Luận Văn Nghiên Cứu Chuỗi Giá Trị Cá Ngừ Đại Dương Tại Các Tỉnh Nam Trung Bộ.doc

Nhận viết đề tài trọn gói – ZL: 0934 573 149 – Luanvantot.com
TẢI TÀI LIỆU KẾT BẠN ZALO : 0934 573 149
HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM
LƯU VĂN HUY
NGHIÊN CỨU CHUỖI GIÁ TRỊ CÁ NGỪ
ĐẠI DƯƠNG TẠI CÁC TỈNH NAM TRUNG BỘ
LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2018

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM
LƯU VĂN HUY
NGHIÊN CỨU CHUỖI GIÁ TRỊ CÁ NGỪ
ĐẠI DƯƠNG TẠI CÁC TỈNH NAM TRUNG BỘ
Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp
Mã số: 9620115
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Hữu Ngoan
NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2018
i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan rằng, đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu và kết
quả nghiên cứu sử dụng trong Luận án là trung thực và chưa từng được dùng để bảo vệ
một học vị nào.
Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện Luận án đã được cảm
ơn đầy đủ, các thông tin trích dẫn trong Luận án đều được chỉ rõ nguồn gốc theo qui
định.
Hà Nội, ngày 10 tháng 10 năm 2018
Tác giả luận án
Lưu Văn Huy
i

LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành Luận án này, tôi xin bày tỏ lòng biết
ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Hữu Ngoan người hướng dẫn khoa học đã tận tình giúp
đỡ và định hướng giúp tôi trưởng thành trong công tác nghiên cứu và hoàn thiện Luận
án của mình.
Tôi xin ghi nhận và biết ơn sự giúp đỡ quý báu của tập thể các Thầy, Cô giáo Bộ
môn Kế hoạch và Đầu tư, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Ban Quản lý đào tạo,
Ban Giám đốc Học Viện Nông nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình
học tập, nghiên cứu và hoàn thiện Luận án.
Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo Tổng cục Thủy sản, Các Sở Nông
nghiệp và Phát triển nông thôn, Chi cục Thủy sản, phòng Nông nghiệp các huyện và
UBND các xã có nghề cá ngừ phát triển ở 3 tỉnh Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa và
Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu Thủy sản Việt Nam, Hiệp Hội cá ngừ Việt Nam đã tạo
điều kiện về thời gian, sắp xếp kế hoạch tiếp xúc với các đơn vị sản xuất kinh doanh cá
ngừ ở địa phương. Ngoài ra, tôi xin gửi lời cảm ơn đến tất cả bà con ngư dân, các cơ sở
thu mua, chế biến và tiêu thụ cá ngừ đại dương tại các địa phương ở các tỉnh Nam Trung
Bộ đã tạo điều kiện cho tôi được tiếp xúc, trao đổi, cung cấp các thông tin về tình hình
khai thác, thu mua và chế biến cá ngừ đại dương để tôi có được bộ số liệu đầy đủ nhất
trong quá trình phân tích và hoàn thành Luận án.
Trong thời gian học tập và nghiên cứu, tôi cũng nhận được sự hỗ trợ và giúp đỡ
tận tình của cán bộ nghiên cứu viên phòng Kinh tế thủy sản thuộc Viện Kinh tế và Quy
hoạch thủy sản đã tạo điều kiện về thời gian và tinh thần, động viên giúp đỡ, trao đổi
học thuật trong quá trình nghiên cứu hoàn thành Luận án.
Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới bạn bè, người thân và đồng nghiệp đã
luôn kịp thời động viên, chia sẻ và tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên
cứu và hoàn thành Luận án của mình.
Hà Nội, ngày 10 tháng 10 năm 2018
Tác giả luận án
Lưu Văn Huy
ii

MỤC LỤC
Trang
Lời cam đoan............................................................................................................................................i
Lời cảm ơn ...............................................................................................................................................ii
Danh mục từ viết tắt tiếng việt......................................................................................................... vi
Danh mục từ viết tắt tiếng anh ........................................................................................................ vii
Danh mục bảng..................................................................................................................................... ix
Danh mục hình...................................................................................................................................... xi
Trích yếu luận án................................................................................................................................xiv
Thesis abstract.....................................................................................................................................xvi
Phần 1. Mở đầu.....................................................................................................................................1
1.1. Tính cấp thiết của đề tài.......................................................................................................1
1.2. Câu hỏi nghiên cứu ...............................................................................................................3
1.3. Mục tiêu nghiên cứu.............................................................................................................3
1.3.1. Mục tiêu chung......................................................................................................................3
1.3.2. Mục tiêu cụ thể......................................................................................................................3
1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................................4
1.4.1. Đối tượng nghiên cứu..........................................................................................................4
1.4.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................................4
1.5. Những đóng góp mới về mặt khoa học và thực tiễn của luận án.............................4
1.5.1. Đóng góp về mặt khoa học................................................................................................4
1.5.2. Đóng góp về mặt thực tiễn.................................................................................................5
Phần 2. Cơ sở lý luận và thực tiễn về nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ
đại dương ...............................................................................................................................6
2.1. Cơ sở lý luận...........................................................................................................................6
2.1.1. Một số khái niệm cơ bản ....................................................................................................6
2.1.2. Đặc trưng sản phẩm và đặc trưng của chuỗi giá trị cá ngừ đại dương................13
2.1.3. Nội dung nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ đại dương...............................................15
2.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị cá ngừ đại dương.....................................19
2.1.5. Đề xuất định hướng và giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương ......21
2.2. Cơ sở thực tiễn .....................................................................................................................22
iii

2.2.1. Thực trạng và kinh nghiệm phát triển ngành khai thác cá ngừ đại dương
trên toàn cầu và ở một số quốc gia................................................................................22
2.2.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài ở trong và
ngoài nước............................................................................................................................26
Tóm tắt phần 2 ......................................................................................................................................35
Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ...............................................................................................36
3.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu...........................................................................................36
3.1.1. Điều kiện tự nhiên..............................................................................................................36
3.1.2. Đặc điểm kinh tế-xã hội....................................................................................................37
3.1.3. Đánh giá chung về đặc điểm địa bàn các tỉnh Nam Trung Bộ...............................43
3.2. Phương pháp nghiên cứu...................................................................................................44
3.2.1. Phương pháp tiếp cận........................................................................................................44
3.2.2. Khung phân tích..................................................................................................................45
3.2.3. Phương pháp nghiên cứu...................................................................................................46
3.2.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ...........................................................................................52
Tóm tắt phần 3 ......................................................................................................................................55
Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận ................................................................................56
4.1. Thực trạng ngành khai thác, thu mua, chế biến và tiêu thụ cá ngừ ở Việt Nam
và tại các tỉnh nam trung bộ 56
4.1.1. Thực trạng khai thác cá ngừ đại dương........................................................................56
4.1.2. Thực trạng cơ sở thu mua cá ngừ đại dương..............................................................60
4.1.3. Thực trạng cơ sở chế biến và tiêu thụ cá ngừ đại dương ........................................60
4.1.4. Những lợi thế, hạn chế, tồn tại và nguyên ngân của những hạn chế tồn tại
chủ yếu ngành cá ngừ ở các tỉnh Nam Trung Bộ......................................................62
4.2. Thực trạng chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh nam trung bộ
Việt Nam 66
4.2.1. Sơ đồ chuỗi giá trị cá ngừ đại dương............................................................................66
4.2.2. Thực trạng hoạt động và hiệu quả hoạt động chuỗi giá trị cá ngừ đại
dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ.................................................................................72
4.3. Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các
tỉnh nam trung bộ 109
4.3.1. Ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên (ngư trường).................................................... 109
iv

4.3.2. Ảnh hưởng của trình độ chuyên môn, công nghệ khai thác và bảo quản
cá ngừ ................................................................................................................................. 109
4.3.3. Ảnh hưởng của công tác tổ chức thu mua, chế biến và sự liên kết với
ngư dân............................................................................................................................... 114
4.3.4. Ảnh hưởng của thị trường tiêu thụ cá ngừ ............................................................... 118
4.3.5. Ảnh hưởng của thể chế chính sách............................................................................. 122
4.3.6. Ảnh hưởng của yếu tố vốn sản xuất kinh doanh .................................................... 123
4.4. Định hướng và một số giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương
tại các tỉnh nam trung bộ 125
4.4.1. Định hướng phát triển chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam
Trung Bộ đến năm 2025................................................................................................ 125
4.4.2. Một số giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh
Nam Trung Bộ ................................................................................................................. 128
Tóm tắt phần 4 ................................................................................................................................... 141
Phần 5. Kết luận và kiến nghị.................................................................................................... 142
5.1. Kết luận ............................................................................................................................... 142
5.2. Kiến nghị............................................................................................................................. 143
Danh mục một số công trình đã công bố liên quan đến luận án.......................................... 145
Tài liệu tham khảo ............................................................................................................................ 146
Phụ lục.................................................................................................................................................. 152
v

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT
Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt
ATVSTP
CPSX
DNBB
CSBL
CV
ĐH/CĐ
DNCB
DNTN
DVHC
ĐVT
GTGT
HQKT
HTX
KH-CN
KH-KT
KTTS
ND
NHTM
NN&PTNT
NSKT
SXKD
TB
TĐTTBQ
THCN
TK
TL/CV
TSCĐ
TTNĐ
VAT
VNĐ
An toàn vệ sinh thực phẩm
Chi phí sản xuất
Doanh nghiệp bán buôn
Cơ sở bán lẻ
Công suất máy thủy
Đại học/Cao đẳng
Doanh nghiệp chế biến
Doanh nghiệp tư nhân
Dịch vụ hậu cần
Đơn vị tính
Giá trị gia tăng
Hiệu quả kinh tế
Hợp tác xã
Khoa học-công nghệ
Khoa học-Kỹ thuật
Khai thác thủy sản
Ngư dân
Ngân hàng thương mại
Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn
Năng suất khai thác
Sản xuất kinh doanh
Trung bình
Tốc độ tăng trưởng bình quân
Trung học chuyên nghiệp
Tài khoản
Thương lái/chủ vựa
Tài sản cố định
Tiêu thụ nội địa
Thuế giá trị gia tăng
Việt Nam đồng
vi

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH
Viết tắt
ADB
ASEA
N
CAS
CCSBT
CF
DPCIA
DRC
EII
EU
FAO
FIP
GDP
GMP
GO
GTZ
HACCP
IATTC
ICCAT
IOTC
IQF
ISO
Nội dung viết tắt tiếng Anh
Asian Development Bank
Association of Southeast
Asian Nations
Cells Alive System
Commission for the
Conservation of Southern
Bluefin Tuna
Conventionally frozen
Dolphin Protection Consumer
Information Act
Domestic Resource Coeficient
Earth Island Istitutes
European Union
Food and Agriculture
Organization of the United
Nations
Fisheries Improvement Project
Gross Domestic Product Good
Manufacturing Practices
German Organisation for
Technical Cooperation
Hazard Analysis and Critical
Control Points
Inter-American Tropical Tuna
Commission
International Commission for
the Conservation of Atlantic
Tunas
Indian Ocean Tuna
Commission
Individual Quick Frozen
International Organization for
Standardization
Nội dung từ viết tắt tiếng Việt
Ngân hàng Phát triển Châu Á
Cộng đồng các nước Đông Nam Á
Hệ thống bảo quản tế bào
Ủy ban bảo tồn cá ngừ Vây xanh phía
Nam
Cấp đông tiếp xúc
Luật Thông tin cho người tiêu dùng về
bảo vệ cá heo của Mỹ
Chi phí nguồn lực nội địa
Tổ chức phi Chính phủ của Mỹ về bảo
vệ “An toàn cá heo”
Cộng đồng Châu âu
Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp
Liên Hiệp Quốc
Dự án Cải thiện nghề Khai thác cá ngừ
vây vàng ở Việt Nam
Tổng sản phẩm quốc nội
Tiêu chuẩn thực hành sản xuất tốt
Giá trị sản xuất
Tổ chức hỗ trợ phát triển kỹ thuật
Cộng hòa Liên bang Đức
Hệ thống quản lý chất lượng
Ủy ban quản lý nghề cá ngừ vùng
nhiệt đối của Trung Mỹ
Ủy ban Quốc tế về bảo tồn cá ngừ
vùng Đại Tây Dương
Ủy ban nghề cá ngừ Ấn Độ Dương
Thiết bị cấp đông rờinhanh từng cá thể
Tổ chức Quốc tế về tiêu chuẩn hoá

vii

Viết tắt
IUCN
IUU
IMHEN
JICA
PPP
PRA
RCA
RIMF
SEAFDE
C
SEAT
SSOP
SWOT
USD
VASEP
VIFEP
VINAT
UNA
WCPFC
WCPO
WTO
Nội dung viết tắt tiếng Anh
International Union for
Conservation of Nature
illegal, unreported and
unregulated fishing
Vietnam Institute of
Meteorology Hydrology and
Climate change
The Japan International
Cooperation Agency
Public - Private Partner
Participatory Rural Appraisal
The Coefficient of Revealed
Comparative Advantage
Research Institute for marine
fisheries
Southeast Asian Fisheries
Development Center
SustainingEthicalAquaticTrade
Sanitation Standard Operating
Procedures
Strengths, Weaknesses,
Opportunities, Threats
United States dollar
Vietnam Association of
Seafood Exporters and
Producers
Vietnam Institute of Fisheries
Economics and Planning
Vietnam Tuna Association
Western and Central Pacific
Fisheries Commission
Western Central Pacific Ocean
World Trade Organization
Nội dung từ viết tắt tiếng Việt
Liên minh Quốc tế Bảo tồn Thiên
nhiên và Tài nguyên Thiên nhiên
Hoạt động đánh bắt cá bất hợp pháp
Viện Khoa học Khí tượng thủy văn và
Biến đổi khí hậu
Cơ quan Hợp tác Quốc Tế Nhật Bản
Đầu tư Hợp tác công tư.
Phương pháp đánh giá nhanh có sự
tham gia của người dân.
Lợi thế so sánh tiết lộ
Viện nghiên cứu hải sản
Trung tâm Phát triển Nghề cá Đông-
Nam Á.
Dự án nuôi trồng phát triển thủy sản
theo chuẩn thương mại
Quy phạm vệ sinh và thủ tục kiểm soát
vệ sinh àn toàn thực phẩm.
Phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ
hội, thách thức.
Đơn vị tiền tệ Mỹ.
Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy
sản Việt Nam.
Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản.
Hiệp hội cá ngừ Việt Nam
Ủy ban nghề cá Trung và Tây Thái
Bình Dương.
Vùng biển Trung và Tây Thái Bình
Dương.
Tổ chức Thương mại Thế giới
viii

DANH MỤC BẢNG
TT Tên bảng Trang
2.1. Một số khác biệt giữa chuỗi cung ứng và chuỗi giá trị ....................................... 12
3.1. Một số chỉ tiêu phát triển kinh tế 3 tỉnh Nam Trung Bộ năm 2016 .................... 39
3.2. Thu nhập bình quân nhân khẩu của 3 tỉnh trong vùng Nam Trung Bộ giai
đoạn 2010-2016................................................................................................... 40
3.3. Hiện trạng dân số và lao động ở 3 tỉnh Nam Trung Bộ năm 2016 ..................... 42
3.4. Số lượng mẫu điều tra ......................................................................................... 48
3.5. Phương pháp phân tích chi phí và lợi nhuận Kaplinsky and Moris .................... 50
4.1. Cơ cấu tàu khai thác cá ngừ ở Việt Nam giai đoạn 2011-2016 .......................... 56
4.2. Sản lượng khai thác cá ngừ ở Việt Nam giai đoạn 2011-2016 ........................... 57
4.3. Sản lượng khai thác cá ngừ tại 3 tỉnh Nam Trung Bộ 2011-2015 ...................... 58
4.4. Năng suất khai thác cá ngừ các tỉnh Nam Trung Bộ 2011-2015 ........................ 58
4.5. Cơ sở thu mua cá ngừ tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2016 ............................. 60
4.6. Hiện trạng số doanh nghiệp chế biến cá ngừ tại các tỉnh Nam Trung Bộ
năm 2016 ............................................................................................................. 61
4.7. Xuất khẩu cá ngừ của Việt Nam giai đoạn 2010-2017 ....................................... 61
4.8. Chức năng, nhiệm vụ của từng tác nhân chính trong chuỗi giá trị cá ngừ
đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ ................................................................. 67
4.9. Cơ cấu sản phẩm cá ngừ đại dương chế biến và tiêu thụ bình quân năm
2014, 2015 ........................................................................................................... 69
4.10. Chức năng, nhiệm vụ của các tổ chức hỗ trợ chuỗi giá trị cá ngừ đại dương
tại các tỉnh Nam Trung Bộ .................................................................................. 71
4.11. Hiệu quả kinh tế ngư dân khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam
Trung Bộ ............................................................................................................. 77
4.12. Kết quả thu mua cá ngừ đại dương của cơ sở thu mua tại các tỉnh Nam
Trung Bộ năm 2014 và 2015............................................................................... 79
4.13. Hiệu quả kinh tế cơ sở mua cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ
năm 2014 và 2015 ............................................................................................... 80
4.14. Hiện trạng thu mua, chế biến và tiêu thụ cá ngừ đại dương của doanh
nghiệp chế biến tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015 ......................... 83
ix

4.15. Hiệu quả kinh tế doanh nghiệp chế biến cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam
Trung Bộ năm 2014 và 2015..............................................................................................84
4.16. Thực trạng tiêu thụ sản phẩm cá ngừ đại dương trong nước của doanh
nghiệp bán buôn tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015.............................86
4.17. Hiệu quả kinh tế doanh nghiệp bán buôn tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm
2014 và 2015...........................................................................................................................86
4.18. Thực trạng thu mua và bán sản phẩm cá ngừ đại dương của cơ sở bán lẻ tại
các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015 ...................................................................88
4.19. Hiệu quả kinh tế cơ sở bán lẻ cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ .......88
4.20. Phân tích kinh tế chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ
của Việt Nam, tính bình quân năm 2014 và 2015........................................................94
4.21. Phân phối lợi ích/đơn vị sản phẩm cá ngừ đại dương qua các tác nhân
trong chuỗi theo Kaplinsky and Moris ............................................................................96
4.22. Phân phối lợi nhuận/năm các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương
tại các tỉnh Nam Trung Bộ..................................................................................................96
4.23. Thực trạng chất lượng sản phẩm chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh
Nam Trung Bộ năm 2015................................................................................................. 105
4.24. Năng lực cạnh tranh về giá cá ngừ xuất khẩu của Việt Nam so với top 10
nước xuất khẩu cá ngừ vào thị trường Mỹ giai đoạn 2010-2015.......................... 107
4.25. Chi phí nguồn lực trong nước cho sản xuất 1 kg cá ngừ đại dương tươi,
nguyên con tại các tỉnh Nam Trung Bộ của Việt Nam năm 2013........................ 108
4.26. Cơ cấu chất lượng nguồn nhân lực các tác nhân Chuỗi giá trị cá ngừ đại
dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015.............................................................. 110
4.27. Công nghệ bảo quản trên tàu khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam
Trung Bộ năm 2015 ........................................................................................................... 113
4.28. Định hướng phát triển các kênh trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại
các tỉnh Nam Trung Bộ của Việt Nam đến năm 2025............................................. 127
4.29. Định hướng thị trường xuất khẩu cá ngừ đại dương đến 2025 .............................. 128
4.30. Ước tính lợi ích liên kết theo mô hình Hợp tác xã khai thác cá ngừ đại
dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ.................................................................................. 132
x

DANH MỤC HÌNH
TT Tên hình Trang
2.1. Sơ đồ chuỗi cung ứng đơn giản............................................................................................8
2.2. Sơ đồ chuỗi cung ứng mở rộng............................................................................................8
2.3. Khung phân tích chuỗi giá trị của Porter...........................................................................9
2.4. Chiến lược nâng cấp sản phẩm, đầu tư và áp dụng tiến bộ khoa học công
nghệ nhằm nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương...................................................17
2.5. Sản lượng cá ngừ đại dương thuộc vùng biển Trung và Tây Thái Bình
Dương, giai đoạn 1960-2015..............................................................................................22
2.6. Số lượng tàu vây cá ngừ trong vùng biển Trung và Tây Thái Bình Dương,
giai đoạn 1972-2015..............................................................................................................23
2.7. Số lượng tàu câu vây cá ngừ vùng biển Trung và Tây Thái Bình Dương,
giai đoạn 1972-2015..............................................................................................................23
2.8. Hệ số khai thác (F) và trữ lượng (B) cá ngừ mắt to vùng biển Trung và Tây
Thái Bình Dương ...................................................................................................................23
2.9. Chuỗi cung ứng cá ngừ tại Indonesianăm 2010 ............................................................27
2.10. Chuỗi giá trị cá ngừ vây vàng tại Srilanka năm 2008..................................................28
2.11. Chuỗi giá trị cá ngừ của Thái Lan năm 2010.................................................................28
2.12. Chuỗi giá trị cá ngừ của Philippines năm 2008.............................................................29
2.13. Chuỗi giá trị cá ngừ của Ghana..........................................................................................30
2.14. Chuỗi giá trị sản phẩm khai thác thủy sản của FAO năm 2006................................31
3.1. Nguồn lợi hải sản biển Miền Trung, khả năng khai thác cho phép .........................37
3.2. Cơ cấu kinh tế 3 tỉnh Nam Trung Bộ trong giai đoạn 2011-2016 ...........................38
3.3. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp 3 tỉnh Nam Trung Bộ 2011-2016.................................38
3.4. Khung phân tích chuỗi giá trị cá ngừ đại dương...........................................................45
4.1. Năng suất khai thác cá ngừ phân theo công suất máy thủy các tỉnh Nam
Trung Bộ giai đoạn 2011-2015..........................................................................................59
4.2. Cơ cấu thị trường tiêu thụ cá ngừ đại dương ở thị trường nội địa ...........................62
4.3. Cơ cấu nguồn cung cá ngừ đại dương ở thị trường nội địa........................................62
4.4. Sơ đồ chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ của
Việt Nam ..................................................................................................................................70
4.5. Cơ cấu độ tuổi của chủ tàu và lao động khai thác cá ngừ đại dương tại các
tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ...........................................................................................72
4.6. Trình độ văn hóa của chủ tàu và lao động trên tàu cá khai thác cá ngừ đại
dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015.................................................................73
xi

4.7. Trình độ chuyên môn của chủ tàu và lao động trên tàu cá khai thác cá ngừ
đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 .........................................................73
4.8. Kinh nghiệm của chủ tàu và lao động khai thác cá ngừ đại dương tại các
4.9. Ngư trường khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ
năm 2015..................................................................................................................................75
4.10. Năng suất khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ
năm 2015..................................................................................................................................76
4.11. Trình độ học vấn của các cơ sở thu mua cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam
Trung Bộ năm 2015 ..............................................................................................................78
4.12. Kinh nghiệm của các cơ sở thu mua cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam
Trung Bộ năm 2015 ..............................................................................................................79
4.13. Nhà xưởng, công suất bình quân doanh nghiệp chế biến cá ngừ tại các tỉnh
Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015....................................................................................81
4.14. Lao động bình quân ở các doanh nghiệp chế biến cá ngừ tại các tỉnh Nam
Trung Bộ năm 2014 và 2015..............................................................................................82
4.15. Trình độ lao động quản lý tại các doanh nghiệp chế biến cá ngừ đại dương
tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015..............................................................................82
4.16. Trình độ lao động chuyên môn tại các doanh nghiệp chế biến cá ngừ đại
dương các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ......................................................................82
4.17. Kinh nghiệm của lao động tại các doanh nghiệp chế biến cá ngừ tại các
4.18. Tỷ lệ sự hài lòng của khách hàng về thương hiệu sản phẩm .....................................99
4.19. Sự hài lòng của khách hàng về về hình thức thanh toán.......................................... 100
4.20. Thời gian đáp ứng của chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam
Trung Bộ năm 2015 ........................................................................................................... 101
4.21. Trao đổi thông tin trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam
Trung Bộ 2015..................................................................................................................... 102
4.22. Nội dung thông tin trao đổi giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại
dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ 2015....................................................................... 102
4.23. Tần suất trao đổi thông tin giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại
dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ 2015....................................................................... 103
4.24. Mức độ tin tưởng thông tin trao đổi giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá
ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015.............................................. 104
4.25. Quan điểm của ngư dân các tỉnh Nam Trung Bộ về sản lượng cá ngừ so
với 5 năm trước ................................................................................................................... 109
xii

4.26. Xác định vị trí và độ sâu thả câu của ngư dân khai thác cá ngừ đại dương
tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015........................................................................... 111
4.27. Hướng thả và quỹ đạo thả câu của ngư dân khai thác cá ngừ đại dương tại
các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015................................................................................. 111
4.28. Phương thức bảo quản cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ
năm 2015............................................................................................................................... 114
4.29. Hợp đồng liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương
4.30. Thời gian tham gia liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại
4.31. Tính ổn định liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại
4.32. Tình hình thực hiện hợp đồng liên kết trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương
4.33. Đánh giá của ngư dân về cơ sở hạ tầng và dịch vụ hậu cần tại các cảng cá ở
các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015................................................................................. 117
4.34. Khả năng tiếp cận chính sách Chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh
Nam Trung Bộ 2015 .......................................................................................................... 122
4.35. Hiệu quả của chính sách trong liên kết cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam
Trung Bộ năm 2015 ........................................................................................................... 123
4.36. Tỷ lệ ngư dân nhận hỗ trợ vốn từ nậu/vựa tại các tỉnh Nam Trung Bộ
năm 2015............................................................................................................................... 124
4.37. Đề xuất mô hình hoạt động của hợp tác xã khai thác cá ngừ đại dương tại
các tỉnh Nam Trung Bộ..................................................................................................... 133
4.38. Đề xuất mô hình chợ đấu giá cá ngừ đại dương chuyên dụng tại các tỉnh
Nam Trung Bộ..................................................................................................................... 134
4.39. Đề xuất mô hình cho vay theo chuỗi giá trị chuỗi giá trị cá ngừ đại dương
tại các tỉnh Nam Trung Bộ trong thời gian tới ........................................................... 137
xiii

TRÍCH YẾU LUẬN ÁN
Tên Tác giả: Lưu Văn Huy
Tên Luận án: Nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ.
Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 9 62 01 15
Tên cơ sở đào tạo: Học viện Nông nghiệp Việt Nam
Mục đích nghiên cứu
Đánh giá thực trạng chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại tác tỉnh Nam Trung Bộ
nhằm tìm ra những hạn chế, tồn tại của chuỗi từ đó đưa ra hệ thống giải pháp nhằm
nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ trong thời gian tới.
Phương pháp nghiên cứu
Trên cơ sở kế thừa số liệu thứ cấp và sơ cấp (317 phiếu) tại các tỉnh Nam Trung
Bộ, bằng phương pháp phân tích thống kê mô tả; phương pháp phân tích chuỗi giá trị
theo Kaplinsky and Morris (2001); phương pháp phân tích năng lực cạnh tranh; phương
pháp cho điểm (thang điểm 5) từ cấp độ hoàn toàn không đồng ý đến cấp độ hoàn toàn
đồng ý... nhằm làm rõ các mục tiêu và nội dung nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ đại
dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ.
Kết quả chính và kết luận
- Luận án đã luận giải và xây dựng những luận cứ khoa học cho nghiên cứu lý
luận và thực tiễn về chuỗi giá trị.
- Về lập sơ đồ chuỗi cho thấy có 4 kênh chính trong chuỗi giá trị cá ngừ đại
dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ. Cụ thể có các kênh sau: (i) Kênh 1
(ND

DNCB

Xuất khẩu) sản lượng bán chiếm 15%; (ii) Kênh 2
(ND

TL/CV

DNCB

Xuất khẩu) sản lượng bán chiếm 45%; (iii) Kênh 3
(ND

TL/CV

DNCB

DNBB

CSBL

Nội địa) sản lượng bán chiếm 39,5%; (iv)
Kênh 4 (ND

CSBL

Nội địa) sản lượng bán chiếm 0,5% tổng sản lượng toàn chuỗi.
- Kết quả phân tích kinh tế chuỗi giá trị cá ngừ tại các tỉnh Nam Trung Bộ cho thấy,
phần lớn lợi nhuận thu được do các DNCB chiếm khoảng 89,65%; thương lái/chủ vựa
chiếm 2,05%; DNBB chiếm 7,33%; CSBL chiếm 0,15% và cuối cùng ngư dân chỉ chiếm
0,85% tổng lợi nhuận toàn bộ chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ. Rõ
ràng việc phân phối lợi ích như vậy là chưa hợp lý và chưa hài hòa so với mức vốn đầu tư
cũng như những rủi ro khi tham gia khai thác trên biển của ngư dân, chưa khuyến khích ngư
dân áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất từ đó nâng cao năng suất, chất
xiv

lượng và giá trị sản phẩm cá ngừ đại dương ngay từ đầu chuỗi.
- Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh
Nam Trung Bộ như: (i) Ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên/ngư trường; (ii) Ảnh hưởng
của trình độ học vấn và trình độ chuyên môn, năng lực và công nghệ khai thác và bảo
quản cá ngừ của ngư dân; (iii) Ảnh hưởng của công tác tổ chức, thu mua, chế biến và sự
liên kết với ngư dân; (iv) Ảnh hưởng của thị trường tiêu thụ; (v) Ảnh hưởng của thể chế
chính sách; (vi) Ảnh hưởng của yếu tố vốn sản xuất kinh doanh...
- Trên cơ sở phân tích những hạn chế tồn tại, nguyên nhân của những hạn chế
tồn tại của từng tác nhân tham gia vào chuỗi và cho toàn bộ chuỗi giá trị cá ngừ đại
dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ, bước đầu Luận án đã đưa ra một số định hướng (nâng
cấp sản phẩm cá ngừ; nâng cấp các kênh phân phối trong chuỗi; nâng cấp thị trường tiêu
thụ) theo cơ chế thị trường. Để đạt được các định hướng trên cần thực hiện đồng bộ các
nhóm giải pháp sau: (i) Giải pháp về nâng cao năng suất khai thác cá ngừ đại dương; (ii)
Giải pháp về nâng cao chất lượng cá ngừ đại dương khai thác; (iii) Giải pháp về liên
doanh/liên kết trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương (bao gồm các giải pháp liên kết dọc
và ngang theo chuỗi); (iv) Giải pháp về nâng cao khả năng cạnh tranh và thúc đẩy tiêu
thụ cá ngừ đại dương; (v) Giải pháp về cơ chế chính sách (bao gồm chính sách đầu tư,
chính sách về tín dụng, chính sách về bảo hiểm và hỗ trợ rủi ro..); (vi) Giải pháp về dịch
vụ hậu cần trên biển; (vii) Giải pháp về tác nhân chủ đạo trong chuỗi.
xv

THESIS ABSTRACT
PhD candidate: Luu Van Huy
Thesis title: Research ocean tuna value chain in Southern Central provinces.
Major: Agricultural Economics Code: 9 62 01 15
Educational organization: Vietnam National University of
Agriculture Research Objectives
Assessing the current status of the tuna value chain in Southern Central
provinces and suggesting the orientation and solutions to efficiency improvement of the
ocean tuna value chain in the researched area in the upcoming time.
Materials and Methods
The thesis uses secondary data and primary data from field survey of 317
respondents in Southern Central provinces, combined with descriptive statistics method;
value chain analysis method of Kaplinsky and Morris (2001), competitive analysis
method; Likert scale analysis with range of 5 (from definitely disagree to definitely
agree); etc… in order to clarify research objectives and contents of ocean value chain in
study area.
Main findings and conclusions
- The thesis evaluates and builds scientific arguments for theoretical and
practical research on the value chain.
- According to the value chain analyzing results, there are 4 main channels in
ocean tuna value chain in Southern Central provinces. Specifically, (i) Channel 1
(Farmer-Processors-Export) sales accounts for 15%; (ii) Channel 2 (Farmer-Middlemen-
Processors-Export) sales accounts for 45%; (iii) Channel 3 (Farmer-Middlemen-
Processors-Wholesalers-Retailers-Export) sales accounts for 39,5%; (iv) Channel 4
(Farmer-Retailers-Domestic) Sales accounts for 0,5% of total production.
- Analysis of the chain efficiency shows that the majority of profits in the year
belongs to processors with 89,65%; middlemen accounts for 2,05% of profits;
Wholesalers accounts for 7,33% of profits; Retailers accounts for 0,15% of profits, and
fishermen only account for 0,85% of profits per year of ocean tuna value chain in South
Central provinces. Obviously, this distribution is unreasonable and not harmonious to
investment capital as well as climatic weather risks when fishing and does not create a
breakthrough for fishermen to apply science and technology into production which
xvi

helps raise value added of ocean tuna products right from the start of the chain.
- There are many factors influencing the ocean value chain in South Central
provinces such as: Impacts of policies; Impacts of value chain’s institutional elements;
Impact of financial capacity of chain factors; Fishing equipments and techniques;
Human resources of factors involving in the chain; Processing and preserving
technology; Market issues. Among which, inputs and outputs have the greatest impact
on the whole ocean tuna value chain…
By analyzing constraints, the causes of each factors, as well as the whole ocean
tuna value chain of Southern Central provinces, the thesis suggests some orientations
and two feasible solution groups, they are upgrade solution groups for each factor
participating in the chain and upgrade solution group for the whole chain including (i)
Productivity improvement solution (ii) Quality improvement solution (iii) Join-
venture/linkage solutions, (iv) Competitiveness enhancement and consumption
promotion solution, (v) Policy solution. In which, Join-venture/linkage solutions play
the most important role. If vertical and horizontal linkage solutions are implemented in
an effective manner, value added and profits of ocean tuna value chain of South Central
will dramatically improve, (vi) Fishery logistics solution (vii) Main factor solution.
xvii

PHẦN 1. MỞ ĐẦU
1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI
Việt Nam là một quốc gia có nhiều tiềm năng để phát triển kinh tế biển.
Với đường bờ biển dài hơn 3.260 km, Việt Nam còn có vùng biển và thềm lục
địa thuộc chủ quyền, quyền chủ quyền và quyền tài phán quốc gia rộng hơn 1
triệu km2
và hàng nghìn hòn đảo lớn, nhỏ, trong đó có hai quần đảo Hoàng Sa và
Trường Sa. Vùng biển của nước ta có trữ lượng hải sản rất lớn, phong phú và đa
dạng về loài. Mặt khác xét về giao thông trên biển, vùng biển nước ta là một
trong những con đường giao thương quốc tế về hàng hải rất thuận lợi, nối liền Ấn
Độ Dương và Thái Bình Dương. Cả nước hiện có 28 tỉnh/thành phố ven biển đã
tạo lên những lợi thế và khả năng to lớn về kinh tế biển. Những năm qua Đảng và
Nhà nước đã có nhiều chủ trương, Chính sách và giải pháp quan trọng nhằm đẩy
mạnh phát triển kinh tế biển. Hội nghị trung ương 4 khóa X của Đảng Cộng sản
Việt Nam đã ra nghị quyết về Chiến lược biển Việt Nam đến năm 2020, với mục
tiêu đưa nước ta trở thành một quốc gia mạnh về biển, giàu lên từ biển, phát triển
kinh tế biển gắn với bảo vệ vững chắc chủ quyền biển đảo của Tổ quốc. Chiến
lược khai thác, sử dụng bền vững tài nguyên và môi trường biển đến năm 2020
và tầm nhìn đến năm 2030 của nước ta đã xác định: Phấn đấu đến năm 2020 kinh
tế biển và ven biển đóng góp khoảng 53-55% tổng GDP của cả nước. Thu nhập
bình quân đầu người cao gấp 2 lần thu nhập bình quân chung cả nước, giải quyết
tốt các vẫn đề xã hội, cải thiện một bước đáng kể đời sống người dân vùng biển
và ven biển.
Thực hiện chiến lược đó các ngành kinh tế biển đã được chú ý đầu tư phát
triển mạnh trong đó phải kể đến ngành khai thác hải sản, đặc biệt là khai thác cá
ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ (Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa) của
nước ta. Nhờ có các chính sách hỗ trợ của Chính phủ cũng như các địa phương,
đến nay ngành cá ngừ đã tăng trưởng nhanh cả về số lượng tàu cá, sản lượng và
năng suất đánh bắt cũng như kim ngạch xuất khẩu. Cụ thể: (i) Về tàu cá, năm
2016 cả nước có khoảng 4.139 chiếc tàu khai thác cá ngừ, tăng gấp 1,48 lần so
với năm 2011 (bình quân tăng trưởng 8,19%/năm); (ii) Về sản lượng, năm 2016
đạt 123.076 tấn, tăng gấp 2,48 lần so với năm 2011 (bình quân tăng trưởng
19,95%/năm); (iii) Về năng suất khai thác, năm 2016 bình quân đạt 66,21
tấn/tàu/năm, tăng gấp 4,05 lần so với năm 2011 (bình quân tăng trưởng
1

32,29%/năm); (iv) Về kim ngạch xuất khẩu, theo VASEP năm 2017 xuất khẩu cá
ngừ đạt 592,87 triệu USD, chiếm 7,14% tổng kim ngạch xuất khẩu toàn ngành
thủy sản, tăng gấp 2,02 lần so với năm 2011 (bình quân tăng trưởng
10,59%/năm). Ngoài phát triển kinh tế biển, ngành cá ngừ còn góp phần bảo vệ
chủ quyền an ninh biển đảo của Tổ quốc, với trên 45.000 lao động thường xuyên
hiện diện dân sự ở những vùng biển xa bờ của Tổ quốc, đặc biệt là ở hai quần
đảo lớn Trường Sa và Hoàng Sa, đây có thể nói là những ra đa di động kết hợp
giữa khai thác cá ngừ và tuần tra trên biển cùng với các lực lượng chấp pháp
khác của Việt Nam là Kiểm ngư và Cảnh sát biển.
Mặc dù tiềm năng về khai thác cá ngừ đại dương rất lớn khoảng 600.000
tấn, thực tế hiện nay chỉ khai thác khoảng 123.076 tấn, đây là điều kiện rất thuận
lợi cho ngành cá ngừ phát triển. Tuy nhiên, ngành cá ngừ vẫn còn nhiều hạn chế
chưa phát triển bền vững theo chuỗi giá trị. Cụ thể như sau: (i) Do phương thức
tổ chức sản xuất ngư hộ nhỏ lẻ, manh mún (trên 95% các hộ khai thác cá ngừ
hoạt động độc lập) thiếu các liên kết dọc và ngang theo chuỗi, ngoài ra sản phẩm
sau khi khai thác vào bờ không tạo ra được sản lượng lớn bán trực tiếp cho doanh
nghiệp phải qua trung gian nậu/vựa thu mua cá ngừ vì vậy chi phí sản xuất
thường rất lớn ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả toàn bộ chuỗi; (ii) Do tàu thuyền
nhỏ, công nghệ khai thác và bảo quản lạc hậu (chủ yếu bằng nước đá), ngư
trường khai thác cá ngừ quá xa bờ (bình quân trên 20 ngày/chuyến biển) vì vậy
tổn thất sau thu hoạch rất lớn (trên dưới 20%); (iii) Các liên kết trong chuỗi giá
trị cá ngừ còn khá lỏng lẻo, tình trạng phá vỡ hợp đồng diễn ra còn khá phổ biến,
tình trạng cạnh tranh thiếu lành mạnh mua xô, ép cấp, ép giá,.. đánh đồng giữa
nguyên liệu chất lượng và không đạt chất lượng đã không khuyến khích ngư dân
áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất nhằm nâng cao năng suất và
chất lượng cá ngừ ngay từ đầu chuỗi; (iv) Có quá nhiều tác nhân tham gia vào
chuỗi giá trị cá ngừ vì vậy chuỗi giá trị cá ngừ đi qua nhiều kênh khác nhau (4
kênh) chính vì vậy sẽ đẩy chi phí sản xuất lên cao, ảnh hưởng rất lớn đến giá
thành xuất khẩu và khả năng cạnh tranh của sản phẩm trên trường quốc tế; (v)
Các sản phẩm cá ngừ chế biến còn đơn điệu, chủ yếu là sản phẩm phi lê đông
lạnh và đồ hộp, thiếu các sản phẩm có giá trị gia tăng cao vì vậy giá thành và hiệu
quả thực sự của xuất khẩu còn chưa cao; (vi) Phân phối lợi ích giữa các tác nhân
trong chuỗi còn chưa hợp về phía ngư dân, chưa tạo động lực để khuyến khích
ngư dân áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất từ đó nâng cao
2

năng suất, chất lượng và giá trị sản phẩm cá ngừ đại dương ngay từ đầu chuỗi;
(vii) Các chính sách hỗ trợ liên kết theo chuỗi còn dàn trải, chính sách hỗ trợ mới
chỉ tập trung hỗ trợ cho ngư dân ra khơi mà chưa chú trọng hỗ trợ trên toàn chuỗi
từ khai thác, thu mua, chế biến đến tiêu thụ vì vậy hiệu quả đạt được còn chưa
cao; (viii) Việc tổng kết đánh giá thí điểm liên kết khai thác, thu mua, chế biến và
tiêu thụ cá ngừ chủ yếu vẫn tập trung vào đánh giá thực hiện các chính sách, các
khó khăn tồn tại,… trong khi đó thiếu các nội dung đi sâu phân tích phân phối,
chia sẻ lợi ích, rủi ro trên toàn bộ chuỗi giá trị cá ngừ tại các tỉnh Nam Trung Bộ
vì vậy thiếu cơ sở khoa học cho việc đề xuất các định hướng và giải pháp nâng
cấp chuỗi theo hướng hiệu quả và bền vững.
Từ những bất cập trên, nghiên cứu sinh chọn đề tài nghiên cứu này là rất
cấp thiết nhằm tìm ra những điểm bất hợp lý trong phân phối giá trị gia tăng và
lợi nhuận giữa các tác nhân trong chuỗi trên cơ sở đó đề xuất các định hướng và
giải pháp nâng cấp chuỗi bảo đảm phân phối hài hòa lợi ích giữa các tác nhân
trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ.
1.2. CÂU HỎI NGHIÊN CỨU
1) Cơ sở lý luận và thực tiễn về phân tích chuỗi giá trị cá ngừ đại dương?
2) Thực trạng phân phối lợi ích giữa các tác nhân trong chuỗi, đâu là
những khó khăn, nút thắt trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam
Trung Bộ?
3) Những yếu tố nào ảnh hưởng đến chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các
tỉnh Nam Trung Bộ?
4) Cần có những định hướng và giải pháp gì để nâng cấp chuỗi giá trị cá
ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ thời gian tới?
1.3. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
1.3.1. Mục tiêu chung
Đánh giá thực trạng, phân tích những hạn chế, tồn tại của chuỗi, đề xuất
xuất định hướng và giải pháp nhằm nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại
các tỉnh Nam Trung Bộ theo hướng hiệu quả và bền vững.
1.3.2. Mục tiêu cụ thể
- Luận giải và bổ sung cơ sở lý luận và thực tiễn về nghiên cứu chuỗi giá
trị cá ngừ đại dương.
3

- Đánh giá thực trạng hoạt động chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh
Nam Trung Bộ.
- Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động chuỗi giá trị cá ngừ đại
dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ.
- Đề xuất định hướng và hệ thống giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ
đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ đến năm 2025.
1.4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
1.4.1. Đối tượng nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: Những vấn đề lý luận và thực tiễn về phân tích
chuỗi giá trị cá ngừ đại dương.
- Đối tượng khảo sát: Các tác nhân tham gia chuỗi giá trị cá ngừ đại dương ở
các tỉnh Nam Trung Bộ bao gồm: Ngư dân (ND); Cơ sở thu mua, thương lái/chủ vựa
(LT/CV); Doanh nghiệp chế biến (DNCB); Doanh nghiệp bán buôn (DNBB); Cơ sở
bán lẻ (CSBL) và các cơ quan quản lý thủy sản ở Trung
ương và địa phương.
1.4.2. Phạm vi nghiên cứu
- Phạm vi về không gian: Nghiên cứu tại 3 tỉnh trọng điểm về khai thác,
thu mua, chế biến và tiêu thụ cá ngừ đại dương (Bình Định, Phú Yên, Khánh
Hòa).
- Phạm vi về thời gian: Số liệu thứ cấp được thu thập trong giai đoạn 2011-
2015, số liệu sơ cấp về tình hình sản xuất kinh doanh của các tác nhân trong chuỗi
thu thập trong 2 năm (2014-2015) và đề xuất giải pháp đến năm 2025.
- Phạm vi về nội dung: Tập trung vào 4 nội dung chính sau: (i) Lập sơ đồ
chuỗi; (ii) Phân tích hoạt động chuỗi; (iii) Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi;
(iv) Đề xuất định hướng và hệ thống giải pháp nâng cấp chuỗi.
- Phạm vi nghề nghiên cứu: Nghề câu cá ngừ đại dương.
- Phạm vi về đối tượng nghiên cứu: Cá ngừ vây vàng và cá ngừ mắt to.
1.5. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI VỀ MẶT KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN
CỦA LUẬN ÁN
1.5.1. Đóng góp về mặt khoa học
Trên cơ sở các tiếp cận về nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ ở trong và ngoài
nước, bằng phương pháp phân tích thống kê mô tả kết hợp với phương pháp phân
4

tích chi phí và lợi ích cũng như phương pháp phân tích định lượng bước đầu Luận án
đã đưa ra một số định hướng nâng cấp về sản phẩm, kênh phân phối, thị trường tiêu
thụ của chuỗi. Đồng thời đề xuất 7 nhóm giải pháp nâng cấp chuỗi có tính khả thi
cao bao gồm: (i) Giải pháp về nâng cao năng suất khai thác cá ngừ đại dương;
(ii) Giải pháp về nâng cao chất lượng cá ngừ đại dương; (iii) Giải pháp về liên
doanh/liên kết; (iv) Giải pháp về nâng cao khả năng cạnh tranh và thúc đẩy tiêu
thụ; (v) Giải pháp về chơ chế chính sách; (vi) Giải pháp dịch vụ hậu cần trên
biển; (vii) Giải pháp về tác nhân chủ đọa trong chuỗi.
1.5.2. Đóng góp về mặt thực tiễn
- Thứ nhất, lập sơ đồ chuỗi thể hiện đầy đủ các thông tin về chuỗi bao
gồm các tác nhân tham gia vào chuỗi; tỷ lệ % đường đi của nguyên liệu qua các
kênh và qua các tác nhân khai thác, thu mua, chế biến đến sản phẩm cuối cùng
cung cấp cho người tiêu dùng.
- Thứ hai, làm rõ sự lưu chuyển, phân phối giá trị gia tăng và lợi nhuận
giữa các tác nhân trong từng kênh phân phối và cho toàn bộ chuỗi giá trị cá ngừ
đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ, xem tác nhân nào đang chi phối đến chuỗi
làm cơ sở cho việc đề xuất giải pháp nâng cấp chuỗi.
- Thứ ba, phân tích các yếu tố ảnh hưởng (trực tiếp và gián tiếp) đến chuỗi
giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ làm cơ sở cho việc đề xuất
giải pháp nâng cấp chuỗi.
- Thứ tư, trên cơ sở sơ đồ hóa chuỗi; phân tích chi phí và lợi ích của chuỗi
cũng như phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi, bước đầu Luận án đã đưa ra
được một số định hướng và đề xuất được một số giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị
cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ theo hướng nâng cao giá trị gia tăng
và phát triển bền vững đến năm 2025.
5

PHẦN 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NGHIÊN CỨU
CHUỖI GIÁ TRỊ CÁ NGỪ ĐẠI DƯƠNG
2.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN
2.1.1. Một số khái niệm cơ bản
2.1.1.1. Khái niệm ngành hàng
Theo Fabre (1992), ngành hàng được coi là tập hợp các tác nhân kinh tế
quy tụ trực tiếp vào việc tạo ra các sản phẩm cuối cùng. Như vậy ngành hàng đã
vạch ra sự kế tiếp của các hành động, xuất phát từ điểm ban đầu tới điểm cuối
cùng của một nguồn lực hay một sản phẩm trung gian, trải qua nhiều giai đoạn
của quá trình gia công, chế biến để tạo ra một hay nhiều sản phẩm hoàn tất ở mức
độ người tiêu thụ. Nói cách khác “Ngành hàng là tập hợp những tác nhân kinh tế
đóng góp trực tiếp vào sản xuất, tiếp đó là gia công, chế biến và đi đến một thị
trường hoàn tất của sản phẩm”.
Ngành hàng là toàn bộ các hoạt động được gắn kết chặt chẽ với nhau trong
một quá trình từ sản xuất, vận chuyển, chế biến đến phân phối sản phẩm nhằm
thỏa mãn nhu cầu tiêu dùng của khách hàng.
Như vậy, “Mọi ngành hàng là một chuỗi các tác nghiệp, chuỗi các tác
nhân và cũng là một chuỗi những thị trường. Điều đó kéo theo những luồng vật
chất và những bù đắp giá trị tiền tệ”.
Ngành hàng cho phép mô tả từ nguồn tới ngọn một chuỗi liên tiếp các
hoạt động sản xuất, chế biến, tiêu thụ và sự phối hợp hoạt động của từng tác nhân
trong ngành hàng. Trong quá trình từ điểm sản xuất sản phẩm đầu tiên (nguồn)
tới sản phẩm cuối cùng (ngọn) trong quá trình vận hành của một ngành hàng đã
tạo ra sự chuyển dịch các luồng vật chất trong ngành đó.
Sự dịch chuyển của ngành hàng có 3 dạng:
- Dịch chuyển về mặt thời gian: Theo Fabre (1992), sản phẩm được tạo ra
trong thời gian này lại được tiêu thụ trong thời gian khác, sự dịch chuyển này
giúp ta điều chỉnh cung ứng sản phẩm theo mùa vụ. Để thực hiện tốt sự dịch
chuyển này phải làm tốt công tác bảo quản và dự trữ sản phẩm.
- Dịch chuyển về mặt không gian: Theo Fabre (1992), trong thực tế, sản
phẩm được tạo ra ở nơi này nhưng lại được tiêu dùng ở nơi khác, ở đây đòi hỏi
nhận biết được các kênh phân phối của sản phẩm. Sự dịch chuyển này giúp ta
thỏa mãn tiêu dùng trong nước, ngoài nước và đó cũng là cơ sở không thể thiếu
6

để sản phẩm trở thành hàng hóa. Điều kiện cần của dịch chuyển về mặt không
gian là sự hoàn thiện cơ sở hạ tầng, công nghệ bảo quản, chế biển và các chính
sách đặc thù của Nhà nước đi kèm.
- Dịch chuyển về mặt tính chất: Theo Fabre (1992), hình dạng và tính chất
của sản phẩm bị thay đổi qua mỗi lần tác động của công nghệ chế biến. Ở đây,
yếu tố vật chất của sản phẩm vẫn còn giữ nguyên nhưng nó được sàng lọc, chiết
xuất thành các dạng sản phẩm hàng hóa khác nhau nhằm đáp ứng thị hiếu của
người tiêu dùng. Chuyển dịch về mặt tính chất làm cho chủng loại sản phẩm ngày
càng phong phú và nó được phát triển theo thị hiếu của người tiêu dùng và trình
độ công nghệ chế biến. Hình dạng và tính chất của sản phẩm thay đổi nhiều lần
thì càng có nhiều sản phẩm mới được tạo ra.
Đối với ngành cá ngừ tại các tỉnh Nam Trung Bộ do biến đổi khí hậu và
nước biển dâng, đặc biệt là thời tiết khí hậu trên biển. Ngoài ra, cá ngừ là động
vật di chuyển thay đổi trong môi trường nước biển trong bán kính rất lớn vì vậy
việc dịch chuyển về mặt thời gian và không gian rất lớn (thay đổi mùa vụ đánh
bắt, ngư trường đánh bắt) đi kèm là thay đổi các chính sách. Sản phẩm cá ngừ
được chế biến dưới rất nhiều dạng khác nhau vì vậy việc dịch chuyển và mặt tính
chất cũng cần phải được nghiên cứu và ứng dụng, ngoài các sản phẩm cá ngừ phi
lê đông lạnh truyền thống có thể nghiên cứu triết suất các hợp chất hữu cơ có ích
có trong cá ngừ phục vụ các ngành công nghiệp phụ trợ khác nhằm gia tăng thêm
GTGT cho sản phẩm, đặc biệt là các phế phụ phẩm dư thừa trong quá trình chế
biến cá ngừ xuất khẩu.
2.1.1.2. Khái niệm chuỗi cung ứng
Theo Nagurney (2006), chuỗi cung ứng là một hệ thống các tổ chức, con
người, hoạt động, thông tin và các nguồn lực liên quan tới việc chuyển sản phẩm
hay dịch vụ từ nhà cung cấp đến khách hàng. Hoạt động chuỗi cung ứng liên
quan đến chuyển đổi các tài nguyên thiên nhiên, nguyên liệu và các thành phần
thành một sản phẩm hoàn chỉnh để giao cho khách hàng cuối cùng. Trong các hệ
thống chuỗi cung ứng phức tạp, các sản phẩm được sử dụng có thể tái nhập vào
chuỗi cung ứng tại bất kỳ điểm nào giá trị còn lại có thể tái chế được. Chuỗi cung
ứng liên kết các chuỗi giá trị.
Theo Ganeshan and Harrison (1995), chuỗi cung ứng là một quá trình
chuyển đổi từ nguyên vật liệu thô cho tới sản phẩm hoàn chỉnh thông qua quá
trình chế biến và phân phối tới tay khách hàng cuối cùng. Trong chuỗi cung ứng,
sản phẩm đi qua tất cả các hoạt động theo thứ tự và tại mỗi hoạt động sản
7

phẩm luôn có sự thay đổi về giá cả cũng như giá trị.
Theo Nguyễn Kim Anh (2016), chuỗi cung ứng đơn giản và chuỗi cung
ứng mở rộng được hiểu đơn giản như hình 2.1 và 2.2.
Nhà cung cấp Công ty
Khách
hàng
Hình 2.1. Sơ đồ chuỗi cung ứng đơn giản
Nguồn: Nguyễn Kim Anh (2016)
Nhà cung cấp
cuối cùng
Nhà cung
cấp
Công
ty
Nhà cung cấp
dịch vụ
Khách
hàng
Khách hàng
cuối cùng
Hình 2.2. Sơ đồ chuỗi cung ứng mở rộng
Nguồn: Nguyễn Kim Anh (2016)
Đánh giá chung của tác giả: Chuỗi cung ứng liên quan đến chuyển đổi các
tài nguyên thiên nhiên, nguyên liệu và các thành phần thành một sản phẩm hoàn
chỉnh để giao cho khách hàng cuối cùng vì vậy chuỗi cung ứng tốt là cần thiết để
liên kết phát triển thành một chuỗi giá trị bền vững, trong nghiên cứu chuỗi giá
trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ các thành phần tham gia cung
ứng sản phẩm cá ngừ đại dương từ khâu khai thác, thu mua, chế biến và tiêu thụ
cũng là những tác nhân quan trọng của chuỗi, ngoài trọng tâm vào phân tích chi
phí và hiệu quả của các hoạt động hậu cần trên toàn chuỗi còn đi sâu phân tích
chi phí và lợi ích của từng tác nhân tham gia vào chuỗi và cho toàn bộ chuỗi giá
trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ.
2.1.1.3. Khái niệm chuỗi giá trị
Về mặt lý luận, Porter là người đầu tiên đưa ra khái niệm “chuỗi giá trị”
(value chain) để phân tích lợi thế cạnh tranh và chiến lược cạnh tranh của các
doanh nghiệp tại hình 2.3.
Theo Porter (1985), chuỗi giá trị là chuỗi tất cả các hoạt động từ khâu đầu
tiên đến khâu cuối cùng trong doanh nghiệp mà chúng tạo ra giá trị cho sản phẩm
hoặc dịch vụ. Các hoạt động tạo giá trị bao gồm các hoạt động chính và các hoạt
động hỗ trợ. Mỗi hoạt động trong chuỗi sẽ tạo thêm một giá trị
8

nhất định cho sản phẩm cung ứng cho khách hàng và tạo ra giá trị cho doanh
nghiệp. Các hoạt động chính là các hoạt động liên quan đến việc chuyển đổi về
mặt vật lý, quản lý sản phẩm cuối cùng để cung cấp cho khách hàng, bao gồm:
hậu cần đầu vào, sản xuất, hậu cần ra ngoài, marketing và bán hàng, dịch vụ
khách hàng. Các hoạt động hỗ trợ cho các hoạt động chính bao gồm các hoạt
động thu mua, phát triển công nghệ, quản trị nguồn nhân lực, cơ sở hạ tầng của
doanh nghiệp. Phân tích mô hình chuỗi giá trị của Porter (1985) giúp nhận dạng
những điểm yếu trong mỗi hoạt động cần cải tiến cũng như phát hiện các nguồn
lực tạo nên năng lực cạnh tranh cho doanh nghiệp. Porter (1985), lập luận rằng
nếu bản thân mỗi hoạt động có khả năng tạo ra giá trị và sự liên kết chặt chẽ giữa
các hoạt động được vận hành một cách hiệu quả sẽ tạo nên một nguồn lực mạnh
của lợi thế cạnh tranh.
Cơ sở hạ tầng nền của doanh nghiệp
Quản trị nguồn lực làm việc
Phát triển công nghệ
Thu mua
Hậ u cần Sản Hậu cần Marketing
đầ u vào xuất đầu ra và bán hàng
Các hoạt động chính
Biên
lợi
nhuận
Dịch vụ
Bán hàng Biên
lợi
nhuận
Hình 2.3. Khung phân tích chuỗi giá trị của Porter (Porter, 1985)
Mô hình phân tích chuỗi giá trị của Porter (1985), bị giới hạn bởi những
hoạt động tạo ra giá trị trong phạm vi một doanh nghiệp tạo ra sản phẩm cho
khách hàng. Với xu hướng tự do hóa thương mại và kinh doanh, cách tiếp cận
phân tích chuỗi giá trị được mở rộng ở phạm vi ngành, địa phương và quốc gia,
đặc biệt là cách tiếp cận chuỗi giá trị sản phẩm toàn cầu. Kaplinsky (2000),
Kaplinsky and Morris (2001), Gereffi (1994, 1999, 2005), Gereffi and
Korzeniewicz (1994) là những người tiên phong ứng dụng mô hình phân tích
chuỗi giá trị sản phẩm toàn cầu. Để thống nhất về mặt lý luận, vào năm 2000 các
nhà khoa học từ các chuyên ngành khác khác nhau trên thế giới đã tổ chức hội
thảo 1 tuần lễ ở Bellagio nước Ý và thống nhất sử dụng thuật ngữ “chuỗi giá trị”
cho các nghiên cứu áp dụng cách tiếp cận chuỗi (Bair, 2009). Gereffi et al.
9

(2005) hoàn thiện khung lý thuyết quản trị chuỗi giá trị của mình và công bố bài
báo “quản trị chuỗi giá trị toàn cầu” (the governance of global value chains) ở tạp
chí “Điểm báo Kinh tế Chính trị Quốc tế”.
Với cách tiếp cận toàn cầu, chuỗi giá trị được định nghĩa là tập hợp tất cả
các hoạt động để tạo ra giá trị của một sản phẩm hoặc dịch vụ cho người tiêu
dùng cuối cùng thông qua những giai đoạn khác nhau của hoạt động sản xuất,
làm tăng giá trị và phân phối (Kaplinsky, 2000; Kaplinsky and Morris, 2001;
Gereffi, 2003; Korzeniewicz, 1994; Gereffi and Memodovic, 2003). Vì vậy, có
thể nói rằng chuỗi giá trị là tập hợp những hoạt động phức tạp tạo giá trị của toàn
bộ các tác nhân trong chuỗi, xuất phát từ các tác nhân đầu tiên sản xuất nguyên
liệu đầu vào, rồi qua các tác nhân sản xuất tạo ra sản phẩm cuối cùng cung cấp
cho những nhà phân phối sản phẩm. Trong chuỗi giá trị toàn cầu có thể có sự
tham gia của nhiều công ty, nhiều ngành giữa các quốc gia với nhau để thực hiện
những công đoạn tạo giá trị khác nhau trước khi chuyển giao sản phẩm hoàn
chỉnh đến người tiêu dùng cuối cùng. Nghiên cứu này sẽ sử dụng định nghĩa mở
rộng theo cách tiếp cận toàn cầu cho việc phân tích chuỗi giá trị sản phẩm cá ngừ.
Một chuỗi giá trị hình thành và tồn tại khi tất cả các bên có liên quan trong
chuỗi vận hành theo mục tiêu tối đa hóa giá trị sinh ra trong chuỗi (Kaplinsky
and Morris, 2001; Jacinto and Pomeroy, 2011; Feller et al., 2006). Trong bất kỳ
chuỗi giá trị nào thì mỗi thành viên của chuỗi là người mua hàng của người trước
và là nhà cung cấp cho người sau, các thành viên trong chuỗi có chung một mục
đích và cùng nhau làm việc để đạt được mục đích đó. Mỗi thành viên của chuỗi
có thể độc lập với nhau, nhưng lại phụ thuộc lẫn nhau. Mỗi thành viên góp thêm
giá trị tại mắt xích cuối của chuỗi bằng cách đóng góp vào sự thỏa mãn của
khách hàng.
Theo Lambert et al. (2000), một chuỗi giá trị có bốn đặc trưng cơ bản sau:
- Thứ nhất, chuỗi giá trị bao gồm nhiều công đoạn/bước phối hợp bên
trong các bộ phận, phối hợp giữa các bộ phận/tổ chức và phối hợp dọc.
- Thứ hai, chuỗi giá trị gồm nhiều tác nhân độc lập nhau, do vậy cần thiết
phải có mối quan hệ về mặt tổ chức.
10

- Thứ ba, chuỗi giá trị bao gồm dòng vật chất và dòng thông tin có định
hướng, các hoạt động điều hành và quản lý.
- Thứ tư, các thành viên trong chuỗi nỗ lực để đáp ứng mục tiêu là mang
lại giá trị cao cho khách hàng thông qua việc sử dụng tối ưu nguồn lực của mình.
Theo GTZ (2007), chuỗi giá trị là một hoạt động kinh doanh có quan hệ
với nhau, từ việc cung cấp các đầu vào để sản xuất một sản phẩm, sơ chế/chế
biến, vận chuyển, tiếp thị cung cấp cho người tiêu dùng.
Như vậy có thể nói rằng một chuỗi giá trị có thể tồn tại một hay nhiều tác
nhân khác nhau tham gia vào chuỗi, tác nhân nhiều hay ít còn phụ thuộc vào thể
chế kinh tế thị trường, trình độ KH-CN… chuỗi càng ít tác nhân tính linh hoạt và
hiệu quả của chuỗi càng cao và ngược lại.
Đánh giá chung của tác giá: Mô hình phân tích chuỗi giá trị của Porter
(1985) bị giới hạn bởi những hoạt động tạo giá trị trong phạm vi một doanh
nghiệp, trong khi đó xu hướng toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế sẽ không chỉ giới
hạn trong một doanh nghiệp hay một quốc gia mà có sự tham gia của nhiều công
ty, nhiều ngành giữa các quốc gia với nhau để thực hiện những công đoạn tạo giá
trị khác nhau trước khi chuyển giao sản phẩm hoàn chỉnh đến người tiêu dùng
cuối cùng. Đo đặc điểm của sản phẩm cá ngừ đại dương được chế biến và tiêu
thụ trên toàn cầu vì vậy tác giả sẽ kế thừa cách tiếp cận theo khung phân tích
chuỗi giá trị toàn cầu theo Kaplinsky (2000), Kaplinsky and Morris (2001),
Gereffi (1994, 1999, 2005), Gereffi and Korzeniewicz (1994).
2.1.1.4. Sự khác nhau giữa chuỗi cung ứng và chuỗi giá trị
Mục tiêu chính của phân tích chuỗi giá tr ị là tối đa hóa giá trị tạo ra cho
khách hàng và tối đa hóa lợi ích cho các bên có liên quan cũng như lợi ích trên
toàn chuỗi giá trị (Feller et al., 2006; De Silva, 2011). Trong khi đó, chuỗi cung
ứng trọng tâm vào chi phí và hiệu quả của các hoạt động hậu cần trên toàn chuỗi.
Hay nói cách khác, mục tiêu của quản trị chuỗi cung ứng là tối thiểu hóa chi phí
và nguồn lực cung cấp sản phẩm trên cơ sở cắt giảm tối đa các trung gian và các
khoản chi phí trong hoạt động phân phối nhằm đáp ứng nhanh nhất, thuận tiện
nhất và hiệu quả nhất nhu cầu của người tiêu dùng (Feller et al., 2006; De Silva,
2011). Trong chuỗi cung ứng, vấn đề được quan tâm chính là
11

hiệu quả của dòng chảy cung ứng sản phẩm, xuất phát từ hoạt động cung cấp các
yếu tố đầu vào, hình thành sản phẩm và phân phối cho người tiêu dùng một cách
nhanh nhất, chính xác nhất và chi phí thấp nhất (Feller et al., 2006). Đối với
chuỗi giá trị sự tập trung bắt đầu từ yêu cầu tối đa hóa giá trị cho người tiêu dùng
cuối cùng và lần lượt là các tác nhân trung gian tham gia cung cấp sản phẩm
trong chuỗi giá trị (Kaplinsky and Morris, 2001). Tuy vậy, De Silva (2011), cho
rằng một chuỗi cung ứng tốt là cần thiết để phát triển một chuỗi giá trị bền vững.
Bảng 2.1. Một số khác biệt giữa chuỗi cung ứng và chuỗi giá trị
Hạng mục Chuỗi cung ứng Chuỗi giá trị
Chuỗi cung ứng là một quá
Chuỗi giá trị là tập hợp những hoạt động
phức tạp tạo ra giá trị của toàn bộ các
trình chuyển đổi từ nguyên
tác nhân trong chuỗi, xuất phát từ các
vật liệu thô cho tới sản
tác nhân đầu tiên sản xuất nguyên liệu
phẩm hoàn chỉnh thông qua
Khái niệm đầu vào, rồi qua các tác nhân sản xuất
quá trình chế biến và phân
tạo ra sản phẩm và cuối cùng và qua mỗi
phối tới tay khách hàng cuối
một mắt xích giá trị và lợi nhuận của sản
cùng (Ganeshan and
phẩm lại tăng thêm (Porter, 1985; Feller et
Harrison, 1995).
al., 2006; De Silva, 2011).
Chuỗi cung ứng trọng tâm
vào tiết giảm chi phí nhằm
nâng cao hiệu quả của các Chuỗi giá trị là các hoạt động tập trung
Mục tiêu
hoạt động hậu cần trên toàn vào việc tạo ra giá trị gia tăng thêm và lợi
chuỗi (Nhà cung cấp, nhà sản nhuận cho sản phẩm (Feller et al., 2006;
xuất, nhà phân phối, nhà bán De Silva, 2011).
lẻ và khách hàng) (Ganeshan
and Harrison, 1995).
Tối đa hóa kênh phân phối
Tối đa hóa giá trị gia tăng và lợi nhuận cho
một cách nhanh nhất đến
từng tác nhân tham gia vào chuỗi và cho
Kết quả từng nhóm khách hàng cụ
toàn bộ chuỗi (Porter, 1985; Feller et al.,
thể (Ganeshan and Harrison,
2006; De Silva, 2011).
1995).
2.1.1.5. Khái niệm chuỗi giá trị cá ngừ đại dương
Chuỗi giá trị cá ngừ đại dương là một chuỗi các hoạt động khai thác; thu mua
cá ngừ nguyên liệu (cá ngừ vây vàng và mắt to), để chế biến để tạo ra các dòng sản
phẩm cá ngừ giá trị gia tăng khác nhau (Cá ngừ nguyên con; Tuna Loin có và không

12

xông CO; Tuna Steak có và không xông CO; Tuna Cube có và không xông CO;
Tuna Saku có và không xông CO…) cung ứng cho khách hàng trong và ngoài nước.
Đầu vào nguyên liệu của tác nhân đứng trước sẽ là đầu vào của các tác nhân đứng
sau trong chuỗi, qua mỗi một tác nhân trong chuỗi, giá trị gia tăng và lợi nhuận của
sản phẩm lại tăng thêm phụ thuộc vào công nghệ chế biến và bảo quản của mỗi tác
nhân để tạo ra sản phẩm cuối cùng cung ứng cho khách hàng. Mối liên kết trong
chuỗi theo trình tự lượng sản phẩm đầu ra của tác nhân này sẽ là đầu vào của các tác
nhân kế tiếp trong chuỗi, tổng sản lượng sản phẩm đầu vào của tác nhân đầu tiên và
tác nhân cuối cùng luôn bằng 100% (đảm bảo định luật bảo toàn khối lượng).
2.1.2. Đặc trưng sản phẩm và đặc trưng của chuỗi giá trị cá ngừ đại dương
2.1.2.1. Đặc trưng sản phẩm cá ngừ
Theo Chu Tiến Quang (2008); Viện Nghiên cứu Hải sản (2015), thủy hải
sản là hàng hóa sinh vật tươi sống, dễ bị hỏng, nhanh giảm phẩm chất sau khi thu
hoạch tách chứng ra khỏi môi trường nước, việc vận chuyển đi xa khó khăn nếu
không được chế biến, bảo quản tốt trước khi vận chuyển, điều này đồng nghĩa với
giá thành sản xuất sẽ tăng lên nếu sản phẩm trải qua các cộng đoạn chế biến,
chọn lọc và bảo quản đúng yêu cầu kỹ thuật. Đặc điểm này gây ra nhiều khó khăn
cho người sản xuất và hạn chế sự phát triển mở rộng của chuỗi giá trị, đặc biệt
đối với những sản phẩm cá ngừ được tiêu dùng dưới trạng tươi sống (Sushi). Và
cũng vì vậy, tính toàn cầu hóa của sản phẩm cá ngừ trở nên rất hạn chế, muốn
phát triển được các chuỗi giá trị cá ngừ tới nhiều quốc gia và với không gian mở
rộng, đòi hỏi các cơ sở khai thác, thu mua, chế biến phải có công nghệ cao. Công
nghệ được sử dụng để kéo dài chuỗi giá trị các sản phẩm này thường là đông
lạnh, bảo quản bằng hóa chất hoặc chân không. Nói chung chi phí để bảo quản là
rất lớn và thời gian bảo quản không được lâu. Ngoài các hình thức chế biến, bảo
quản nói trên, để kéo dài chuỗi giá trị cá ngừ các nhà chế biến còn sử dụng các
cộng nghệ chế biến khác như: nấu chín và đóng hộp.
Sản phẩm cá ngừ nằm trong diện quản lý của Ủy ban nghề cá Trung và
Tây Thái Bình Dương (WCPFC-Western and Central Pacific Fisheries
Commission), công ước quốc tế về quản lý đàn cá di cư… vì vậy sản lượng có
thể sẽ bị giới hạn theo qui định quốc tế và khu vực sau khi Việt Nam gia nhập
đầy đủ các công ước của các tổ chức này.
Cá ngừ thường được khai thác ở vùng biển xa của Tổ quốc, đặc biệt ở vùng
giữa biển đông thuộc quần đảo Trường Sa và Hoàng Sa của Việt Nam. Ngoài phát
triển kinh tế biển còn góp phần bảo vệ an ninh chủ quyền vùng biển đảo của
13

Tổ quốc, vì vậy ngành cá ngừ đại dương sẽ được Đảng và Nhà nước quan tâm
đầu tư hơn so với các chuỗi sản phẩm nông nghiệp khác cũng như các chuỗi giá
trị thủy sản khác.
Cá ngừ có tính mùa vụ rất lớn, thông thường diễn ra từ tháng 4 cho đến
tháng 8 dương lịch hàng năm, vì vậy chuỗi giá trị cá ngừ có đặc điểm là không
liên tục thể hiện vào mùa vụ thu hoạch khối lượng thường tăng rất cao, ngược lại
khi hết vụ thu hoạch lại giảm rất mạnh, đặc điểm này làm cho việc phân phối
hàng hóa trở lên khó khăn và giá cả thường không ổn định.
2.1.2.2. Đặc trưng chuỗi giá trị cá ngừ đại dương
Theo Đề án Thí điểm tổ chức khai thác, thu mua, chế biến, tiêu thụ cá ngừ
theo chuỗi (2014), chuỗi giá trị cá ngừ đại dương có một số đặc trưng cơ bản sau:
- Thứ nhất, khác với các sản phẩm thủy sản và nông nghiệp khác sản
phẩm chế biến cá ngừ rất đa dạng và phong phú, từ một con cá ngừ nguyên liệu
có thể phi lê chế biến ra thành rất nhiều sản phẩm khác nhau (8 sản phẩm xuất
khẩu và 14 sản phẩm tiêu thụ nội địa) khác biệt này ảnh hưởng rất lớn đến quá
trình phân tích chuỗi giá trị, khó có thể phân tích chuỗi theo từng dòng sản phẩm
cụ thể, chỉ có thể phân tích chuỗi khi quy về giá bình quân và lợi nhuận bình
quân qua từng tác nhân và kênh phân phối trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương.
- Thứ hai, do tàu thuyền nhỏ, công nghệ khai thác và bảo quản lạc hậu
(chủ yếu bằng nước đá), ngư trường khai thác cá ngừ quá xa bờ (bình quân trên
20 ngày/chuyến biển) vì vậy tổn thất sau thu hoạch rất lớn (trên dưới 20%), chất
lượng cá ngừ ngay từ đầu chuỗi không đảm bảo thì khó có thể đảm bảo nâng cao
hiệu quả trên toàn chuỗi giá trị cá ngừ đại dương.
- Thứ ba, sản phẩm cá ngừ đại dương xuất khẩu có giá trị gia tăng còn
chiếm tỷ trọng thấp dưới 10%, còn lại trên 90% là các sản phẩm cá ngừ phi lê
đông lạnh và một phần nguyên liệu nguyên con xuất khẩu sang thị trường Nhật
Bản.
- Thứ tư, yêu cầu về an toàn vệ sinh thực phẩm của thị trường nhập khẩu
ngày một cao, các rào cản kỹ thuật ngày một nhiều và tinh vi hơn đã và đang có
tác động tiêu cực đến chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ,
đặc biệt là các rào cản về trách nhiệm xã hội, môi trường, trống khai thác bất hợp
pháp IUU (Việt Nam bị EU cảnh báo thẻ vàng về IUU sẽ hạn chế rất lớn đến khả
năng xâm nhập và mở rộng xuất khẩu cá ngừ đại dương sang thị trường EU trong
thời gian tới) hạn chế này sẽ tác động ngược trở hại toàn bộ chuỗi giá trị cá ngừ
đến khi nào Việt Nam được EU gỡ bỏ thẻ vàng, đây là một thách thức của
nghành cá ngừ nói riêng và của nghề cá của Việt Nam nói chung hiện nay cũng
14

như trong thời gian tới.
- Thứ năm, đầu tư trong chuỗi giá trị cá ngừ rất lớn, để ra khơi ngư dân
cần đầu tư từ 3-7 tỷ đồng/chiếc (tùy theo công suất máy thủy), thương lái/chủ vựa
đầu tư lại vốn lưu động cho ngư dân cũng phải từ 5-10 tỷ/năm; riêng đối với
doanh nghiệp chế biến để đi vào hoạt động sản xuất kinh doanh ổn định, đạt các
tiêu chuẩn của thị trường nhập khẩu vốn đầu tư cả cố định và lưu động cũng
khoảng từ 500-1.000 tỷ đồng (tùy theo qui mô và công suất thiết kê của nhà
máy).
- Thứ sáu, do đặc điểm của sản phẩm, và của thị trường mà chuỗi giá trị cá
ngừ đại dương phải đi qua 4 kênh khác nhau:
(i) Kênh 1, ngư dân
doanh nghiệp chế biến

xuất khẩu (sản phẩm
chủ yếu là cá ngừ nguyên con xuất khẩu sang thị trường Nhật Bản).
(ii) Kênh 2, ngư dân

cơ sở thu mua

doanh nghiệp chế biến
xuất
khẩu (Sản phẩm xuất khẩu chủ yếu là các Loin cá ngừ xuất khẩu sang thị trường Mỹ,
Nhật Bản; EU...).
(iii) Kênh 3, ngư dân

cơ sở thu mua

doanh nghiệp chế biến

Doanh
nghiệp bán buôn

Cơ sở bán lẻ

nội địa (Chủ yếu là các phế phụ phẩm từ các nhà
máy chế biến ngừ xuất khẩu).
(iv) Kênh 4, ngư dân

cơ sở bán lẻ

nội địa (Các Loin cá ngừ tươi sống
và phụ phẩm cá ngừ tiêu thụ tại chỗ tại các tỉnh Nam Trung Bộ).
2.1.3. Nội dung nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ đại dương
2.1.3.1. Lập sơ đồ chuỗi giá trị
Lập sơ đồ chuỗi thể hiện đủ chức năng nhiệm vụ và mối liên kết của từng
tác nhân trong chuỗi, và các nhà hỗ trợ chuỗi, đồng thời thể hiện đầy đủ dòng
chảy thông tin và dòng tiền của sản phẩm qua các tác nhân và các kênh phân phối
trong chuỗi giá trị cá ngừ từ khâu khai thác đến thu mua, chế biến và tiêu thụ
nhằm mô tả bức tranh toàn cảnh về chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh
Nam Trung Bộ của Việt Nam.
2.1.3.2. Đánh giá hoạt động và hiệu quả hoạt động chuỗi giá trị cá ngừ đại
dương
- Thứ nhất, mô tả khái quát đặc điểm kinh tế-xã hội và hiệu quả hoạt động
cũng ngư tạo ra GTGT và lợi nhuận của từng tác nhân tham gia vào chuỗi làm cơ
sở cho việc phân tích kết quả hoạt động và phân phối GTGT và lợi nhuận cho
15

toàn bộ CGT cá ngừ đại dương.
- Thứ hai, Làm rõ nội dung trọng tâm của nghiên cứu CGT là nghiên cứu
phân tích các khâu (tương ứng là các tác nhân) tạo ra GTGT và lợi nhuận cao để
khai thác và phát huy GTGT và lợi nhuận của toàn chuỗi. Cụ thể, xác định sự lưu
chuyển, thay đổi một số chỉ tiêu hiệu quả kinh tế của từng kênh phân phối; từng
dòng sản phẩm cũng như của từng tác nhân tham gia vào chuỗi cũng như của
toàn bộ chuỗi giá trị cá ngừ đại dương bao gồm: Doanh thu (TR); chi phí trung
gian (IC); GTGT (VA); lợi nhuận của từng tác nhân tham gia vào chuỗi xem tác
nhân nào và sản phẩm nào có vai trò quan trọng chi phối đến hoạt động của toàn
bộ chuỗi, phân phối GTGT và lợi nhuận giữa các tác nhân đã hài hòa hay chưa,
trên cơ sở đó có các giải pháp tác động để nâng cấp chuỗi sau này.
- Thứ ba, làm rõ các nội dung liên quan đến hoạt động quản trị CGT cá
ngừ đại dương thông quan phân tích các chỉ tiêu về mặt định tính như: (i) Khả
năng đáp ứng của chuỗi (Tỷ lệ sự hài lòng của khách hàng về sản phẩm của chuỗi
(Về chất lượng sản phẩm; Về chủng loại sản phẩm; Về giá cả sản phẩm; Tỷ lệ sự
hài lòng của khách hàng về thương hiệu sản phẩm của chuỗi; Tỷ lệ sự hài lòng
của khách hàng về về hình thức thanh toán… (ii) Tính linh hoạt của chuỗi (Thời
gian đáp ứng của chuỗi; Tỷ lệ tác nhân chia sẻ thông tin với nhau trong chuỗi;
Nội dung thông tin chia sẻ; Tần suất trao đổi thông tin; Mức độ tin tưởng thông
tin chia sẻ… Nếu các chỉ tiêu này mà cao và đồng nhất với nhau chứng tỏ chuỗi
có tính liên kết và hiệu quả rất cao và ngược lại, đây là cơ sở quan trọng cho việc
đề xuất các định hướng và giải pháp để nâng cấp chuỗi.
- Thứ tư, nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương là tập trung thực hiện
các giải pháp để tháo gỡ các nút thắt hoặc những khó khăn trong chuỗi nhằm
đảm bảo cho sản phẩm cá ngừ đáp ứng yêu cầu của thị trường trong nước và
ngoài nước, trên cơ sở đó phát triển chuỗi giá trị đạt được hiệu quả cao và bền
vững. Thành công của nâng cấp chuỗi giá trị trước hết phải xác định được rõ vai
trò của các tác nhân trực tiếp tham gia trong chuỗi giá trị và sự hỗ trợ của các tác
nhân ngoài chuỗi giá trị. Trong quá trình nâng cấp cần phải có chiến lược rõ ràng
cho hoạt động của từng tác nhân để hướng tới mục tiêu gia tăng giá trị và lợi
nhuận, làm cơ sở nâng cao hiệu quả hoạt động của toàn chuỗi. Đồng thời cũng
phải có những chính sách phù hợp nhằm điều phối thu nhập và lợi nhuận giữa
các khâu một cách hợp lý theo nguyên tắc hài hòa lợi ích nhằm tạo động lực cho
từng tác nhân trong nâng cấp chuỗi. Những chiến lược chủ yếu trong nội dung
16

Luận Văn Nghiên Cứu Chuỗi Giá Trị Cá Ngừ Đại Dương Tại Các Tỉnh Nam Trung Bộ.doc

Luận Văn Nghiên Cứu Chuỗi Giá Trị Cá Ngừ Đại Dương Tại Các Tỉnh Nam Trung Bộ.doc

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Luận Văn Nghiên Cứu Chuỗi Giá Trị Cá Ngừ Đại Dương Tại Các Tỉnh Nam Trung Bộ.doc

Similar to Luận Văn Nghiên Cứu Chuỗi Giá Trị Cá Ngừ Đại Dương Tại Các Tỉnh Nam Trung Bộ.doc (10)

More from tcoco3199

More from tcoco3199 (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

Luận Văn Nghiên Cứu Chuỗi Giá Trị Cá Ngừ Đại Dương Tại Các Tỉnh Nam Trung Bộ.doc