งานวิจัยวัฒนธรรมภาคใต้ พ.ศ. 2520-2550

1. 1
ความนำ�
_14-10(001-018)P5.indd 1 5/20/58 BE 12:05 AM

2. 2
งานวิจัยวัฒนธรรมภาคใต้
การศึกษาวัฒนธรรมท้องถิ่นภาคใต้เป็นส่วนหนึ่งของการ
ศึกษาประวัติศาสตร์วัฒนธรรมของชาติมาโดยตลอด ดังปรากฏใน
งานเขียนของปัญญาชนชั้นน�ำในสังคมไทยมาแต่เดิม เห็นได้จาก
“จดหมายเหตุประพาสหัวเมืองปักษ์ใต้ ร.ศ. 128” พระราชนิพนธ์
ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เล่าถึงวิถีชีวิตและ
วัฒนธรรมของท้องถิ่นเมื่อครั้งเสด็จฯ ประพาสหัวเมืองปักษ์ใต้
“ต�ำนานละครอิเหนา” พระนิพนธ์ในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ
กรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ กล่าวถึงโนรา หรือที่ชาวกรุงเรียกว่า
“ละครชาตรี” ว่าได้แบบอย่างจากภาคกลางมาตั้งแต่สมัยกรุงศรี-
อยุธยา เป็นต้น
นอกจากเรื่องราวท�ำนองบันทึกการเดินทางและข้อสังเกต
ตามกล่าวมาแล้ว ยังมีผู้รู้บางท่านให้ความสนใจวัฒนธรรมภาคใต้
เกี่ยวกับผู้คนและชุมชนตลอดจนประวัติความเป็นมาอีกด้วย ดัง
ปรากฏในงานของ ขจร สุขพานิช เรื่อง “การศึกษาเกี่ยวกับชุมชน
โบราณตามหลักฐานทางโบราณคดี และศิลปวัตถุ” หรือ “สุวัณณภูมิ”
โดย ธนิต อยู่โพธิ์ งานชิ้นส�ำคัญอีกชิ้นหนึ่งคือ “สภาพของอาณาจักร
ต่าง ๆ ในภาคใต้ประเทศไทยก่อนศรีวิชัยมีอ�ำนาจ” โดย มานิต
วัลลิโภดม
ภายหลังเหตุการณ์ 14 ตุลาคม 2516 ความสนใจศึกษา
วัฒนธรรมท้องถิ่นภาคใต้ได้รับความสนใจมากขึ้นเช่นเดียวกับ
การตื่นตัวในการศึกษาเรื่องราวของประชาชนรวมถึงเรื่องราวของ
_14-10(001-018)P5.indd 2 5/20/58 BE 12:05 AM

3. 3
ความนำ�
ท้องถิ่นในภูมิภาคต่าง ๆ ของประเทศ กระแสการตื่นตัวดังกล่าว
มีผลท�ำให้รัฐบาลส่งเสริมนโยบายด้านวัฒนธรรมหลายลักษณะ
จนก�ำหนดไว้ในแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ฉบับที่ 4
(พ.ศ. 2520-2524) มีการจัดตั้ง “ส�ำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรม
แห่งชาติ” ใน พ.ศ. 2522 อีกทั้งยังมีการจัดตั้งหน่วยงานศึกษา
วัฒนธรรมในส่วนกลางและส่วนภูมิภาครวมถึงภาคใต้
รัฐได้สนับสนุนส่งเสริมการด�ำเนินงานวัฒนธรรมของท้องถิ่น
เช่น วิทยาลัยครูนครศรีธรรมราช จัดตั้งศูนย์วัฒนธรรมภาคใต้ขึ้น
ใน พ.ศ. 2521 และอีก 2 ปีต่อมา มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ
สงขลา จัดตั้ง “สถาบันทักษิณคดีศึกษา” โดยวิวัฒน์มาจาก “โครงการ
ศูนย์ส่งเสริมภาษาและวัฒนธรรมภาคใต้” เดิม
การส่งเสริมงานวัฒนธรรมดังกล่าวท�ำให้การศึกษาวัฒนธรรม
ท้องถิ่นภาคใต้แพร่ไปอย่างกว้างขวาง มีการจัดสัมมนาประวัติ-
ศาสตร์และวัฒนธรรมโดยหน่วยงานราชการและสถาบันการศึกษา
เช่น “โครงการสัมมนาทางวิชาการประวัติศาสตร์นครศรีธรรมราช
พุทธศักราช 2521-2530” “การสัมมนาประวัติศาสตร์นครศรี-
ธรรมราชครั้งที่ 3 ประวัติศาสตร์นครศรีธรรมราชจากภาษาและ
วรรณกรรม” ท�ำให้ปัญญาชนท้องถิ่นสนใจที่จะศึกษาค้นคว้า
ท้องถิ่นในแง่มุมต่าง ๆ รวมทั้งการวิจัยด้านวัฒนธรรมท้องถิ่น
ก็เพิ่มขึ้น เช่น งานวิจัยเรื่อง พุทธศาสนาแถบลุ่มทะเลสาบ
สงขลาฝั่งตะวันออกสมัยกรุงศรีอยุธยา ของ สุธิวงศ์ พงศ์ไพบูลย์
_14-10(001-018)P5.indd 3 5/20/58 BE 12:05 AM

4. 4
งานวิจัยวัฒนธรรมภาคใต้
(2523) งานวิจัยเรื่อง การศึกษาวิเคราะห์ค่านิยมเกี่ยวกับสตรีไทย
ถิ่นใต้ที่ปรากฏในวรรณกรรมท้องถิ่นประเภทมุขปาฐะ ของ
วิเชียร ณ นคร และวิมล ด�ำศรี (2525) งานวิจัยเรื่อง การศึกษาเพื่อ
เตรียมการส่งเสริมการจักสานด้วยใยตาล ที่ต�ำบลจะทิ้งพระ
อ�ำเภอสทิงพระ จังหวัดสงขลา ของ อุดม หนูทอง (2525) รายงาน
การวิจัยเรื่อง สารัตถะจากเพลงรองเง็งตันหยง : ศึกษาเฉพาะ
กรณีจังหวัดตรัง ของ สถาพร ศรีสัจจัง (2529)
รัฐบาลให้ความส�ำคัญกับการส่งเสริมวัฒนธรรมอย่าง
ต่อเนื่อง นโยบายวัฒนธรรมจึงเป็นส่วนหนึ่งของแผนพัฒนา
เศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติเรื่อยมา แผนพัฒนาเศรษฐกิจและ
สังคมแห่งชาติฉบับที่ 6 (พ.ศ. 2530-2534) กล่าวถึงความส�ำคัญ
ในการรักษาวัฒนธรรมควบคู่กับการรักษาเอกลักษณ์ของชาติว่า
“...พัฒนาสังคมให้ก้าวหน้า มีความสงบสุขเกิดความเป็นธรรม
สอดคล้องและสนับสนุนการพัฒนาประเทศส่วนรวมพร้อม ๆ
กับการธ�ำรงไว้ซึ่งเอกลักษณ์ของชาติ วัฒนธรรม และค่านิยมอันดี”
(ส�ำนักงานคณะกรรมการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ,
ม.ป.ป. : 1)
ในทศวรรษที่ 2530 เมื่อรัฐบาลมีนโยบายส่งเสริมการ
ท่องเที่ยว และประกาศให้ พ.ศ. 2530 เป็นปีท่องเที่ยวไทย
มอบให้กระทรวง ทบวง กรมต่าง ๆ ด�ำเนินการส่งเสริมการท่อง
เที่ยว เน้นที่การส่งเสริมการท่องเที่ยวตามธรรมชาติ ศิลปวัตถุ
_14-10(001-018)P5.indd 4 5/20/58 BE 12:05 AM

5. 5
ความนำ�
โบราณสถาน และการจัดแสดงทางวัฒนธรรม หน่วยงานของ
รัฐบาลที่เกี่ยวข้องกับการวิจัย และศิลปวัฒนธรรม เช่น สภาวิจัย
แห่งชาติ ส�ำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ จึงสนับสนุน
การค้นคว้าวิจัยให้สอดคล้องกับนโยบายของรัฐบาล งานวิจัย
ที่เกี่ยวข้องกับวัฒนธรรมท้องถิ่นภาคใต้จ�ำนวนไม่น้อยเกิดขึ้น
ในช่วงนี้ เช่น การศึกษาวรรณกรรมท้องถิ่นภาคใต้เรื่องปริศนา
สอนน้อง ของ มาลี แก้วละเอียด (2532) ลักษณะทางจิตสังคม
ที่เกี่ยวข้องกับการบวชในพุทธศาสนาโดยชายไทยในภาคใต้
ของ ฉกาจ ช่วยโต และดวงเดือน พันธุมนาวิน (2533) รายงาน
การวิจัยลักษณะ/รูปแบบโดยการประชาสัมพันธ์ที่ช่วยส่งเสริม
การเรียนรู้และการใช้ภาษาไทยโดยชาวไทยมุสลิม ของ อนันต์
ทิพยรัตน์ (2536)
เป็นที่น่าสังเกตว่า การศึกษาวิจัยวัฒนธรรมท้องถิ่นภาคใต้
ในช่วงนี้ให้ความส�ำคัญกับการศึกษาวัฒนธรรมที่หลากหลาย มี
พลวัตสัมพันธ์กับการเปลี่ยนแปลงของสังคมมากขึ้น การเปิด
การเรียนการสอนระดับบัณฑิตศึกษาของสถาบันอุดมศึกษาใน
ภาคใต้ในทศวรรษนี้ยังส่งผลต่อการผลิตงานวิจัยทางวัฒนธรรม
โดยนักวิชาการท้องถิ่นเพิ่มขึ้นอีกด้วย
ในทศวรรษที่ 2540 แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่ง
ชาติ ฉบับที่ 9 (พ.ศ. 2545-2549) ยังคงให้ความส�ำคัญกับการ
ส่งเสริมงานวัฒนธรรมของชาติ ผ่านการท่องเที่ยวและพัฒนา
_14-10(001-018)P5.indd 5 5/20/58 BE 12:05 AM

6. 6
งานวิจัยวัฒนธรรมภาคใต้
ประเทศควบคู่กันไป มีความตื่นตัวในอันที่จะท�ำความเข้าใจคุณค่า
และความหมายของวัฒนธรรมยิ่งขึ้นจากบุคคลหลายกลุ่มเหล่า
โดยนัยนี้ความหมายและค�ำจ�ำกัดความของค�ำว่า “วัฒนธรรม”
จึงถูกอธิบายและตีความอย่างกว้างขวาง สัมพันธ์กับวิถีชีวิต
ของชุมชนและมุ่งน�ำวัฒนธรรมชุมชนมาใช้เพื่อการพัฒนา
หน่วยงานด้านการวิจัยของรัฐมีบทบาทในการเชื่อมโยง
ความรู้ความเข้าใจ ระหว่างท้องถิ่นกับการท�ำงานในระดับชาติ
ด้วยการให้ทุนการศึกษาและท�ำวิจัยเพื่อเข้าใจปัญหาทาง
การเมือง เศรษฐกิจ สังคมและวัฒนธรรมมากยิ่งขึ้น อีกทั้ง
ปัญหา 3 จังหวัดชายแดนภาคใต้ทวีความรุนแรง ยิ่งท�ำให้ทุกฝ่าย
ที่เกี่ยวข้องเชื่อว่าการท�ำวิจัยเกี่ยวกับภาคใต้ให้มากขึ้นน�ำไป
สู่ความเข้าใจและวิธีการแก้ปัญหาเกี่ยวกับภาคใต้ ดังเช่น
“ส�ำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.)” ซึ่งก่อตั้งใน พ.ศ.
2535 เพื่อท�ำหน้าที่สนับสนุนการสร้างองค์ความรู้ทั้งในระดับ
ท้องถิ่นและระดับประเทศ โดยใช้การวิจัยเป็นกลไกสร้างฐาน
ความรู้ส�ำหรับการแก้ปัญหาให้แก่สังคม เริ่มเข้ามาสนับสนุนการ
ค้นคว้าเกี่ยวกับวัฒนธรรมและภูมิปัญญาท้องถิ่นภาคใต้ใน
ทศวรรษนี้ เริ่มด้วยการสนับสนุนทุนการวิจัยเพื่อพัฒนาท้องถิ่น
ประมาณปลาย พ.ศ. 2541 โดยมีเป้าหมายส�ำคัญคือ การสร้าง
กระบวนการ “ติดอาวุธทางปัญญา” (Empowerment) แก่
ชุมชนและท้องถิ่นรวมทั้งเน้นให้ชุมชนใช้ประโยชน์จากกระบวน
_14-10(001-018)P5.indd 6 5/20/58 BE 12:05 AM

7. 7
ความนำ�
การวิจัย มุ่งเน้นการจัดการ และประสานให้เกิดความเชื่อมโยง
ระหว่างนักวิจัย และนักพัฒนา ทั้งในระดับท้องถิ่น ระดับจังหวัด
ระดับชาติ (http://www.trf.or.th/keydefault.asp) งานวิจัย
เกี่ยวกับการศึกษาเรื่องราวของท้องถิ่นภาคใต้ที่ได้รับการสนับสนุน
เช่น โครงสร้างและพลวัตวัฒนธรรมภาคใต้กับการพัฒนา ของ
สุธิวงศ์ พงศ์ไพบูลย์ (2544) โครงการภูมิศาสตร์ค�ำศัพท์ภาษาไทย
และภาษามลายูในเขต 5 จังหวัดชายแดนภาคใต้ประเทศไทย
ของ เปรมินทร์ คาระวี (2545) โครงการแผนที่ภูมินิทัศน์ภาคใต้ :
ฐานเศรษฐกิจและทุนวัฒนธรรม ของ สุธิวงศ์ พงศ์ไพบูลย์ (2548)
โครงการการศึกษาศักยภาพโดยทรัพยากรการท่องเที่ยวด้าน
วัฒนธรรม จังหวัดกระบี่ พังงา ภูเก็ต ของ สมหมาย ปิ่นพุทธศิลป์
(2549)
การส�ำรวจสถานะความรู้ด้านงานวิจัยทางวัฒนธรรมภาคใต้
ในประเทศไทย ในช่วง 3 ทศวรรษ (พ.ศ. 2520-2550) ดังกล่าว
มีแนวโน้มให้เห็นว่า ความสนใจทางด้านนี้ได้ขยายตัวจากการศึกษา
หรือตั้งข้อสังเกตในหมู่นักวิชาการและชนชั้นน�ำของรัฐ กลายเป็น
เวทีเปิดมุมมองใหม่ทางด้านวัฒนธรรมในสังคมท้องถิ่นผ่านทัศนะและ
ความเข้าใจของนักวิชาการและคนในท้องถิ่นมากยิ่งขึ้น การตื่นตัว
ของท้องถิ่นเช่นนี้แสดงถึงพลวัตของสังคมสมัยใหม่ในประเทศไทย
ที่กระแสประชาสังคมก�ำลังเข้ามามีบทบาทและเป็นที่รับรู้ของ
สังคมมากยิ่งขึ้น ความรู้จากผลงานการศึกษาทั้งจากรัฐและสังคม
_14-10(001-018)P5.indd 7 5/20/58 BE 12:05 AM

8. 8
งานวิจัยวัฒนธรรมภาคใต้
จะเป็นฐานความรู้ที่สร้างความเข้าใจในหมู่นักวิชาการและผู้สนใจ
ยังประโยชน์ให้เกิดความหลากหลายในการมองประเด็นปัญหา
การศึกษาวัฒนธรรมท้องถิ่นภาคใต้ต่อไปในอนาคตอย่างมีทิศทาง
ทั้งนี้การส�ำรวจสถานะความรู้ด้านงานวิจัยวัฒนธรรมภาคใต้
ในประเทศไทย มีผู้ศึกษาวิจัยมาตลอด ใช้ระเบียบวิธีการศึกษา
และให้ข้อสรุปแตกต่างกัน นับตั้งแต่งานวิจัยเรื่อง บรรณนิทัศน์
งานวิจัยวัฒนธรรมภาคใต้ ของ ปรีชา นุ่นสุข (2539) ศึกษางานวิจัย
ภาคใต้ตั้งแต่ พ.ศ. 2445-2539 โดยจ�ำแนกผลงานการวิจัยทาง
วัฒนธรรมของภาคใต้ออกเป็นหมวดหมู่อย่างกว้าง ๆ 5 สาขา
คือ สาขาขนบธรรมเนียม ประเพณี และศาสนา สาขาความเป็นอยู่
และวิทยาการ สาขาภาษาและวรรณกรรม สาขาศิลปกรรมและ
โบราณคดี และสาขาการละเล่น ดนตรี และการพักผ่อนหย่อนใจ
โดยจัดแบ่งพัฒนาการของผลงานดังกล่าวออกได้เป็น 4 ระยะ
ระยะแรก (พ.ศ. 2445-2483) จัดเป็นระยะเริ่มแรกแห่งการ
ศึกษาวัฒนธรรมของภาคใต้ ผู้ศึกษาส่วนใหญ่เป็นนักวิชาการชาว
ต่างประเทศ งานวิจัยส่วนใหญ่เป็นการศึกษาแนวโบราณคดี ระยะ
ที่ 2 (พ.ศ. 2588-2514) เป็นระยะที่สืบเนื่องมาจากระยะแรก
นักวิชาการที่ศึกษาส่วนใหญ่ยังคงเป็นชาวต่างชาติซึ่งเริ่มปรากฏ
ให้เห็นการศึกษาในเชิงการรวบรวมข้อมูลทางวัฒนธรรม การจัด
ระบบข้อมูลทางวัฒนธรรม และการศึกษาเปรียบเทียบทางวัฒนธรรม
ตามหลักวิชา รวมทั้งมีการศึกษาเกี่ยวกับอิทธิพลของวัฒนธรรม
_14-10(001-018)P5.indd 8 5/20/58 BE 12:05 AM

9. 9
ความนำ�
ที่เกี่ยวเนื่องกับศาสนาและความสัมพันธ์ทางวัฒนธรรมระหว่าง
ภาคใต้กับดินแดนอื่น ๆ ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ โดยเฉพาะ
“วัฒนธรรมศรีวิชัย” ระยะที่ 3 (พ.ศ. 2515-2519) เป็นระยะแห่ง
การเริ่มต้นในการศึกษาวัฒนธรรมของภาคใต้ในแนวลึก และเน้น
ประเด็นที่มีความจ�ำเพาะเจาะจงมากกว่าระยะที่ผ่านมา โดยเริ่ม
ปรากฏผลงานการศึกษาในรูปของการวิจัยที่เกี่ยวกับอิทธิพลของ
วัฒนธรรมอินเดีย และวัฒนธรรมโบราณบริเวณคาบสมุทร ทั้งนี้
มีผลงานของนักวิชาการชาวไทยเพิ่มมากยิ่งขึ้น ระยะที่ 4 (พ.ศ.
2520-2539) เป็นระยะที่การวิจัยทางวัฒนธรรมของภาคใต้เฟื่องฟู
ขึ้นมาก โดยการวิจัยดังกล่าวปรากฏขึ้นควบคู่กันกับการที่หน่วยงาน
ต่าง ๆ ซึ่งด�ำเนินงานทางวัฒนธรรมมีพัฒนาการอย่างเป็นระบบ
มากยิ่งขึ้น
ผู้วิจัยให้ข้อสรุปว่า ผลงานการวิจัยทางวัฒนธรรมของภาคใต้ที่
ปรากฏขึ้นในระยะที่ 3 และระยะที่ 4 มีงานวิจัยด้านขนบธรรมเนียม
ประเพณี และศาสนา เป็นงานวิจัยทางวัฒนธรรมสาขาหนึ่งที่ได้
ปรากฏขึ้นในระยะแรก ๆ ในปริมาณสูง ประเด็นส�ำคัญที่มีการ
วิจัยมากที่สุด เป็นประเด็นที่เกี่ยวเนื่องกันกับวัฒนธรรมในศาสนา
อิสลามบริเวณจังหวัดชายแดนภาคใต้ รองลงมาเป็นประเด็น
ที่เกี่ยวเนื่องกันกับพระพุทธศาสนา และศาสนาพราหมณ์ ตาม
ล�ำดับ งานวิจัยด้านความเป็นอยู่และวิทยาการ เป็นงานวิจัยทาง
วัฒนธรรมในภาคใต้ที่มีปริมาณมากที่สุด งานวิจัยด้านภาษาและ
_14-10(001-018)P5.indd 9 5/20/58 BE 12:05 AM

10. 10
งานวิจัยวัฒนธรรมภาคใต้
วรรณกรรม เป็นงานวิจัยทางวัฒนธรรมในภาคใต้ที่ได้ปรากฏใน
ปริมาณสูง รองลงมาจากงานวิจัยด้านความเป็นอยู่ และวิทยาการ
ส่วนงานวิจัยด้านศิลปกรรมและโบราณคดีในภาคใต้มีปริมาณ
น้อย ผลงานการวิจัยทางวัฒนธรรมด้านศิลปกรรมส่วนใหญ่เป็น
การวิจัยวัฒนธรรมที่เกี่ยวเนื่องกันกับศิลปหัตถกรรม งานวิจัย
วัฒนธรรมทางด้านโบราณคดีส่วนใหญ่มีความเกี่ยวเนื่องกันกับ
วัฒนธรรมโบราณที่ปรากฏขึ้นในบรรดาแหล่งโบราณคดี ชุมชน
โบราณ เมืองโบราณต่าง ๆ ที่ตั้งอยู่ในภาคใต้ของประเทศไทย
ส่วนงานวิจัยด้านการละเล่น ดนตรี และการพักผ่อนหย่อนใจ มี
ปริมาณน้อย รวมทั้งยังเป็นผลงานการวิจัยที่สัมพันธ์กันกับผลงาน
การวิจัยทางวัฒนธรรมสาขาอื่น ๆ (2539 : บทคัดย่อ)
งานวิจัยเรื่อง สถานภาพมหาบัณฑิตที่ท�ำวิทยานิพนธ์และ
สถานภาพวิทยานิพนธ์ของมหาวิทยาลัยทักษิณ ของ ทรงธรรม
ธีระกุล (2546) ศึกษาสถานภาพวิทยานิพนธ์ของมหาวิทยาลัย
ทักษิณตั้งแต่ปีการศึกษา 2525-2543 และสถานภาพบัณฑิต
ที่ท�ำวิทยานิพนธ์ของมหาวิทยาลัยทักษิณในช่วงเดียวกัน พบว่า
หัวข้อประเด็นที่เกี่ยวข้องกับวัฒนธรรมที่มหาบัณฑิตท�ำวิทยา
นิพนธ์มากที่สุด ในหลักสูตร กศ.ม. ภาษาไทยคือ งานประพันธ์
วรรณกรรม มีจ�ำนวนมากที่สุด (จ�ำนวน 42 เรื่อง ร้อยละ 29.17)
หัวข้อประเด็นที่มหาบัณฑิตท�ำวิทยานิพนธ์มากที่สุด ในหลักสูตร
ศศ.ม. ไทยศึกษาคือ วัฒนธรรม ภาพสะท้อนทางสังคมและ
_14-10(001-018)P5.indd 10 5/20/58 BE 12:05 AM