै मकमसमको मलखत लेखी, लेखाई िा
मिद् र्ुतीर् माध्यमद्वारा िम्की मदने, सताउने, मजस्याउने िा अन्य क
ु नै मकमसमले
अनुमचत व्यिहार गनय िा गराउन हुाँदैन… एक िषयसम्म क
ै द िा दश हजार
रुपैर्ााँसम्म जररबाना िा दुिै सजार् हुनेर् ।

40. थप जानकारीलाई
लामग ”सचेत रह ाँ”
पुस्तक पढ ाँ।