Skripta iz istorije umetnosti sa likovne akademije. Vizantija i umetnost

1. VIZANTIJA-carstvo Romeja
Privredni slom u trećem veku manje se osetio na istoku što je uticalo i dovelo do njegove
vizantinizacije. Nestao je rimski principat, koga je zamenio Dioklecijanov dominat iz koga je
proistekla vizantinska autokratija. (sproveo je korenitu reorganizaciju celokupne državne
uprave. Konstantin je nastavio i usavršio njegovo delo, i tako je stvoren novi sistem, od koga
polazi vizantinsko državno uređenje. Dioklecijan je stvorio vladalački kolegijumod dva
avgusta i dva cezara. Jedan avgust imao je da upravlja istočnim, jedan zapadnimdelom
carstva, obzirom na veličinu...uz svakog avgusta stajao je po jedan cezar, koji nije bio sa
njim u srodstvu, već izabran po zaslugama i adoptiran. Bilo je predviđeno da vremenom
cezari zamene avguste, i da se izaberu dva nova cezara. To je prouzrokovalo brojne
unutrašnje sukobe, iz kojih je konačno Konstantin izašao kao pobednik, i ujedinio čitavo
carstvo, koje je pre smrti podelio svojim sinovima.) Car je ne samo vrhovni zapovednik
vojske, vrhovni sudija i zakonodavac, već i branilac crkve i prave vere. Rimsko državno
uređenje, hrišćanska crkva i grčka kultura su noseći stubovi vizantinske samostalnosti.
Konstantin I :313. godine proglasio hrišćanstvo za zvaničnu veru rimskog carstva.
324. započeta izgradnja Konstantinopolja
325. I vaseljenski sabor u Nikeji / rasprava o prirodi hrista. Aleksandrijski
prezviter Arije nije priznavao božansku prirodu( nije priznavao Hrista za boga, polazeći od
monoteističkih principa) u Hristu.Arijeva nauka je osuđena, i usvojena je dogma po kojoj je
sin jednosuštan ocu.
Konstantin I je podelio sinovima carstvo: Konstancije-istočni deo- arijanac, i Konstans-
zapadni deo- nikejska dogma.
330. 11. maja inaugurisana prestonica
337. Konstantin I umro
Julijan ( 361-364) Paganska reakcija. Rim i varvarizovana vojska. Sa njegovom smrću cela
reakcija propada.
Jovijan ( 363-364) mir sa Persijancima na račun teritorija. U to vreme počinje i velika Seoba
naroda. Rat na dva fronta koji traje do pada Vizantije.
Valentijan I ( 364-375)-zapad-nikejac, i Valens( 364- 378) –istok-arijanac.Valensova smrt
ubrzala slom arijanstva
Teodosije I 381. II vaseljenski sabor u Carigradu: sin-Hrist- je jednosuštan ocu. Potvrda
odluka prvog V.S. čime je formirana osnovna dogma, simvol vere hrišćanske crkve.
Teodosije I proglasio za zabranjene sve vere osim pravoslavlja.
395. Podelio T. carstvo: Arkadije- istok, Honorije-zapad.
Zapadni Goti-Alarih- upadaju na Balkansko poluostrvo do zidina
Carigrada i južne Grčke. Nemoćni, prepuštaju Alarihu komandu nad vojskom u centralnim
delovima Balkana.
Oko 400. antigermanska stranka sprovodi reorganizaciju vojske. Germani potisnuti
iz redova vojske, ali uskoro carska vlada ponovo uvrštava Germane u vojsku. Do VII veka
Germani sačinjavaju najjači element u vizantinskoj armiji, ali kao pojedinci.
410. Alarih zauzeo Rim.
425. pod slabim carem Teodosijem drugim, zbog nemalog uticaja njegove žene,
Atenaide, osnovan Carigradski univerzitet.
431. III vaseljenski Sabor u Efesu. Antiohijski patrijarh Nestorije, uz koga su
carigradska episkopija i carigradska vlada, tvrdi da Marija jeste hristorodica tj. da je rodila
čoveka. Aleksandrijska patrijaršija, na čelu sa patrijarhom Kirilom, uz egipatsko monaštvo i

2. Rim, podržalo je mističko učenje o Mariji kao bogorodici, tj. Hristu kao bogočoveku.
Nestorije je osuđen kao jeretik, a aleksandrijska patrijaršija je stekla prevlast.
438. Codex Theodosianus- prva zbirka carskih zakona od Konstantina velikog.
Na istoku prevlast helenizacije. Na zapadu, službeni jezik je latinski, na istoku sve više grčki.
Prevedeno Sveto pismo na jermenski.
Dioskor, Kirilov naslednik(444.+). Aleksandrijska patrijaršija je moćna.
Arhimandrit Evtihije je predstavnik u Carigradu. Episkopi Carigrada i Rima su se ujedinili
protiv aleksandrijske patrijaršije. Evtihije odlazi još dalje pa tvrdi da u Hristu posle
ovaploćenja dve priride postadoše jedna- monofizitizam. Patrijaršijski sinod u Carigradu
osudio je Evtihija kao jeretika, a papa Lav I kaže da u ličnosti hristovoj treba razlikovati dve
prirode, božansku i čovečansku. 449. je održan tzv. Razbojnički sabor u Efesu, na kome je,
pod predsedništvom Dioskorovim, monofizitizam proglašen za pravu veru.
451. IV vaseljenski sabor u Halkedonu. Novi car, Markijan, sazvao. Ovaj sabor
prihvatio je dogmu o dvema prirodama u Hristu, nedeljivim ali i nespojivim, osudivši tako i
monofizite i nestorijance. Ovde se ispoljava i želja novog Rima – Carigrada, za
ravnopravnošću sa Rimom. Težnja da u istočnoj crkvi zauzme vodeći položaj došla do
izražaja još na II V.S. Tu je stajalo da posle rimskog pape najviši rang pripada carigradskom
patrijarhu. Pobeda nad Aleksandrijom, u savezu sa Rimom, to je i osigurala. Sada carigrad
odlazi još dalje i u Halkedonu jeste priznao papi počasni rang, ali u svemu ostalom izjednačio
episkope starog i novog Rima. Tako počinje otvoreni sukob ova dva crkena sedišta. Posledica
tih odredaba bila je da se Egipat i Sirija,> nekadašnje sedište nestorijanstva, priklone
monofizitima, i ustanu protiv halkedonske dogme. Tako je između diofizitske vizantinske, i
monofizitskih istočnih crkava, nastala ona suprotnost koju vizantinska država nikada nije
uspela da otkloni. Monofizitizam je postao izraz težnji Egipta i Sirije za osamostaljenjem, i
poslužio koptskom i sirijskom separatizmu kao lozinka u borbi protiv vizantinske dominacije.
457. je krunisan Lav I uz učešće carigradskog patrijarha, što svedoči o moći
carigradske stolice posle Halkedona. Kasnije, u srednjem veku krunisanje od rimskog obreda
sa predstavnicima vojske i aklamacijom od strane vojske naroda i senata, prerasta u čisto
crkveni čin.
Odoakar je postavljen za magistra militum per Italiam. Istočni deo se
uskoro oslobodio Germana. 498. posle rata oslobodio se Isavrijanaca( O, 82-84.)
529. Justinijanov Kodeks. Pet godina kasnije izašlo i dopunjeno izdanje.
Digeste, ili Pandekte, 533. jesu zbirke spisa klasičnih rimnskih pravnika, pored carskih
zakona, to je druga grupa važaćeg prava. Insitucije..izvod iz oba dela za pravne studije. I još
Corpus iuris civilis, zbirka justinijanovih novela, novih naredaba, objavljenih pole prve tri
knjige. I dok su prve tri pisane na latinskom, većina novela je pisana na grčkom, kasnije su i
prve tri pojavile sa grčkim izvodima i komentarima. Iste godine Justinijan je zatvorio
Akademiju u Atini, centar paganskih neoplatoničara.
553. V vaseljenski sabor u Carigradu, bez bitnijih posledica.
VII i VIII vek oskudevaju tragovima-literarno siromaštvo-.
680/81. 18 sednica. VI vaseljenski sabor u Carigradu, uz saglasnost Rima.
Rasčistio sa monotelitizmom. Proglasio je do tada osuđivanu nauku o dvema energijama i
dvema voljama za dogmu hrišćanske veronauke.( kompromis između monofizita i
pravoslavne, halkedonske dogme: Hrist ima dve prirode, ali samo jedno delovanje.
Monoenergetska nauka. To je ublaženo ...Hrist ima dve prirode, ali samo jednu volju.-
monotelitizam)
Filipik-Vardan(711-713), Jermenin-monofizit, inače beznačajan vladar,
pokrenuo je niz događaja koji su rezultirali sukobima oko ikona. Odbacio je odluke VI
vaseljenskog sabora, i proglasio monotelitizam za jedino dopušteno veroučenje.

3. 726. Lav III počeo je da istupa protiv kulta ikona.
730. Jedini edikt Lava III protiv ikona. Lav III pokušao je da obezbedi
kredibilitet kod patrijarha Germana kod koga je naišao na protivljenje, i kod pape Grigorija II
kod koga je takođe imao negativan rezultat. Grigorije II je ipak pokušao da ostane u dobrim
odnosima sa Vizantijom, zbog nailazeće najezde Langobarda. Duhovno najznačajniji i najjači
protivnik ikonoboraca bio je Jovan Damaskin, iako Grk, zauzimao je visok položaj na
kalifovom dvoru u Damasku, pre nego što se zakaluđerio u manastiru svetog Save u
Jerusalimu. Najjače delo Jovana Damaskina su tri njegova govora u odbranu kulta ikona, u
kojima ikonu vidi kao neoplatonski simbol, a ikonu Hrista kao simbol njegovog ovaploćenja
na zemlji. Ovo Damaskinovo učenje dalo je pravac celoj kasnijoj nauci pravoslavne crkve o
problemu ikona. Pošto su pregovori neuspeli car saziva silention, skupštinu viših svetovnih i
duhovnih dostojanstvenika, 730. g., sa ciljem da ova skupština izradi edikt protiv kulta ikona.
Ne želeći da taj edikt potpiše, patrijarh German je smenjen, a postavljen je Anastasije (O,
172.). Ovim ediktom je ikonoklastička nauka dobila zakonsku snagu, i otpočelo je
sistematsko uništavanje ikona i gonjenje njihovih poštovalaca. Ovo je dovelo do verskog i
političkog udaljavanja carigrada i Rima, budući da je papa Grigorije III, naslednik Grigorija
II, osudio vizantinski ikonoklazam na saboru u Rimu.
U Carigradu je na vlast došao Artavazd, branilac kulta ikona, koji je naslednika Lava III,
Konstantina V, zbacio sa vlasti. Ubrzo, Konstantin se vraća na vlast(O, 174).
Arapi prebacuju prestonicu iz Damaska u Bagdad. Posle brojnih sukoba, arapsko pitanje je
bilo mirno, ali sa druge strane, Bugarska je narasla u ozbiljnog protivnika, i otvara se drugi
front sa silom protiv koje je Konst. vodio čak devet pohoda. Konastantin V umire za vreme
jednog pohoda protiv Bugarske, 775.
Sa druge strane, u Italiji, u kojoj je vizantinski uticaj bio uslovljen potrbom Italije da se brani
od Langobarda, za vreme Konstantina V, doživljava potpuni slom. Dok god je papstvo moglo
da računa na pomoć Vizantije, Rim je prelatio preko verkih razmimoilaženja.
751. godine Ravena je pala u ruke Langobarda, i time je ravenski egzarhat,
oslonac vizantinske vlasti u Italiji prestao da postoji. U isto vreme na rimskom horizontu se
pojavila mlada Franačka kraljevina. Papa Stefan II krenuo je lično preko Alpa i sastao se 754.
sa kraljem Pipinom. Ovaj sastanak udario je temelj savezu Rima sa Franačkom i osnivanju
rimske crkvene države. Papstvo je okrenulo leđa Vizantiji i kroz savez sa franačkim kraljem
za manje od pola veka formiralo zapadno carstvo.
Vizantija, gubeći pozicije na latinskom zapadu, učvršćuje položaj na grčkom istoku i jugu.
Car je odvojio od Rima Ilirik, i pripojio carigradskoj patrijaršiji, kao i helenizovane
južnoitalijanske provincije Siciliju i Kalabriju.
Konstantin V odlučuje da sazove sabor na kome će konačno osuditi ikonofile. Vršila se vrlo
energična propaganda. Organizovane su rasprave posle kojih su smeliji oponenti
ikonoklazma dospevali u zatvor, gde su ostajali i za vreme sabora. Sam car je napisao čak
trinaest teoloških traktata, kojima je određivo cilj budućeg sabora. Nasuprot pristalicama
ikone koji su posmatrali ikonu kao simbol u neoplatonskom smislu, podvlačeći razliku
između ikone i njenog arhetipa, Konstantin, polazeći od orijentalnih magičnih predstava,
tvrdi da prava ikona mora da bude istovetna sa svojim arhetipom. Ikonoborci prve generacije
su za glavni argument koristili tvrdnju da je ikona obnavlja idolopoklonstvo. Da bi pobio
ikonofilsku argumentaciju dovođenje u vezu slikanja Hrista, sa njegovim ovaploćenjem u
ljudskom obliku, Konstantin poriče samu mogućnost slikanja Hrista, s obzirom na njegovu
božansku prirodu. U Najradikalnijim momentima, ikonoborsvo se dovodi u vezu sa
monofizitima, jer čak spisi Konstantina V, predstavnika najradikalnijeg ikonoklastičkog
pravca, ispoljavaju neosporne monofizitske tendencije.

4. 754. u Hijareji, održavši poslednju sednicu u Carigradu, sastao se sabor, na kome je
prisustvovalo 338 episkopa, spremnih da prihvate ikonoklastičku nauku.(O, 180) Papa i
istočni patrijarsi nisu poslali na sabor svoje predstavnike. Uprkos tome, sabor koji su
pravoslavci prozvali Bezglavim, Ikonoklastički sabor se proglasio vaseljenskim. Okrećući
oštricu protiv svojih protivnika, članovi sabora su se trudili da na dođu u sukob sa odredbama
ranijih sabora, nego su slikanj ikona dovodili u vezu sa ranuje osuđenim jeresima. Dokazivali
su da ikonoduli neizbežno padaju ili u nestorijansku ili monofizitsku jeres, bilo da slikaju na
ikonama čovečansku prirodu Hristovu, razdvajajući njegove nerazdvojne prirode kao
nestorijanci, bilo da prikazuju ujedno i njegovu božansku prirodu kao monofiziti. Na
poslednjoj sednici sabora, car je proglasio Konstantina Silejskog za patrijarha, objavljene su
odluke na Carigradkom trgu, kojima je naređano uništavanje svih ikona, a na prvake
pravoslavne stranke, patrijarha Germana, Jovana Damaskina i druge bačeno je prokletstvo, a
svako poštovanje ikona oglašeno je kažnjivim.
Sada je na caru bilo da sprovede odluke sabora u delo. Ikone su izbacivane i menjane
svetovnim slikama. Svetovna umetnost, koja je pre svega služila za veličanje cara, je
paralelno duhovnoj postojala u Vizantiji, i na nju se nisu odnosile odluke sabora.
Međutim, carevoj fanatičnoj volji, suprotstavila se još fanatičnija opozicija, što je uzrokovalo
zaoštravanjem sukoba i brojnim ubistvima.(O, 181) Najjače se ikonoborskoj politici
odupiralo vizantinsko monaštvo, tako da je gonjenje ikonofila sve više poprimalo karakter
borbe protiv monaštva. Kaluđeri su primoravani da se odreknu monaškog života, manastiri
pretvarani u kasarne, i druge javne zgrade, a njihovi posedi i ogromna blaga konfiskovani su.
Otpočela je velika emigracija monaha, koja se naročito okrenula južnoj Italiji, što je
doprinelo daljoj helenizaciji južnoitalijanskih oblasti, gde su nastala nova središta grčke
kulture sa grčkim manastirima i školama. Sukob u Vizantiji se zaoštrio toliko da car prelazi
preko odluka sabora i ide tako daleko da zabranjuje kult svetaca i Bogorodice. Nastao bi
preokret u vizantinskom životu, da Konstantinovom smrću nije okončana i njegova radikalna
politika.
Iako je njegova vladavina ostala upamćena kao grozna strahovlada, njegovi vojni podvizi su
takođe ostali u dugom sećanju pogotovo početkom IX veka kada je Vizantija trpela poraz za
porazom od Bugarske.
Lav IV, sin Konstantina V, došao je na vlast. Njegova politika prema ikonofilima je bila
znatno blaža-jedina ikonoklastična mera iz perioda njegove vladavine je bila zatvaranje
ikonofila, što je dosta umereno u odnosu na raniji period(O, 182). Odustao je od
antikaluđerskog pravca(O, 183). Prvi je vladar nakon Lava III i KonstantinaV, koji se oslonio
na volju stanovništva u izboru naslednika. 776. krunisao je svog malog sina Konstantina.
Došlo je do protivakcije od strane njegovog brata Nićifora, koja je suzbijena. Lav IV je omro
već 780., a na presto u ime njegovog sina dolazi carica Irina, poreklom iz ikonofilske Atine,
koja je i zvanično delila presto sa sinom. 784. patrijarh Pavle, postavljen za vreme Lava IV,
nateran je na abdikaciju, a na njegovo mesto je doveden Tarasije, njen lični sekretar.
31. jula 786. godine VII vaseljenski sabor se sastao u Carigradu, u crkvi svetih Apostola. Ali
tek što je otpočela sednica, vojnici prestoničke garde, odani ikonoborstvu, upali su u crkvu i
rasturili sabor, pozdravljeni od jednog broja episkopa. Carica je poslala ikonoklastičke trupe
u Malu Aziju, navodno radi borbe sa Arabljanima, a u Carigrad dovela ikonofilske trupe iz
Trakije.
Novi sabor je sazvan u Nikeji, trajao je od 24. septembra do 13. oktobra 787. godine, pod
predsedništvom patrijarha Tarasija, i imao je sedam sednica. Ovo je poslednji VII vaseljenski
sabor koji istočna crkva priznaje. Stari episkopi koji su primenjivali ikonoklastičke mere, ako
bi se odrekli takve jeresi, su vraćani na položaje, što je izazvalo oštre proteste igumana i
kaluđera Studijskog manastira, i time je nastao rascep između dve struje, tzv. Zilota

5. (revnosnih) i tzv. Političara, koji su pristajali na kompromise sa svetovnim vlastima. Taj
rascep se može pratiti tokom cele Vizanitinske istorije. Na Nikejskom saboru pobedila je
umerenija struja.
U verskim pitanjima pravoslavna većina sabora bila je složna. Posle čitanja niza
svedočanstava iz Svetog pisma, i patrističkih spisa, i pošto su saslušane odluke
Ikonoklastičkog sabora iz 754. i tekst koji ih je detaljno pobijao, a koji je sastavio sam
patrijarh Tarasije, sabor je osudio ikonoborstvo kao jeres, naredio uništavanje svih
ikonoklastičkih spisa i uspostavio je kult ikona. Na svečanoj sednici 23. oktobra na
Magnavarskom dvoru u Carigradu odredbe sabora su potvrđene potpisima carice i mladog
cara.
Izbio je sukob između carice Irine i njenog sina, Konstantina VI. Vlastoljubiva carica je rešila
da legalizuje svoju vlast time što će je vojska proglasiti faktičku prevlast, izgovarajući njeno
ime pre sinovljevog. Oko mladog cara, prirodno, okupila se ikonoborska opozicija. Jedan od
njegovih pristalica bio je i Mihailo Lahanodrakon. Teme Armenijaka, i ostale maloazijeske
teme su odbile da se zakunu na vernost, i carica je primorana da napusti presto, ali njene
pristalice nisu mirovale dok K. VI, nije pristao da se ona vrati. Posle brojnih sukoba, carica
Irina je naredila da se Konstantin VI oslepi, čemu se niko nije protivio, i postala je jedini
vladar Vizantinskog carstva. Ona je bila prva žena koja je upravljala Vizantijom, ne u ime
maloletnog ili nesposobnog naslednika, već u svoje vlastito ime. Karakteristično je da se
Irina nije u zakovskim spisima nazivala caricom(vasilisa) već carem(vasilevs). Na račun
carske kase, zarad poljuljane popularnosti, Irina je donela brojne olakšice stanovništvu i
manastirima. Neuspesi na oba fronta, i prema Arabljanima, i prema Bugarskoj, doveli su
Vizantiju u podređen položaj.
U trenutku kada je na prestolu Vizantije žena, uz njene savetnika evnuhe, na zapadu nastaje
država pod najvećim vladarom srednjeg veka. Aneksijom Bavarske, pokrštenjem i
prisajedinjenjem Saksonaca, ekspanzijom na račun Slovena, rušenjem Langobardskog
carstva, formirana je država, kojoj se Rim potpuno okrenuo. Rim se nadao da će Carigrad
osim verskih odluka na Saboru proglasiti i svetovne u vezi sa ingerencijama papstva.
Posle polemike između Rimskog pape i Karla, pitanje ikona na zapadu koje nije imalo istu
težinu kao i u istočnom delu carstva, rešeno je na taj način što su kult ikona, na
Frankfurtskom saboru 794., odbacili i osudili. Lav III, naslednik Hadrijana I, 25. decembra
800. g. U crkvi svetog Petra u Rimu krunisao je Karla Velikog za cara. Budući da je ceo
tadašnji svet polazio od toga da može da postoji samo jedno carstvo, Istok je krunisanje
smatrao za uzurpaciju, a Zapad je nameravao da staru Vizantiju zameni novim i jedinstvenim
carstvom. U stvari, došlo je do toga da od 800. godine postoje dva carstva, jedno na Istoku, i
drugo na Zapadu. Davno najavljivani rascep, došao je sada do izražaja i u političkoj sferi.
Vaseljena se raspala na dva dela, različita i u kulturnom i u jezičkom i etničkom pogledu.
Karlo Veliki je morao dobiti od Vizantije potvrdu svog carevanja, i poslao je u Carigrad
poslanstvo sa idejom da se oženi Irinom, kako bi ''Istok i Zapad ponovo ujedinili''. Međutim,
dolazi do državnog udara koji je zbacio Irinu sa prestola, na koji dolazi Nićifor, logotet
državne blagajne. Irina je proterana na Prinčeva ostrva, a kasnije na Lezbos, gde je i umrla.
3.UMETNOST KATAKOMBI:
Kult mtvih u hrišćanstvu sa Istoka i iz Egipta.
Katakombe- građevine i groblja, dobila ime tek u srednjem veku po tada pronađenim
ostacima u Rimu, odzemnih galerija nazvanih S. Sevastiano ad catacombas.

6. I v.p.n.e. prve katakombe, čiji broj u II i III veku stalno raste. U Rimu su zabeležene 42
katakombe, a ima ih i u Jerusalimu, Aleksandriji, Palmiri, na Malti...
Znanje o prvim katakombama je i tekstova, jer materijalnih ostataka više nema, jer je opeka
stradala. Nadzemne prostorije katakombi obuhvatale su jedan ulaz koji je vodio u
dvorište(atrium), opkoljen porticima, tremovima sa stubovima, verovatno sa arkadama.
Odatle se ulazilo u veliku salu(triclinium) u kojoj se vršila zajednička ishrana. U dvorištu,
obavezna jedna česma, sa koje su vodom vršene ablucije, pranja ruku, prenošenje u verske
obrede jedne higijenske potrebe. Ostatke ovog obreda: gotovo redovna pojava česme po
manastirskim dvorištima, i u doticanju prstima osvećene vode kod katolika. Pranje nogu kod
muslimana spada u istu kategoriju.
U II, a naročito u III veku, zbog pojačanog progona hrišćana, katakombe su ostale bez
nadzemnog dela, a ulazi su skrivani na razne načine. Kamenolomi, stari i napušteni, u koje su
bežali i progonjeni i robovi, korišćeni su kao ulazi, a i kao pogodna mesta za vrbovanje novih
vernika. Sistem galerija, usečenih u stenu, uskih do 1 m( još i uže) ventilisane vertikalnim
prorezima kroz koje su se i spuštali umrli. Na pojedinim mestima galerije su se završavale
cubiculumima, u koje s kasnije postavljeni i oltari, pa su pretvoreni u male kapele.
Sahrane su se vršile u udubljenjima zvanim locus-i, horizontalno usečenim u bočne zidove
galerija, zaziđivanim opekom i malterisanim često sa freskama. Ponekad za dve
osobe(bilocus). Viđeniji hrišćani i mučenici, sahranjivani su u vertikalnim grobnicama u
nišama, završenim ozgo polukalotom(acrosolium)
Plastične dekoracije je jako malo to po retkim sarkofazima.
Potpuno odsustvo arhitekture je osnovna karakteristika prve faze hrišćanske umetnosti.
Freske i bareljefi sarkofaga, ponekad u više spratova jedan nad drugim, simboličnog su
karaktera. Krst se kao simbol ne pojavljuje. Pojavljuju se lenger(kotva), palma i maslinova
grančica, kao simboli nade, pobede, i mira. Često, pojavljuju se i pretstave Psihe i
Amora(duše i ljubavi). Golub, Jagnje, Paun, i Riba-IHTIS(Isus Hristos Teu Ios Soter).
Pojavljuju se i Oranta, simbolišući iskupljenu dušu, žena odevena u tuniku, sa raširenim
rukama na molitvu, dlanovima okrenutim ka posmatraču. I Dobri pastir, predstavlja Hrista
spasitelja, pastira duša, kako stoji među ovcama-vernicima.
U kubikulama (proširene odaje katakombi) pjavljuju se scene uzete iz starog i novog zaveta,
koje su ilustracija za jednu moltvu za spas duše.
Iako prvobitna hrišćanska umetnost uvodi nove teme u ikonografiju, forma i tehnika su
preuzete od antičke umetnosti, naročito od aleksandrijske helenističke umetnosti. Dobri pastir
je Hermes krioforos, a anđeli su pohrišćanjene Nike i Amori.
Osim što je neveštije, slikarstvo katakombi se ni u čemu ne razlikuje od pompejanskih
slika.(S, 248). Isti je slučaj sa skulpturom sarkofaga.
4.BAZILIKA:
Umetnost bazilika je posledica milanskog edikta 313. godine.
346. edikt o potpunom ukidanju paganizma. Ogromna potreba za građevinama, pa se osim
gradnje novih, stari hramovi i druge javne zgrade pretvaraju u crkve.
Osnovni elementi prvobitnih hrišćanskih hramova su preuzeti iz egipatskih hramova i
persijskih mitreuma(mitra-bog sunca), čak i sinagoga. Kroz široka vrata se ulazilo u atrijum,
opervažen sa tri ili četiri strane tremovima, a bio je u atrijumu i kladenac. Preuzet model
antičke sudnice, pa su pravljene paralele, Hrist strašni sudija, časna trpeza...
Oltar tabuisan za sve osim sveštenika zbog dragocenosti.

7. Transept, poprečni brod, severni deo pastoforijum, kasnije proshomidija. Orjentacija crkava
je bila u početku, od istoka(ulaz) ka zapadu(oltar). Od IV veka, crkve se orjentišu kao i
danas. Oltarski prostor odvojen od hrama parapetnim pločama-pregradam od kamena.
Bazilike su vremenom dobile dva tipa, latinski: do propasti ZRC, a i u VII i VIII vekusve do
romanike se grade, i Helenistički: priprata umesto atrijuma, koji je često opervažen
stubovima sa arkadama(impost kapitel, vezan za luk a ne arhitravnu gredu).
Istovremeno sa bazilikama se grade baptisterijumi(obično uz velike episkopske bazilike) i
martirijumi(grobne crkve, poreklom iz antičkih mauzoleja, direktnije iz retonde vaskrsenja
nad hristovim grobom). Obe su građevine male kružnog, poligonalnog ili kavadratnog oblika,
sa upisanim trolistom i četvorolistom.
Ili je zasvedena kalotom direktno, ili ima prstenasti brod, pa je kao kružna bazilika.
U katakombama, po helenističkom uzoru, Hrist je predstavljan kao golobradi mladić. U
bazilikama, Hrist se prikazuje, po sirijskom modelu, kao odrastao čovek sa bradom.
Mozaik u apsidi crkve Sancta Pudenciana u Rimu se smatra remek delom umetnosti s kraja
V veka. Na njemu je predstavljen vaskrsli Hrist među apostolima.
Tri istočne zemlje, Palestina, Sirija Egipat i Mala Azija, izvršile su uticaj na formiranje
hrišćanske umetnosti.
Umetnost Palestinskog i Sirijskog porekla:
5.SVETA SOFIJA-Carigrad
Justinijan(527-565) zatvorio univerzitet u Carigradu, i Akademiju u Atini, pokušao obnovu
starog robovlasničkog sistema, kroz Corpus i Codex Iustinianum.
Konstantin Veliki, koji je gradio po Rimu i Jerusalimu, (Bazilika svetog groba), sagradio je u
Carigradu, u isto vreme kada i crkvu svete Irene, posvećenu božanskom miru, još jednu
crkvu posvećenu božanskoj mudrosti, Svetu Sofiju. Godine 532. izgorela je u požaru. Car
Justinijan, Isidor iz Mileta i Antemije iz Tralesa. Kompleksna bazilikalna građevina,
zasvedena kupolom. Za svega pet godina, 537. crkva je osvećena. 538, se kupola srušila.
Sinovac Isidora iz Mileta, sagradio je novu još višu kupolu, i učvrstio je ojačavši kontrafore.
Posle zemljotresa 955. kupolu je popravljao jermenski arhitekta. 1453. Turci je pretvaraju u
džamiju. Dodali četiri minareta. Prekrečili mozaike.
Kupola, poduprta kontraforima, postavljena direktno na pandantife,bez tambura, izgleda
spljoštena.
Unutrašnjost: Pravougaona, (70x72m), podeljena u tri broda, bazilikalno, odvojena
stubovima. Nad bočnim stubovima su široke galerije. Kupola široka 30, visoka 55m. 40
radijalnih lukova čini kupolu, koji omogućavaju da se otvori 40 prozora. Da bi se umanjio
pritisak kupole, sa istočne i zapadne strane još dve polukupole, kao podupirači zidova, dok su
bočni zidovi sa severa i juga, poduprti masivnim kontraforama.
Dekoracija: Amvon(U pravoslavnoj crkvi, uzvišeno mesto ispred oltara, na soleji, sa koje se
čitaju Sveto Pismo, molitve, propovedi i pomeni, simbol kamena koji je anđeo odvalio sa
groba Hristovog) i oltar od suvog zlata, patrijarhov presto od pozlaćenog srebra, srebrni
polijeleji i svećnjaci. Sa mozaika je rešenjem turske vlade tek pre IISR, skidan kreč. Turci su
sačuvali oplatu od raznobojnog mermera i stubove broda sa impost-kapitelima, kao čipka.
Jasno osećamo novu estetiku u ornamentalnim detaljima kao što su profili i kapiteli. Motivi-

8. spirale, akantovo lišće, i sl, sve je izvedeno iz klasične arhitekture, ali je utisak iz osnove
različit. Kapitel je, umesto da ublažava pritisak na stablo stuba, postao kao neka šupljikava
korpa čije nežne površinske šare skrivaju snagu i čvrstinu kamena. Glavni brod postao oval
zbog dve polukupole dodate kupoli. Kupola počiva na četiri luka koja prenose njenu težinu
na velike stupce u uglovima kvadrata.(J, 171) tako da zidovi ispod lukova nemaju
konstruktivnu funkciju. Kupola sa pandantifima omogućila građenje viših svetlijih i
ekonomičnijih kupola nego ranije.(Panteon) Ne zna se kada je pronađena kupola na
pandantifima. Sveta Sofija je najstariji primer kupole na pandantifima u monumentalnim
razmerama.
Sveta Sofija, za vlade Justinijana(527-565), jedina ostala.
Crkve drugog zlatnog doba, od kraja IX do XI veka, su više monaške nego carske po stilu.
6.RAVENA V VEK:
Pristanište Klasis. 404. Ravena postaje prestonica ZRC. I pod varvarima od 476. Prestonica
Ostrogota(Teodorih), a kada je Jusinijan ponovo osvojio, postaje sedište egzarha, carskih
namesnika. Od 534. do 752. se iz nje upravljalo Italijom.
Mauzolej Gala Plac(č)idije,(prva polovina V veka) ćerke Teodosija: krstoobrazna građevina
zasvedena kupolom i u unutrašnjosti presvučena raskošnim mozaikom. Pored predstava
jelena koji se napajaju na kladencu života, golubova koji piju iz suda i figura apostola, dve
monumentalne kompozicije dopunjuju ovaj pretežno ornamentalni dekor. Dobri pastir,
okružen stadom, i Sveti Lavrentije, sa roštiljem, pojava istorijskog realizma.(S, 277)
Teodorihova grobnica: rotonda bez dekora, pokrivena velikom monolitnom pločom koja
ima oblik kupole.
San Giovanni in Fonte, sredina V veka, osmougaone osnove, sa po jednom polukružnom
nišom u svakoj od četiri zakošene strane. pravoslavni baptisterijum, mozaik u
kupoli(Hristovo krštenje, u medaljonu, oko njega monumentalne figure apostola).
Baptisterijum Arijevaca, početak VI veka, liči na San Giovanni, osim što je sa svih strana
osim apsidalne, centralni deo bio obuhvaćen oktogonalnim brodom.
7.RAVENA VI VEK:
San Apollinare in Classe, kraj pristaništa Klasis, fasada od cigala, slepe arkadice na dva
sprata, kampanil, jedino bitan kao verovatn preteča onih u Pizi i Firenci. Unutrašnjost sa tri
broda rastavljena stubovima. U apsidi, simbolizam iz katakombi: Hrist iz preobraženja kao
Crux Gemmata, upisan u jedan plavi medaljon ukrašen zlatnim zvezdama, sa obe strane krsta
predstavljeni su, u oblacima, proroci Mojsije i Ilija. U donjem delu mozaika, mesto Hrista
pastira, Sveti Apoliner u stavu oranta sa stadom ovaca.
San Apollinare Nuovo, na frizovima inad arkada centralnog broda dve povoke, svetih
mučenika i svetih devica. One se kreću, jedna polazeći iz grada Ravene, druga iz pristaništa
Klasis, prema centralnoj grupi Hrista i Bogorodice, na prestolima, okruženih anđelima. Iznad
ovih povorki, na delovima zida između prozora nalaze se monumentalne figure apostola,
proroka i svetaca, još više, iznad ovih ređa se 26 scena sa temom Hristovih čuda i Hristovo
stradanje- najstariji sačuvani jevanđelski ciklus.
San Vitale (526-547), osmougaone osnove,sa kupolom iznad središnjeg dela, uticaj
mauzoleja Sta Constanza u Rimu, ali se razvoj do koga je došlo u međuvremenu, odigrao na
istoku. S. Vitale je veći i po dimenzijama i bogatiji prostornim efektima; ispod prozorskog
lateralnog zida, zid glavnog broda pretvorio se u niz polukružnih niša koje prodiru u bočni

9. brod i tako ga vezuju sa glavnim na jedan nov i komplikovan način. Bočni brod je dobio
sprat(galerije rezervisane za žene).Narteks ima asimetričan položaj u odnosu na liniju
uzdužne ose. Mozaici samo u horskom prostoru i apsidi. Zamišljeni kao odvojene slike,
celine za sebe. Mozaici sa religioznim temama, scene iz starog zaveta(iz Mojsijevog života,
ili gostoljublje Avramovo, sveta trojica kao tri anđela) ili figure iz novog zaveta, takođe
dekor arabeski, biljni, životinjski... Dva apsidalna mozaika, sa ktitorskim portretima
Justinijana i Teodore. Car i carica idu prema oltaru, noseći darove. Okrenuti frontalno. Stroga
izokefalija, samo nimb oko Justinijanove glave i dijadema na Teodorinoj glavi ističu ličnosti
cara i carice.(Maksimijan, kod vojnika Hristov monogram na štitu, tri mudraca na haljini
Teodore)
Katedrala u Poreču: VI vek. Apostoli idu prema Hristu kosmokratoru, u konhi apside
Bogorodica na prestolu, kojoj ktitor crkve, Eufrazije prinosi model crkve.
8.SOLUN:
Sv. Đorđe, Solun, Mozaici iz V veka, u rotondi sv. Đorđa, rimski spomenik pretvoren u
crkvu, spoj arhitektonskog helenističkog dekora sa istočnjačkim elementima, dopunjen
figurama svetaca u frontalnim pozama, sa ekspresivnim fizionomijama.(S, 280)
Posle Carigrada, Solun je bio najvažniji grad na Balkanskom poluostrvu.
Sv. Dimitrije, raskošna bazilika, posvećena zaštitniku grada, izgorela je u požaru 1917. g.
Mozaik na kome je sv Dimitrije, koji u znak zaštite stavlja ruke na ramena dvojice ktitora te
crkve.
Takođe, značajan spomenik solunskog ranog slikarstva je i mozaički friz apostola iz crkve
svete Sofije, ’Vaznesenje’.
9.VIZANTINSKA ARHITEKTURA OD SREDINE IX DO SREDINE XI VEKA:
Nea, nova crkva, krajem IX veka podigao Vasilije I, u kompleksu carske palate u
Carigradu.(srušena) Od X veka konstruktivne novine koja je ona donela proširiće se na celu
oblast vizantinske crkvene umetnosti na Balkanu i zadržati do kraja. Plan zgrade je
krstoobrazan, upisan u pravougaonik. Apsida je flankirana so dve apsidiole, levo
protezis(proshomidija), gde se priprema pričest, o desno đakonikon, gde se čuvaju crkvene
odežde i stvari. Na preseku dva bačvasta svoda koji se seku pod pravim uglom, diže se na
tamburu kube. Primer ovakve crkve je Sveti Teodori u Atini. Još češće, pored centralnog
kubeta, se nalaze još četiri kupole. Primer, carigradske crkve, pretvorene u džamije, i
solunske crkve sveti Apostoli, sveta Katarina, Teotokos. Kod nas, Gračanica.
Atos, krstoobrazna crkva, trikonhos. Pored oltarske apside, dodaju se bočne apside na
kracima krsta. Primeri, kraj XIV i u XV veku u severnoj Srbiji, Ravanica, Manasija i Kalenić.
Naravno, nije ostala u svom osnovnom obliku, već se razvijala. U Grčkoj se javljaju složenije
forme proizašle iz ovog oblika.
Trompe i pandantifi. Trompe- Sveti Luka u Fokidi, crkva u Dafni
10.RENESANSA MAKEDONACA: Slikarstvo

10. Uticaj prestonice se nije u svim krajevima Vizantije osećao podjednako. Dvorska umetnost i
manastirska, narodska po karakteru, bez stilske prefinjenosti, grublji realizam. Manastirski
ogranak naročito plodan u Kapadokiji.
1204. krstaši zauzeli Carigrad.
Vizantinska umetnost, je grčka po ljubavi prema čistim i harmoničnim formama, a azijatska
po smislu za boju.
Doba Makedonske dinastije, pretstavlja obnovu figuralnog slikarstva.
Hosios Loukas u Fokidi, u Grčkoj,
Nea Moni,
Crkva u Dafni,
Sveta Sofija,
Sveta Sofija, Kijev
11. SVETA SOFIJA U OHRIDU
ĐURIĆ:
Posle bitke na Belasici, 1014. godine, Vizanija je zauzela ne samo područje Makedonije, gde
se nalazilo središte Samuilovog slovenskog carstva, nego i deo balkanskih zemalja do
Dunava. Sve do srpskog osvajanja Makedonije, koje je počelo 1282, a završilo se 1334,
zemlje u slivu Vardara bile se pod vizantinskom vlašću, sa kratkim prekidima izazvanim
pobunama slovenskih ustanika, ili prodorima Normana u XI veku i metežima posle provale
Latina početkom XIII veka, kada su se o Makedoniju borili Bugari i vladaoci Epirske
despotovine. Sve do latinskih osvajanja, političko i vojno središte oblasti nalazilo se u gradu
Skoplju, a duhovno žarište vizantinske kulture je čak do početka XIV veka bio Ohrid, gde je
stolovao arhiepiskop.
Ohridska autokefalna crvana organizacija, iako uzdignuta u rang patrijaršije pod carem
Samuilom, svedena je na rang arhiepiskopije već pod carem Vasilijema II, ali je dobila ulogu
osnovne kulturne i verske sile Vizantije u Makedoniji. Njeni učeni arhiepiskopi, obično su
dolazili iz samog Carigrada, donoseći u Ohrid običaje i umetnička shvatanja prestonice.
Kada je 1037, posle Slovena Jovana, na arhiepiskopski presto Ohrida došao bivši hartofilaks
Carigradske patrijaršije Lav- čijim se izborom uvodi običaj da se za ohridske arhiepiskopije
biraju dostojanstvenici grčkog porekla, počela je obnova katedrale u Ohridu, Sv. Sofije,
trobrodnog hrama koji je izgleda bio podignut još u doba cara Samuila. Posao je završen pre
Lavove smrti, 1056. Iako danas nedostaje gotovo polovina fresko-dekoracije Sv. Sofije, ipak
ono što je ostalo predstavlja najočuvaniji naslikani teološki program jedne katedralne crkve
u Vizantiji XI veka. Očuvane su u potpunosti teme fresaka u prostoru olatara i priprate, sok
se tek poneki fragment vidi na zidovima naosa. Pored Bogorodice u konhi apside, koja sedi
na prestolu sa Hristom u krilu i klanja joj se svita od po šest pognutih anđela naslikanih na

11. severnom i južnom zidu oltara, ilustrujući jednu crkvenu himnu, najveći deo tema u oltaru na
simboličan ilineposredan način prikazuje euharistiju, najvažniji čin liturgije koji se obavlja u
svetilištu. Starozavetne teme, Žrtva Avramova, Susret Avrama sa anđelima, Gostoljublje
Avramovo, Tri jevreja u ognjenoj peći, i San Jakovljev, naslikane tu kao preobrazi
evharistije: celine i pojedinosti imaju simboličan smisao jer aludiraju na Tajnu večeru na
kojoj je zapravo, ustanovljen čin pričešćivanja, ili na Hrista kao na evharističnu žrtvu. Druge
dve teme, Evharistija sa apostolima u apsidi i dve scene iz života sv. Vasilija Velikog na
severnom zidu olatara, neposredna su ilustracija ovog liturgijekog čina.
Dok su starozavetne scene u Vizantiji često slikane u oltarima crkava kao teme sa prenosnim
evharističnim značenjem, Evharistija u apsidi i dve kompozicije iz života sv. Vasilija
Velikog, jedinstveni su primeri ikonografije ovih tema u vizantinkom svetu. Ovo bi trebalo
dovesti u vezu sa ktitorom crkve i živopisa, arhiepiskopom Lavom. Naime na predstavi
evharistije u apsidi, Hrist stoji iza časne trpeze i blagosilja pričesni hleb, koji drži u ruci dok
mu i sa jedne i sa druge strane prilaze apostoli. U vizantinskim crkvama uvek na tome mestu
Hristos pričešćuje apostole komadićima hleba i vinom. Na slici službe Vasilija Velikog, koja
se obavlja uz učešće đakona i vernika, Vasilije, držeči svitak s početkom jedne molitve
evharistočnog značenja, blagosilja na časnoj trpezi naslikane evharistične darove- vino u
putiru i okrugli hleb sa znakom krsta. Arhiepiskop ohridski, Lav, jedan od protagonista
polemike s rimskom crkvom pred sam rascep crkava i prijatelj carigradskog patrijarha
Mihaila Kerularija, napisao je tri pisma Jovanu, episkopu Tranija, u kojima je ustao protiv
shvatanja rimskog sveštenstva koja su vodila raskolu.
Osnovna razlika između rimske i carigradske crkve sastojala se, po navodima Lava, u načinu
upotrebe hleba u evharistiji: Vizantinci su bili za kvasni evharistički hleb, a Rimljani za
beskvasni. Bio je to liturgički problem koji je izazvao ogroman odjek.
Dakle, možda su preko predstavljanja kvasnog hleba u jedinstvenim scenama Sv. Sofije,
došle do izraza savremene bogoslovske raspre, čiji je pobornik bio ktitor ohridskog živopisa,
glava ohridske arhiepiskopije. U jednoj od tih tema- Službi Vasilija Velikog- začela se
neobično značajna evharistička scena koja će docnije, gotovo redovno, biti slikana u donjoj
zoni apside vizantinskih ckava, pod imenom Poklonjenje Žrtvi.
Lavu treba verovatno pripisati i zaslugu za prikazivanje u donjim zonama oltara, đakonikona
i priskomidije, čuvenih carigradskih, antiohijskih, aleksandrijskih i jerusalimskih patrijarha,
episkopa maloazijskih sedišta, rimskih papa, i kiparskih arhiepiskopa, a od sloveskih
crkvenih poglavara, Ćirila i Klimenta Ohridskog. Carigradski patrijarsi su dobili počasno
mesto u oltaru, a neki od poštovanih starijih rimskih papa, kao predstavnici prošlih shvatanja
o jedinstvu crkava, vrlo ugleno mesto u apsidi đakonikona. Poreklom Paflagonac, Lav je
istakao maloazijske episkope, a kao upravitelj Ohridske arhiepiskopije, koja je bila u istom
rangu sa kiparskom crkvom, i kiparske ugledne arhijereje. Slovenski učitelji dobili su
najmanje ugledno mesto u đakonikonu.
Takvim rasporedom se htelo ukazati na kontinuitet i povezanost Ohrida sa velikim središtima
crkvenog života Istoka i Zapada, sa obzirom na prošlost Ohrida u kome je po shvatanjima
Vizantinaca, stolovao samozvani patrijarh cara Samuila. U drugim pravoslavnim sedištima,
dostojanstvenici domaće crkve obično su slikani izvan oltara- u zapadnom delu crkve ili u
priprati ( u Sv. Sofiji u Carigradu, na primer, ili u Srbiji u XIII i XIV veku).
U proskomidiji je u nizu scena naslikana Legenda o četrdesetorici sevastijskih mučenika
mnogo poštovana u samom Carigradu, takođe jedinstven primerak u vizantijskom zidnom
slikarstvu, dok je u đakonikonu ciklus iz života Jovana Preteče. Veliki praznici: ostale samo
četiri slike: Rođenje Hristovo, Uspenje, Vavedenje i Vaznesenje. U priprati, tzv. Ženskoj
crkvi, na zidovima su prikazane žene svetiteljke i dve retke scene u zidnom slikarstvu. Let sv.
Ilije na nebo, i Sedam zaspalih efeskih mladića.

12. Na severnom stupcu, uz ikonostas naslikana je Bogorodica sa malim Hristom na jednoj ruci,
koji ima otkrivene noge do kolena. Sudeći po sačuvanim spomenicima, ovo je za Vizantiju
dosta redak motiv. Naročito su ga, kao mogućnost da se Hrist prikaže sa što više ljudskih
osobina, voleli toskanski ikonopisci iz druge polovine XIII veka. Druga slika je za sada
sasvim usamljena u vizantinskom svetu. Iznad ulaza u pripratu, sa unutrašnje strane,
predstavljena je Bogorodica sa malim hristom kako sedi na jastuku postavljenom na golu
zemlju. Na ovaj način su od Simona Martinija nadalje, pa i van Italije, prikazivali
Bogorodicu skromnosti, (dell’ Umilta) koja je zbog svoje poetske skrušenosti bila omiljena
među čovekoljubivo nastrojenim građanima Italije. Tako slikarstvo Sv. Sofije ohridske pruža
neobično značajno svedočanstvo o shvatanju tematike, programa i ikonografije u Vizantiji
oko polovine XI veka, upravo u doba iz kojeg je ostalo tako malo fresko-slikarstva u
katedralnim crkvama. Ono je bar isto toliko važno i za poznavanje poimanja stila i
umetničkih ideja koje su poticale iz krugova visokog vizantinskog crkvenog klera.
Slikari Sv. Sofije, kojih je bilo više, a među kojima se isiče onaj čija su karakteristična
ostvarenja Bogorodica u apsidi i Arhanđeli uz zapadni ulaz- služili su se onim izražajnim
sredstvima koja su doprinosila da njihovo slikarstvo, što je višemoguće, stekne dramatičan i
ekspresivan sadržaj. Njihovi svetitelji, često statični ili ukočeni u pokretu, imaju fizionomije
koje naginju ružnoći, a gdegde i izrazitoj karikaturalnosti.Lica imaju vrlo mnogo semitskih
crta, a pogled široko otvorenih očiju, sugestivan i prodoran, izražava snažan unutrašnji nemir.
Plastična čvrstina oblika, dobijena tonskom obradom volumena i naglašenom konturom, i
štur kolorit podređen svetlo-tamnim kontrastima, daje reljefnu uverljivost izgledu svetitelja.
U Sv. Sofiji ima vrlo malo uravnoteženih kompozicija sa uobičajenom vertikalnom osovinom
i ritmočki raspoređenim masama sa obe njene strane, Preovladavaju scene bez određene
geometrijske osmišljenosti, sa figurama razmeštenim bez želje za komponovanjem, a sa
namerom da nemir rasporeda i grč zaustavljenih pokreta unesu dramatičan ton u sliku. Kada
se tome pridoda da su slikari izabrali harmonije tamnih boja, i to vrlo uske skale, kestenjasto,
oker i bela na licima, tamnoplavo na pozadini slika, sivo, sivkasto-ružičasta i tamnozelena na
slikanoj arhitekturi i pejzažu, a vrlo slične harmonije uz belu i crnu na odeći, onda se može
prozreti njihova namera da stvore suru, antiliričnu i antiklasičnu umetnost, koju je
prevashodno interesovalo kako predstaviti duhovni svet savremenog asketizma i odricanja od
ovozemaljskog, a zanemariti fizičko, materijalno, lepo.
Bila je to umetnost koja je ponikla u monaškim sredinama Istoka, ali je u Carigradu već
odavno bila prihvaćena i negovana u ateljeima velikih prestoničkih manastira, kakav je bio
Studion. Ostavila je tragove u nekim carigradskim minijaturama u razdoblju od IX do XI
veka(Hludovski psaltir, rukopis Britanskog muzeja iz 1066. godina itd.) i na nekim
mozaicima i freskama u prestonici iz istog vremena( prostorija na spratu Sv. Sofije; freske
nađene prilikom iskopavanja oko Sv. Irine). Pa ipak se u Carigradu ne mogu naći prave
analogije za jezik ohridskih slikara. One se nalaze bliže Ohridu, u drugom delu carstva,
Solunu, gde su najviše u freskama priprate solunske katedrale Sv. Sofije i delimično u
živopisu crkve Panagije ton Halkeon, koje su nastale u vreme ohridskih fresaka ili nešto
ranije, sadržane istinske paralele za slikarstvo u Ohridu.
Dela umetnika u Sv. Sofiji solunskoj toliko su bliska ohridskim da se čini kao da su prizvod
iste umetničke skupine. Zbog toga je vrlo moguće da je matični grad slikara Sv. Sofije u
Ohridu bio Solun. Solun će sa svojim umetnicima u istoriji slikarstva u makedoniji pod
vizantinskom vlašću i inače imati ravnopravnu ulogu sa Carigradom.
12.NEREZI

13. U drugoj polovini XI i prvim decenijama XII veka pojavljuju se nova stilska shvatanja. Linija
je sve izražajnija(kod iscrtavanja kose i brade naročito).
Haristikija je praksa u Vizantiji da se manastiri i manastirska imanja daju na upravljanje
svetovnim licima, naravno zaslužnim u izvesnom smislu. Neke mere(pronija) dovode do
bogaćenja lokalnih feudalaca, koji postaju ktitori. Zauzimaju i najviša mesta u crkvenoj
hijerarhiji. Na ohridskom arhiepiskopskom prestolu se ustoličavaju ljudi van monaških i
svešteničkih redova.
Jedan sličan feudalac, potomak Anđela, imao je velika imanja oko Skoplja, i kod sela gornji
Nerez zida manastirsku crkvu posvećenu sv. Pantelejmonu.
Osnovna koncepcija je skromna, kako u odnosu na veličinu, tako i unutrašnji razmeštaj. Ali
naravno ne i u kvalitetu radova. Crkva je petopkupolna, sa središnjom osmougaonom i
ostalim četvorougaonim, od lomljenog kamena i opeke. U zemljotresu u XVI veku je propala
kupola i svodovi i kalota apside.
Svetitelji u donjem nizu sa jakim karakternim crtama. U oltarskom prostoru po stubovima i
zidovima dopojasne figure svetitelja u medaljonima(Kuzma i Damjan).
U XII veku, u epohi Komnina, vizantijsko slikarstvo dolazi do čvršćeg jedinstva stila i
dostiže možda svoj najuzvišeniji momenat. Glavni element stila je linearna arabeska koja
ritmuje kompoziciju, vlada oblicima tela, naborima odeće, obradom lika i kose. Figure su
izrazito izdužene i vitke, stvoreni su kako asketski tipovi, tako i divni primeri
spiritualizovane lepote i gracije(anđeli).
U carigradskoj Sv. Sofiji ovaj stil predstavljaju lepi,ali relativno skromni fragmenti mozaika
na galerijama:carski portreti(Jovan II Komnin, i njgova supruga, carica Irina), divna
Bogorodica sa Hristom na krilu i Anđeo. Ostaci prefinjenog Deizisa pripadaju, verovatno
XIV veku, iako ga obično klasiraju u XII vek. U samom naosu, izgubjene u ogromnosti
prostora i širini zlatnih površina na lučnim zidovima ispod prozora, jedva se primećuju figure
Jovana zlatoustog i još nekih svetih.
Najblistaviji sačuvani primer grčkog živopisa XII veka su freske manastira sv. Pantelejmona
u Nerezima kod Skoplja, zadužbini carskog srodnika 1164. Đurđevi stupovi pripadaju istoj
epohi.
U hramu i oltaru ostale su samo freske nižih zona, dok su u prostorijama pod četiri male
kupole u uglovima građevine očuvane gotovo sve freske. Hrist je tu prikazan u četiri različita
vida u kalotama. Oltar-euharističe teme. U višim zonama naosa, naslikane su ilustracije iz
Hristovog i Bogorodičinog života, tako da svaka po širini zauzima jedan zid.
Sveti pantelejmon, zaštitnik hrama, dobio je počasno mesto uz ikonostas, a u priprati su bile
scene iz njegovog života, koje s većim delom uništene.
Nerezi se u stilskom pogledu nalaze na kraju dugog puta koji je ostao najvidnije obeležen u
slikarstvu minijatura, jer je većina spomenika zidnog slikarstva koji su vodili do njegovih
rešenja uglavnom propala. Stilska shvatanja komninske umetnosti- želja da se figura,
oslobađajuć se ranije težine i voluminoznosti predstavi, uz pomoć određenih deformacija i
stilizacija, lakšom, pokretljivijom i vitkijom -u nerezma je gotovo programski sprovedena.
Broj učesnika u scenama je sveden na minimum. Linija postaje dominantan momenat,
definiše draperije, opcrtava figuru, ističe plastičnost. Linija, kao osnovno slikarsko sredstvo
udružena je sa izrazitim kolorizmom. Apstraktan kolorizam lišen želje da se oliči prirodna
boja.
Oplakivanje Hristovo: Scene slične nereskom oplakivanju imaju dvojako ikonografsko
značenje, iako im je raspored isti: Polaganje u grob i upravo Oplakivanje Hrista. Povorku
koja nosi Hristovo telo je slikar zaustavio trenutku kada bogorodica pada na kolena,
neprirodno raširenih nogu(što se ne sreće u Vizantiji) i zagrlila sina ljubeći mu lice. Apostol

14. Jovan ljubi hristu ruku, a Josif iz Arimateje i Nikodim mu pridržavaju noge. Kompoziciono
jaka scena!Potencirano isticanje unutrašnjih osećanja ličnosti, naročito Bogorodice.
Lik sv. Trifuna.
13.KURBINOVO, SV.ĐORĐE
Ima jednostavniji arhitektonski oblik. Jednobrodna građevina sa krovom na dve vode, od
lomljenog kamena i cigli sa pažljivo obrađenim fugama. Južni zid sa spoljne strane ima
pilastre do polovine visine, služe verovatno kao kontrafori.
Na fasadi postoje tragovi ktitorske kompozicije, ali ime mu nije poznato. Verovatno neki
manji vlastelin. Kurbinovski ansambl je jedan od najbolje sačuvanih slikanih celina srednjeg
veka u nas. Pošto nema kupole, proroci su u najvišoj zoni. U drugoj zoni su Veliki praznici i
čuda. A u prvoj cele figure svetitelja. U oltarskom prostoru, je bogorodica sa malim hristom,
na prestolu, a ispod nje je poklonjenje otaca sa malim Hristom umesto hetimasije , što govori
da su slikari pratili raspravu među liturgičarima... Kurbinovski slikari su tako postali prvi koji
su oblikovali kasnije dosta čestu scenu poklonjenja žrtvi.
Isus i sv. Đorđe, zaštitnik hrama, su prikazani pored ikonostasa, na počasnom mestu, u
natprirodnoj veličini, sa naslikanim ramovima.
Živopis se nadovezuje na Nereze, ali se u mnogome razlikuju. Nerezi pokazuju unutrašnja
osećanja i dramatizam, a Kurbinovo razigranim crtežom, mnoštvom nabora na draperijama,
koje čine lake figure, kao vetrom ponesene.
Kurbinovo predstavlja u odnosu na Nereze novu, ali i završnu fazu komninskog stila.
14. POČETAK SRPSKE SAMOSTALNOSTI:
U Srednjem veku se naročito razvila monumentalna arhitektura crkvenih građevina. Razlozi:
viškovi nagomilanih materijalnih sredstava(iskorišćenje bogatstva zemlje i besplatnog rada
seljaka, rudnika, trgovine, tzv. Carine i raznih drugih dohodaka) dali su mogućnost
vladajućem posedniku da ugledajući se na susede pristupi građenju i skupih objekata, i drugo,
u Srednjem veku je religiozni momenat igrao veliku ulogu te su iz tog razloga baš crkvene
građevine ispunjavale pretežni deo programa monumentalne arhitekture uopšte.
Celokupna zajednica podeljena na seljake i zanatlije sa jedne, i veleposednike i upravljače sa
druge strane. I naravno crkva sa svojim upravljačima koja je sa ovim drugim činila jedno.
Vladari su pomagali crkvu jer je u feudalnom uređenju ona bila njihov oslonac i oruđe. Kuće
za stanovanje su građene od trošnijeg materijala, pa su propale. Ta arhitektura(crkvena)
nastala je kada su uslovi za to bili podesni, a i nestala je konačno 1459. tj, malo kasnije u
XVI i XVII veku kada je nastavio, naravno skromnije, narod sa sveštenstvom i malim brojem
vlastele koja se bila prilagodila Turcima.
Sloveni su se naselili na Balkan zajedno sa Avarima, koji su iščezli, krajem VI i početkom
VII veka. Teritorija današnje Srbije, Makedonije i Crne Gore bila je tada pod vizantinskom
vlašću. Religija- paganska. Društveno uređenje im je uglavnom bilo u obliku plemenskih
saveza sa seoskim opštinama i sa nekom vrstom vojne demokratije. Naseljeni su bili
prvenstveno plodni krajevi tzv. Župe, starešine-župani.postepeno, mešanjem sa autohtonim
stanovništvom, razvilo se u nasledne župane, a od IX veka stvara se i neka vrsta vladajućeg
sloja, što sve najzad dovodi i do uslova za formiranje samostalne države.
Vizantija se iz početka opirala, ali je morala ovo da prihvati koristeći novo stanovništvo kao
graničnu odbranu.

15. Tokom IX, X, XI i XII veka traje borba za formiranje i održavanje tih prvih država: u IX i X
veku- pod Vlastimirom, Mutimirom i Petrom Gojnikovićem, na Limu i Ibru. U X veku
između Save, Dunava, Morave i Jadrana, pod Časlavom, krajem X i početkom XI veka na
Prespi i Ohirdu u Makedoniji, pod carem Samuilom, i u isto doba u Zahumlju pod knezom
Mihajlom Viševićem, a na Skadarskom jezeru pod kraljem Jovanom Vladimirom. U XI veku
u Zeti, dotadašnjoj Duklji, i Primorju, pod knezom Vojislavom, a Zatim kraljevima
Mihajilom i Bodinom, u XII veku u Raškoj pod županima Vukanom, Urošem I, Urošem II,
Desom, i najzad Nemanjom i njegovom braćom. Nemanjićka država se borila prvenstveno
protiv Vizantije, a zatim i protiv Bugarske i Mađara.
Krajem IX i početkom X veka Sloveni prihvataju hrišćansku veru, a čim se ta vera učvrstila,
vladari su pokušavali da je osamostale od dominacije Rima i Carigrada, odnosno Ohrida. To
nije uspelo Zeti, koja je dobila samo relativno zavisnu, od Rima, arhiepiskopiju u Baru, od
1067. ali je Raška dobila potpuno samostalnu(od Grka) crkvu 1219.
U početku je narod odbijao novu veru. Takođe raširila se i bogumilska jeres, koju je Nemanje
suzbio i prihvatio istočno pravoslavlje, koje mu je više odgovaralo.
U organizaciju države sa naslednim vladarom, počinje da se uvodi jedan sistem sve bliži
zapadnjačkom feudalstvu: seljak(sebar) nije slobodan, već je vezan za zemlju, i dužan je da
pored poreza u naturi i novcu, daje i tzv.’rabotu’, rad na zemlji za vlastelina kome pripada
kraj. Vrhovni vladar je izdelio zemlju, nasledno ili privremeno, vlastelinima, koji su dužni da
upravlja svojim krajem, i da daje vladaru određeni prihod i da mu se, po potrebi, stavlja na
raspolaganje sa svojom vojskom. Sa svoje strane, vlastelin, u svome kraju, eksploatiše rad
seljaka.
Razlika između zapadnog i raškog sistema zavisnosti bio je u glavnom u odnosu vladara i
vlastele, gde je vladar po vizantinskom uzoru, mogao davati i oduzimati privilegije, zemlju, i
gradove vlasteli, koja je tako bilo u mnogome zavisna od vladara. Položaj seljaka bio je u
glavnom sličan.
Crkva je još pre nogo što će od finansijski ojačalih vladara dobiti posede i seljake, i tako i
samo postati posednik, imala manastire, koje su gradili kaluđeri, latinske i grčke, u drugoj
polvini XI, i prvoj polovini XII veka. Vladari su naročito velika sredstva dobili od otvaranja
rudnika olova i srebra u XIII veku.
Gradili su gradove tvrđavice, za stanovanje vlastele ili vladara. Varoši u unutrašnjosti nije ni
bilo jer je većina ranijih vizantinskih uništena, a tadašnji način života nije zahtevao građenje
novih. Manastiri su bili često zlačajni centri u zemlji, a njihove crkve su bile jedine solidne,
monumentalne građevine tog doba. Oni(M) nisu bili samo religiozni, već i privredni,
društveni, pa i kulturni centri, jer se iz njih širila i prva pismenost.
Razlozi za ovakvo obimno građenje manastira bili su: srednjevekovna pobožnost, strah od
strašnog suda, težnja da se zadužbinama otkupe gresi, zahvalnost za kakvu dobijenu bitku,
oslobođenje iz ropstva, izlečenje od bolesti, i sl. Tako je nastala i trka ko će sagraditi
velelepnije zdanje. Naravno, jedan od bitnijih razloga je bio i taj što je crkva pomagala
vladaru u održanju državne i društvene organizacije, kako prema narodu, tako i prema
vlasteli.
Vladarske zadužbine su po pravilu imale jednu monumentalnu crkvu namenjenu za grobnicu,
koja je trebalo da nadmaši istu takvu od predhodnika. Vlastela se ističe građenjem crkava tek
od XIV veka kada dobija na statusu. Pored njih crkve su gradili i crkveni upravljači, ali i
bogatiji pojedinci.
Nova arhitektura na ovim prostorima, osim što je naravno imala uzore sa strane, vremenom je
razvila i sopstvenu interpretaciju, pa nije bila direktan nastavak vizantinske arhitekture, već
se i individualno razvila.

16. 15. ARHITEKTURA
Grčka, makedonska, bugarska, i hrvatska arhitektura su starije od srpske.
G: Nije nastavak antičke grčke arhitekture, nego vuče korene iz starohrišćanske sa bliskog
istoka, i vizantinske iz Carigrada i Soluna.
Uticaji: VI i VII vek, invazija Slovena na Balkan.
X vek napadi Arapa i Bugara
XII vek, upad krstaša-
Razvijala se između tih kriza, naročito između XII XIV veka, na Peloponezu(Mistra) i u
Epiru i Tesaliji...
Grčka srednjevekovna arhitektura orijentalnog tipa predstavljena je u obliku jednobrodne
građevine sa teškim zidovima i malim prozorima. Vizantinski uticaj iz Carigrada i Soluna
donosi crkvenoj građevini oblik upisanog krsta sa kubetom na preseku dva poluobličasta
svoda., sa porticima(tremovima) ispred ili oko zgrade, obrazovanim od kolonada i arkada i sa
fasadama građevine ukrašenim šaranjem opekama i sa svim detaljima koji idu uz to, npr.
Krovni venac od testerasto postavljenih opeka, kolonete od opeka na fasadama, uziđivanje
ukrasa od pečene zemlje na fasade, itd. Jak uticaj na Makedoniju i Kosovo i Metohiju. Odatle
i petokupolna crkva.
Sveta Gora-Atos, poluostrvo istočno od Soluna, Između X i XV veka sagrađeno više
manastira. Crkve svetogorskih manastira imaju izgled crkve sa kubetom i konhama, tzv.
Trikonhos( sa četvrte strana je ulaz pokriven poluobličastim svodom) Konhe mogu biti
postavljene drektno uz kube, a mogu između kubeta i njih biti postavljeni poluobličasti
svodovi. Atos je doprineo razvoju Moravskog tipa.
M: Pod uticajem vizantinske arhitekture uopšte, a posebno pod uticajem grčke regionalne
škole. Oblik upisanog ksta sa jednim kubetom,(sa pet kubeta npr. Nerezi kod Skoplja).
Fasade ozidane kamenom i opekom tako da im njihov raspored u razne šare i kombinacije
daju najbogatiji dekor. Osim naizmeničnog postavljanja redova kamena i opeke, i
postavljanja opeka i vertikalno između tesanika kamena, još i razne kombinacije ređanjem
opeka. Šahovska polja naizmenično ređanim opekama i tesanikom, mogu biti postavljene i
dijagonalno.
Fasade nisu obrađene jačim ispadima: više površinske, samo oživljene plitkim nišama(lako
uvučenim poljima između pilastara, ozgo završenim arhivoltama) Arhivolte su izvedene
naizmenično kamenom i opekom, ili samo opekama razdvojenim debelim spojnicama
maltera. Vide je još i na faadama nizovi cevčica, od pečene zemlje, modelovanih u obliku
cvetića, koji senkom koj njihova šupljina čini ističu te pojedine nizove....ukrasa rezanog u
kamenu ima vrlo malo.
H: Građeno pre svega tesanim kamenom, jedino oživljavanje zidova davale su niše. Svod kao
osnovni građevinski elemenat, i kombinacija više raznih svodova. Ornamenti rezani na
kamenu su retko na fasadi. Na njima dominira preplet. Preplet je razvijen na Hrišćanskom
Orijentu, odatle je prešao sa jedne strane već u rimsku umetnost(Dioklecianova palata u
Splitu) a sa druge strane, putem Seobe naroda, u Evropu(Langobardski kraj). Iz zemalja
Karla Velikog je donesen i u staru hrvatsku umetnost. Trake prepleta, skoro uvek tročlane se
razlikuju od srpskog koji je mahom dvočlan.
Balkan na međi. NJnjnj, dva uticaja, zapadnjački i vizantinski, ali i treći, sa hrišćanskog
Orijenta.
Glavni element te orijentalne arhitekture je svod. Oblik same građevine može biti izdužen, sa
tim što je na jednoj užoj strani ulaz a na drugoj oltar. Ovakve trobrodne građevine- bazilike.

17. Sve ove podužne građevine mogu imati i kube. Drugi raspored je centralni oblik osnove, čiji
je srednji deo obično pokriven kupolastim svodom, kubetom, koje je okolo poduhvaćeno
nižim svodovima, i to najčešće sa četiri strane.
Kube je orijentalnog porekla. To je svod u obliku polulopte(kalote-gornje polovine lopte)
koja leži ili na kružno raspoređenim osloncima, ili i to je najčešće slučaj, iznad prostora
kvadratne osnove. Prelaz između kvadratne osnove i kružne kubeta, izvršen je u četiri ugla,
ili po starom orijentalnom načinu tzv ugaonih trompi(četiri luka prebačena preko uglova
kvadratnog prostora, ispod kojih ostaju niše-trompe) ili najčešće, po načinu naročito
razvijenom u vizantinskoj arhitekturi, pomoću sfernih trouglova-pandantifa. Pandantifi
omogućuju da donji četvrtasti prostor ispod kubeta ne bude ograđen punim zidovima, već da
samo u četiri njegova ugla ostanu stupci spojeni odozgo pomoću četiri luka.
Hrišćanski Orijent je, zbog te isključive upotrebe sistema svodova za pokrivanje prostora,
razvio i jedan osobit raspored osnove cele građevine: kube je obično pokrivalo centralni deo
građevine i davalo mu, kroz svoje prozore svetlost ozgo, a to kube je okolo bilo poduhvaćeno
polukalotama, ili čelima poluobličastoh svodova, kako je usvojeno i naročito razvijeno u
vizantinskoj arhitekturi pa i kod nas.
Bliski istok, siromašan kamenom a bogat dobrom zemljom, je svoje svodove(poluobličasti
svod i kube(najkarakterističniji oblici orijentalne arhitekture) dok je krstasti svod vizantinski,
a ostali oblici svodova su retki) izvodio opekom, osim Sirije i Jermenije, bogate kamenom, i
to obično bez upotrebe skela, iz ruke, lepeći opeku na opeku gustim malterom u debelim
spojnicama.
Druga osobina je građenje zidova pritesanim kamenom sa vodoravnim slijevima od po
nekoliko opeka, što je kasnije dobilo dekorativnu primenu, i tako su postale fasade
nemalterisane spolja, obrazovane od naizmenične kombinacije kamena i opeke.
Solidnost zidova pojačavana je i armiranjem mase vodoravnim ’roštiljima’ (pojasima,
santračima) od hrastovih greda. Hrastove grede su postavljane i kao zatege u raspone lukova i
svodova, i vidne su u unutrašnjem prostoru građevine.
Na fasadama od kamena izbegavana puna figura i potenciran biomorfni i zoomorfni reljef.
Na fasadama od opeka, ili kobinovanim sa kamenom, ukrasi na fasadi su postignuti
rasporedom opeka i kamena.
Kod građevina, Carigrad usvaja raspored kod koga se kube diže na preseku dva poluobličasta
svoda. Kube je uvek na pandantifima, dok Orijent upotrebljava trompe. Posle kubeta i
poluobličastog svoda i krstasti svod je često u upotrebi u vizantinskoj arhitekturi, ali bez
dijagonalnih rebara. Krovovi su direktno po svodovima pokrivani olovom, bez drvene
podloge. Krovni venci su najčešće od testerasto postavljenih opeka.
Unutrašnjost je od vrha do poda bila živopisana tehnikom al fresco, što je bio i njihov glavni
ukras, jer neke naročite plastike unutra nije ni bilo.
Sa zapada, opet, dolazi protoromanski stil. Monaški redovi, koji su imali svoje zidare, postali
su prenosnici tog stila. Ovo se odnosi pre svega na spoljnu obradu i ukras u raškom periodu.
Fasade su obično bile malterisane, a kod najbogatijih spomenika, oblagane glačenim
mermerom i ukrašavane romanskim reljefnim ukrasom, grupisanim naročito na bogato
ukrašenim portalima i prozorima. Krovni venci izrađivani su u oblku slepih arkadica na
konsolama(nemački bogenfriz). Ispred crkava, građeni su kadkad i zvonici.
Stilske grupe:
Prva grupa:Stara Zeta i Zahumlje(Hercegovina sa odgovarajućim primorjem), doba pre
Nemanjinog monumentalnog građenja u Raškoj. Pripremni period za formiranje jedinstvene
srpske države.
Druga grupa, Od kraja XII veka, pa do kraja XIII veka u Raškom kraju.

18. Treća grupa, u vezi sa vizantinskim stilskim uticajem.Pretežno na Kosovu i Metohiji, ali i
izvan tih krajeva. U XIV veku.
Četvrta grupa, krajem XIV veka početkom XV.do ukidanja vladajućeg sloja koji je bio
glavni graditelj monumentalnih crkava.
Peta grupa, pod Turcima, od sredine XV veka, pa do kraja XVII veka.
Prva grupa ima najčešće predromanski karakter. U Raškoj, Zeti, Zahumlju sve do
Nemanjinog perioda. Takođe i kod najstarije hrvatske arhitekture. Najstarija arhitektura Zete
i Raške pokazuje srodnost.
U Nemanjinoj nezavisnoj državi, druga grupa, sredina je bila vezana za Primorje i Italiju.
Ureligioznom smislu, morskim putem, ipak za hrišćanski Orijent. Vizantija je u to vreme bila
pritisnuta od strane Seldžuka, a zatim i krstaša. Srpska država se u to vreme u nekim
pitanjima ulanjala na papu. Crkvene građevine tog doba imaju srazmerno malo vizantinskog.
Najčešće jednobrodne zasvedena crkva, sa jednim kubetom, što je u suštini orijentalnog
porekla, ali je na ove prostore došlo preko protoromanskih i romanskih građevina primorja.
Spolja su bile obrađivane na zapadnjački romanski način.
Prelom u silskom razvoju starog građevinarstva čini izmena političke, vojne, ekonomske i
kulturne orijentacije, time što početkom XIV veka, srpska država(Mađarska od kraja XI veka
počinje izbijati na Primorje, a još se pre Nemanje raški župan Vukan bio počeo okretati
slabijoj Vizantiji), prebacuje svoje težište na jugoistok, na Kosovo, Metohiju, zatim
Makedoniju(koja je bila pod vizantinskom vlašću), pripojivši te krajeve svojim oblastima.
Veze sa primorjem i Italijom od tada su oslabile, na račun veza sa Carigradom i Solunom. Za
vreme kralja Milutina izgrađeni spomenici, po nalogu njegovom, njegovih sledbenika i
vlastele, obrazuju treću stilsku grupu. Karakteristike vizantinskog duha. Naravno postoje
izuzeci, koji su posledica želje ktitora, izbora protomajstora i njihovih družina. Banjska,
Dečani i Sv. Arhanđeli kod Prizrena, iako pripadaju ovom periodu, svrstani su u rašku
stilsku grupu.
Sledeća stilska grupa vremenski je ograničena do pred kraj XIV veka kada turci osvajaju i
teritorije poslednje vlastele južno od Šare, čime je onemogućena gradnja bilo kakvih
monumentalnih projekata, jer su poručioci o glavnom bili vladari i vlastela. Na severu, u
slivu Mrave, održala se još neko vreme, jer su Turci bili zauzeti ratovima u Maloj Aziji,
jedna srpska država. Tzv. Moravski stil. Slabi uticaj Vizantije, a od njega je ostalo nasledstvo
sa Kosova, Metohije, i iz Makedonije, a pored toga i uticaj sa Atosa(Trikonhos, osnovni oblik
građevine) a takođe i sa Orijenta(klesani ukras na fasadama u kamenu, koji je jermenskog i
gručijekog karaktera. U ovaj poslednji meša se i nešto zapadnjačkog uticaja, asimilovanog i
prerađenog, a primećue se i poneka crta islamskog duha.
1459. Turci su pregazili poslednju srpsku državicu na Dunavu. Građenje pod Turcima
sačinjava petu, poslednju grupu te stare sakralne arhitekture. Vlastela koja bi se prilagodila
Turcima, i još po neko od kaluđera ili sveštenika, sa narodom, dizao je skromnije crkvene
građevine. Ova poslednja grupa nema neko stilsko jedinstvo, i interesantnija je sa stanovišta
istorije i arheoligije nego umetnički i stilski.
Dva tipa građevina su se razvila u srednjevekovnoj Srbiji:
1) Jednobrodna građevina, zasvedena poluobličastim svodom, bez kubeta, obično manje
građevine, i jednobrodna građevina, ali sa jednim kubetom- ovako su građene i
najveće zadužbine.
2) Građevina sa osnovom u obliku ’upisanog krsta’. One imaju kube sagrađeno na
preseku dva poluobličasta svodaali osnov nije ostavljena tako da čini oblik slobodvog
krsta, već je taj krst zatvoren u pravougaonik, obimnim zidovima. Tako se u

19. uglovima između krakova krsta, pojavljuju mali prostori, koji svojom visinom ostaju
niži od svodova kojima su presvedeni kraci krsta. Ti ugaoni prostori presvedeni su
obično poluobličastim svodovima( retko krstastim svodovima ili niskim kalotama) i
onda cela crkva ima samo jedno kube. Naravno i iznad ovih malih ugaonih prostora
mogu biti sagrađena, takođe, kubeta i u tom slučaju građevina ima pet kubeta(jedno
veće središno i četiri manja). Središnje kube se dole u osnovi oslanja na četiri stubca.
Kod građevina sa jednim kubetom, postoje dve varijante: ako je građevina dovoljno
široka, a poprečni krak krsta dovoljno dug, ti stupci su potpuno slobodni, ili, ako je
građevina uža, te je poprečni krak sasvim kratak tako da su stupci priljubljeni uz
bočne zidove građevine. Ovaj drugi nazivamo sažetim oblikom upisanog krsta.
3) I građevine pod 1, i pod 2, mogu imati tzv. Oblik trikonhosa, tj. osim konhe apside
mogu dobiti još dve takve sa severne i južne strane potkupolnog prostora, ili na
severnom i južnom kraku krsta.
Oblik upisanog krsta nije skoro nikad kvadratan. Kao sve građevine za skupove, i ovaj
oblik crkve je malo izdužen po liniji istok-zapad. Ispred crkava su priprate, kao neka
predvorja sa određenom kultnom funkcijom.
Kamen i opeka su osnovni građevinski materijal. Retko se zidalo samo opekom. Opeka
nije oblikom slična današnjoj. Pljosnata oko jedne stope duga, široka 3-5 santimetara, od
dobre zemlje, dobro umešena i pečena, bez mnogo šupljina. Spojnice maltera, kada se
zidalo opekom, bile su debele koliko i sama opeka. Kod većih građevina zidovi su bili
debeli i preko jednog metra. Takođe nisu zidani celom debljinom na isti način. Oba lica
su obično izrađena tesanim ili pritesanim malterom, a unutrašnjost je punjena lomljenim
kamenom, koji je vezivan malterom. Temelji su od velikih kamenova povezivanih
vrućim, negašenim, tzv. živim krečom. Redovi opeka su pokadkad izravnjavali slojeve
kamena, a često su imali i dekorativnu funkciju.
Građevine su bile uvek zasvedene. Nema u srednjovekovnoj Srbiji primera sa ravnim
tavanicama,Luci i svodovi su najčešće od krečnog šupljikavog kamena, ’sige’, jer je on
specifično najlakši. Ređe se zasvođavalo čistom opekom(kalote kubeta u apsida). Luci,
svodovi, pa čak i kubeta, imaju obično zatege od jakih hrastovih greda(13-18cm) , koje
su bile ornamentisane bojom. To je stari orijentalni, pa zatim i vizantinski način
ojačavanja konstrukcije dok se malter ne stegne. Kod arkada te zatege deluju još i
dekorativno i postale su stilski motiv.
Krovovi su postavljeni preko svodova, ili sa konstrukcijom od greda i podlogom od
dasaka koja nosi olovni pokrivač, ili je olovo direktno preko svodova položeno(da bi se
izravnjala gornja površina, ili dobila visina, stavljan je obično ozgo prvi sloj ilovače).
Ćeramida je stavljana za pokrivanje krovova samo u tursko doba ili kao izuzetak. U
primorju su za pokrivanje upotrebljavane kamene ploče. Olovo je upotrebljavano u
tablama(3-6mm) koje su obično na samom gradilištu livene. Table su jedna sa drugom
uhvaćene u porub, ali obično nisu ničim naročito pričvršćivane za svod, jer ih sams
njihova težina drži. Uz vertikalne zidove, koji izlaze iznad krova, prikivano je to olovo
velikim gvozdenim klincima. Oluka nikada nije bilo, osim slivnika u obliku jezika na
donjim krajevima uvala (npr. na kubetu). Za vreme Turaka, olovo je skidano sa krovova,
pa su građevine propadale. Kasnije su privremeno, prilikom obnova, pokrivani
ćeramidom, ređe i kamenim pločama, najređe i drvenim klisom.
Spolja su zidovi ostavljeni u kamenu, u kamenu i opeci, ili su omalterisani. Ređe su lica
ozidana čistim mermerom. (nikada, pak, nisu samo pločama mermera oplaćena.) U
unutrašnjosti zgrade, zidovi su uvek izmalterisani i živopisani al fresco.

20. Pod crkve bio je od kamenih ploča, i jedino je prostor ispod kubeta bio istican, gde je
crkveni amvon. Pokadkad je izrađen i u šarama.
Često se u prostoru ipod kubeta, visoko od poda, vide otvori sudova od pečene zemlje
koji su tu uzidani i koji imaju za cilj da pojačaju akustiku prostora.
Krila za vrata su bila obično hrastova, nikada bronzana, najčešće na gvozdene čepove, a
ne ne šarke.
Prozorska okna su bila ili od gipsanih ploča(slično antičkim transenama) sa
mnogobrojnim otvorima za raznobojna stakla, ili od olovnih ploča koje su bile izrezane u
kružne otvore ili razne ukrasne figure sa ispunom od stakla, sve na hrastovim ramovima.
Staklo se nije radilo u zemlji već se donosilo iz Italije, preko primorja, u malim okruglim
tablama(konjskim karavanima kako je, uostalom, i sva roba donošena i ceo saobraćaj
uopšte obavljan).
Ikonostas, pregrada koja odvaja oltar od ostalog dela crkve, postao je u vizantinskoj
arhitekturi(templon) i razvio se u oblik sa nizom stubića poveanih ozgo vodoravnom
gredom (kosmitisom). U sredini je bio prolaz sa vratancima (dveri) , a bočni delovi su
bili zatvoreni parapetnim pločama (pluteima), iznad kojih su bile zavesice. Dve glavne
ikone bile su postavljene levo i desno na same zidove ili na zidane stupce crkve (steloi,
primer Nerezi kod Skopja). Takvi ikonostasi su bili i kroz ceo XIII vek u
srednjevekovnoj arhitekturi u Srbiji. Krajem XIII veka te ikone se stavljaju na sam
ikonostas, između stubića, na mestima ranijih zavesica, a krajem XIV veka ikonostas
dobija iznad kosmitisa i ikone deizisa (-hrist sa jovanom i bogorodicom) a ozgo krst, a od
polovine XVII veka(pod ruskim uticajem) i čitave spratove još drugih ikona, Tada se
uvode i drveni rezbareni ikonostasi (svetogorskog tipa).
U katoličkim crkvama u Primorju, u oltaru je mogao biti kiborijum-ciborijum, u obliku
kamenog neba, na četiri stubića, sve ukrašeno.
Ispod kubeta, obešen na kuke može visiti ’oro’ , polijelej, veliki prsten za sveće i
kandila, izrađen od drvete ili bronze, kadkad bogato ukrašen.
Zvonici u srednjovekovnij Srbiji nisu bili u svemu isto što i zvonici na zapadu. Najčešće
se pojavljuju u raškoj stilskoj grupi, nešto ređe na Kosmetu ili Pomoravlju, gde se
izuzetno pojavljuju kao kulica nad pripratom. Izgleda da su prvenstveno građeni uz crkve
pri kojima su bila sedišta episkopa.
Priprata(peripatos), narteks, aksonarteks, često kvari arhitektonsku celinu. Ponekad su uz
crkvu zidane i male kapele (paraklisi), pa i čitave nove crkve. U Pećkoj patrijaršiji
postoje četiri crkve i jedna priprata., stari carigradski način, (Pantokrator-Kilise džami,
Panahrantos-Feneri-isa-džami, Pmakaristos-Fetie-džami)
Zbog nesigurnih vremena manastirski kompleks, u čijem su sastavu bile crkve, često
opasan jakim zidom. Uz taj zid sa unutrašnje strane, ile prislonjene zgrade kao: konaci za
stanovanje, biblioteka, riznica, trpezarije, kujne, podrumi... Pokadkad su zidovi oko
manastira pretvarani u prave tvrđave, sa odbrambenim kulama, pirgovima, zbog napada
pljačkaša. Manastiri su bili podizani u nepristupačnim predelima, osim onih podizanih na
mestima gde su živeli kakav podvižnik(anahoret), ali mnogi su vremenom postali važni
komunikacijski i privredni centri, naročito oni gde su se razvili panađuri i trgovi.
Osim manastira, crkve su građene i po selima(mirske) koje su opsluživali sveštenici, a ne
kaluđeri.
16. RAŠKA STILSKA GRUPA:
Prvo sistematsko monumentalno građenje u Raškoj počinje od vremena župana Stefana
Nemanje, u drugoj polovini XII veka. Raška srpska država postigla je prvo političku, a

21. zatim i crkvenu samostalnost od Vizantinaca. Središnja oblast oko koje se razvila
Nemanjina država je Raška, i zato se i stilska grupa naziva tako.
1) Crkva manstira Bogorodice, u Toplici kod Kuršumlije.
2) Crkva manastira Sv. Nikole, na istom mestu i iz približno istog vremena.
3) Đurđevi stupovi, kod nekadašnjeg Rasa, danas kod Novog Pazara. Posle 1168.
4) Studenica(velika crkva Bogorodice), kod ušća na Ibru, glavna Nemanjina zadužbina,
1183-1196.
5) Za vreme Nemanje građene i: prvobitna crkva manastira Hilandara, na Atosu(1198.),
i crkve manastira Sv. Nikole i Sv. Đorđa u župi Dabar na Donjem Limu.
6) Žiča kod Kraljeva, za vreme Stefana Prvovenčanog, posle 1207. a pre 1220.
7) Pridvorica, više Studenice,
8) Hvostanska Bogorodica, kod Peći, 1219.
9) Đurđevi stupovi, kod nekadašnje Budimlje, danas Ivangrada(Berane), za vreme
župana Prvoslava, sinovca Nemanjinog, 1219.
10) Spoljna priprata, ispred velike crkve u Studenici, sagradio Radoslav, sin
Prvovenčanog, 1227-1234.
11) Mileševo, za vreme kralja Vladislava, 1234. kod Prijepolja.
12) Sv. Apostoli, u Pećkoj Patrijaršiji, arhiepiskop Arsenije, druga četvrtina XIII veka.
13) Morača, na reci Morači u Zeti, za vreme sina Vukanova, Stefana.1252.
14) Sopoćani, na izvoru Raške, kralj Uroš I, 1255.
15) Gradac, na Ibru, Jelena Anžujska, 1270.
16) Davidovica, na Limu, za vreme Dmitra, sina Vukanova, brata Stefana Prvovenčanog,
1281.
17) Arilje, na Moravici, za vreme kralja Dragutina, 1296.
18) I dve manje crkve, crkva Sretenja kod Ušća, i crkva Sv. Nikole u Baljevcu, kod
Raške.
Spomenici koji istorijski ne pripadaju periodu, takođe dve od njih nisu ni jednobrodne
građevine sa kubetom, stilski ostaju u vezi, jer su spolja obrađeni na romanski način:
19) Banjska, kos Kosovske Mitrovice, Glavna zadužbina kralja Milutina, 1313-1315.
20) Dečani, kod Peći, za vreme Stefana Dečanskog i kralja Dušana, 1327-1335.
21) Sv. Arhanđeli kod Prizrena, glavna zadužbina cara Dušana, 1343-1347, kao i crkva
Sv. Nikole uz nju.
22) Trška crkva, kod Žagubice, 1247.
23) Bela Crkva, kod Karana, za vreme župana Brajana, 1332-1337. jednobrodna
građevina sa kubetom.
Osnovne karakteristike:
Jednobrodna, zasvedena građevina, sa jednim kubetom. Sa zapadne strane se najčešće nalazi
priprata, a uz bokove crkve obično neka niža odeljenja, pevnički transcepti i paraklisi. Fasade
su obrađene u manjoj ili većoj meri na romanski način. Iako je stil takve građevine preuzet sa
hrišćanskog Orijenta, u Rašku je došao iz Primorja.Tek od zidanja Studenice, jasno se
definiše stil koji zadržava osnovnu koncepciju, ali od nje stvara jednu originalnu novu formu,
sa kubetom na kockastom postolju i sa bočnim pevnicama ispod njega(u početku su to bili
mali ulazni vestibili, koje već ranije vidimo na Orijentu). Spoljašnjost je ukrašena na manje-
više zapadnjački način.
Crkveni brod bio je zasveden i pokriven krovom na dve vode obložen olovom. Time zapadna
fasada dobija zabat sa krovnim vencem izvedenim u sredini na vrh. Taj zabatni zid je često
izlazio svojom visinom iznad krova kao kakav nadzidak(motiv južne Italije-Apulije)

22. Oltarske apside su i spolja i iznutra polukružne osnove. Kube je cilindričnog tambura, ali ih
ima i poligonalnih. Ono je bilo pokriveno olovom odmah po oblini svoda bez drvene
podloge. Krovni venac na kubeu išao je najčešće vodoravno, i sastojao se od niza arkadica na
konsolama, kao romanske crkve u primorju tj. u susednoj Italiji.
Površine fasade, ravne, oživljene jedino plitkim vertikalnim pilastrima. Nikakve vodoravne
podele nije bilo. Zapadna fasada je bila glavno lice, imala je ulazni portal, a iznad ovoga
najčešće jedan prozor. Na oltarskoj apsidi bio je takođe pozor, pokadkad i trifora.
Kube uvek ima kockasti prelaz. Priprata, ima zajedničku fasadu i krov sa crkvom, odlika
raških crkava. Spoljne priprate, dozidane, su eksonarteksi.
Najvažniji niži delovi, proširenja za pevničke horove, uz prostor ispod kubeta, pevnički
transcepti, i male zasebne kapele-paraklisi, ponekad su pokriveni zajedničkim krovom, pa
crkva spolja deluje kao trobrodna bazilika.
Osnovna težnja, obraćanje pažnje na spoljni izgled građevine, a ne na prostranost njene
unutrašnje šupljine, koja nije ni bila potrebna ovim crkvama. Težnja za monumentalnošću
veća od one za dekorativnošću, kao kod moravske grupe.
Zidovi crkava ozidani sa oba lica tesanikom, a iznutra punjeni lomljenim kamenom. Čak su
ozidavane najviše na primorski način, sitnim tesanikom, pa su fasade malterisane ozgo. Kod
nekih je malter bio i bojen, u oker žutu(Sopoćani) ili u crvenu(Apostoli u Peći ili Žiča). Kod
nekoliko crkava fasade su ozidane uglačanim mermerom, na toskanski način, i to ne oplaćene
pločama, već ozidane tesanim mermerom, debelim i do 30 cm.
Još jedan oblik, arhivolta iznad vrata i prozora. Otvori vrata su ovek ozgo pravougaoni, a
otvori prozora su ozgo lučni. Kod bogatijih crkava ove grupe, vrata i prozori ukrašeni su
romanskim dekorom u belom mermeru. Stilizovane uvojci, biljne vreže i lozice, a ne preplet
koji je karakteristika moravske škole, a kroz lišće i cveće upletene su figurice ljudi i
životinja. Ceo ovaj plastični ukras biće klesan u visokom reljefu, a ne kao onaj u moravskoj
školi, u plitkom ili ravnom reljefu. Oblici, iako naivni, prilično realistički tretirani. Figure
nisu afrontirane, tj. simetrično po dve kao par naspramno postavljene, i njihova krila i repovi
ne prelaze u ornamentalno stilizovano lišće kao kasnije u moravkoj školi(pod uticajem
orijentalne plastike). Često su oči figura ispunjene olovom da bi se pojačao izraz. Olovom se
pune i nizovi rupica kao dekorativni pervazi.
Prozori: Nije bilo većih formata stakla, pa se ugrađivalo u obliku staklenih ploča prečnika do
30 cm u gipsane table, kao antičke transene. Na Studeničkom prozoru sa severne strane se
sačuvao hrastov ram sa olovnim izbockanim pločama, u oblicima mitoloških životinja, na
čijim telima se izdvajaju delovi od obojenog stakla.
Zino slikarstvo: Osim donekle u Đurđevim stupovima u Rasu, scene nisu raspoređene vodeći
računa o arhitektonskim poljima zidova i o dekorativnom efektu celine već su postavljane
bez obzira na ovo a prema utvrđenom rasporedu. U glavnom je u tradiciji vizantinskog
slikarstva prethodnih vremena. Figure su velike, mirne, postavljene približno u jedan plan.
Taj se živopis uglad na stare zidne mozaike, otuda na više mesta pozadina imitira zlato. Na
njemu su naslikane kockice mozaika. Inače je pozadina samo obojena u zagasito plavo.
Pojedine kompozicije su oivičene i odojene jedna od druge crvenom bojom. Po strogosti i
impozantnosti ukupnog efekta, zidno slikarstvo XIII veka ima potpuno monumentalan
karakter. Najbolji primeri Mileševo i Sopoćani. Takođe ima i slikanih ornamenata na lucima,
udubljenjima prozora, vrata, karakteristočnih za ovu epohu.
17. RAŠKA U XIII VEKU- MONUMENTALNI STIL:
U osvit XIII veka za Srbiju nastaje novo doba. Latini su savladali Vizantiju i sve do 1261.
godine ona nije bila sposobna da stvara velika dela. Srbija se naglo diže i uspostavlja ili

23. proširuje svoje državne i crkvene ustanove. Nemanjin naslednik Stefan 1217. godine iz Rima
dobija kraljevsku krunu i počinje da se naziva Prvovenčanim kraljem Srba i Pomorja.
Nemanjin sin Rastko, pod monaškim imenom Sava, svetogorski kaluđer, a potom iguman
očevog manastira Studenice, uz odobrenje nikejskog cara i blagoslov vaseljenskog patrijarha,
1219, ostvaruje autokefalnost srpske crkve, i postaje arhiepiskop. Tako je prestalo
neposredno mešanje grčke ohridske arhiepiskopije u crkvena pitanja Srbije, a srpski
arhiepiskopi se biraju u zemlji. Iz liturgije je potisnut grčki jezik, a sa fresaka su nestali grčki
natpisi sa imenima svetitelja i kompozicija. Pod Milutinom, počinju osvajanja na jugu na
štetu Vizantije, koja se neće zaustavljati sve do smrti Dušana, 1355. Potrebno je bilo da se
vizantinski car orodi sa kraljem Milutinom, 1299-davši mu kćer za ženu, da bi za neko vreme
prestali srpski napadi.
To su uslovi u kojima se Srbija pokazala kao jedna od retkih zemalja u kojoj se mogla
nastaviti vizantinska umetnička tradicija, koja je u matici bila prekinuta zbog osvajanja
Latina. U tom periodu su u Srbiji stvorena njena najveća slikarska dela i poseban,
monumentalni stilski izraz. Naravno, tome su doprineli vizantinski umetnici, koji su zbog
nemanja posla u Vizantiji se razišli po mediteranskim zemljama, došavši i u Srbiju.
Monah Sava se, 1208, vratio u Srbiju, donevši sa Svete Gore i mošti svoga oca Sv.Simeona iz
Hilandara, i sahranio ih u Bogorodičinoj crkvi u Studenici, gde je i sam postao arhimandrit.
Odmah je sa braćom knezom Vukanom, i kraljem Stefanom, pregao da popiše očev
mauzolej. Dovevši slikara Grka, koji je krajem 1208, ili tokom 1209, živopisao sa
pomoćnicima Bogorodičinu crkvu.(dalje 19.)
Srbija u XIII veku je odigrala ogromnu ulogu u vizantinskom slikarstvu, ne umećući se kao
prelazni period između slikarstva Komnina i Paleologa, već stvarajući poseban izraz sa
jasnim stilskim obeležjima. To razdoblje bez obzira na veliku ulogu grčkih slikara je vezano
za srpsku vladarsku dinastiju Nemanjića.
XIII vek je doba izrazitog plastičnog oblikovanja figure, za razliku od prethodnog, liniji
naklonjenog stoleća. Tim svojstvom se slikarstvo XIII veka više nadovezuje na slikarstvo X i
XI nego na iskustva neposrednih prethodnika.
Stoleće Sopoćana je izmenilo i način komponovanja scene, što je na kraju razvitka,
promenilo izgled čitave kompozicije. Što su se dela svojim vremenom nastanka udaljavala od
početka XIII veka, to je uvođen veći broj figura u kompoziciju, da bi u Sopoćanima postao
masovan. Uporedo, još jedna karakteristična pojava, glavna figura se polako pomera ka
centru kompozicije da bi na kraju došla u samu osu iste. Više nije bilo potrebe kao na nakim
ranijim primerima da se ona veličinom ističe u odnosu na ostale. Najzad, kompozicija postaje
simetrična, sa rasporedom figura oko središnje osovine, što doprinosi reprezentativnom
izgledu celine.
Novo je i građenje prostora na slici- arhitektura na slici dobija sve veči značaj u oblikovanju
prostora. Što se ide dublje u XIII vek, uvodi se pored poznatih projekcija slikane arhitekture-
ortogonalne i kose- još i inverzna perspektiva. Sve su češći njeni vidovi iz žablje i ptičije
perspektive. Veća iluzij prostora time, nego ranije, valjda.
XIII vek voli da bez obzira na dimenzije građevine, da sliku napravi što većih razmera, zbog
čega ona gotovo redovno zauzima ceo jedan zid ili veliku površinu uokvirenu plastikom zida.
Tako su voluminoznost figura i velika, frontalna, simetrična i masovna kompozicija,
smeštena u prostor dali pečat slikarstvu XIII veka, postali sredstvo monumentalnog izraza,
novo iskustvo slikara, koje če se ugraditi, drugačije primenjeno, u umetnost Paleologa na
početku XIV veka.
U XIII i XIV veku, dva procesa razvijala su se u suprotnim pravcima: ukoliko je vizantinski
politički uticaj u srpskim zemljama slabio, utoliko je u njima rastao njen kulturni uticaj?

24. Monumentalno slikartvo doneli su u srednjevekovnu Rašku Grci, majstori carski. Nemanjići
su grke kao političke protivnike mrzeli, ali su njihovu kulturu cenili.
18. ĐURĐEVI STUPOVI:
Nemanjine zadužbine: Pokušavajući da za sebe pridobije crkvu, on je kao jedan od
pretendenata za naziv poglavara Raške podigao i obnovio:Bogorodica i crkva manastira Sv.
Nikole, u Toplici kod Kuršumlije. Đurđevi Stupovi, B.C. u Studenici.
Crkva Đurđevi Stupovi, sagrađena posle 1168, kod Novog Pazara, starog Rasa, pokazuje
primorske majstore koji zadržavaju glavni oblik crkve Sv. Nikole, ali ga obrađuju u velikoj
meri na romanski način.___Arkada na stubićima i konsolama u unutrašnjosti kubeta
daje najbogatije obrađenu unutrašnjost kubeta u celokupnoj srednjevekovnojsrpskoj
arhitekturi. Uglovi kubeta su u osovinama crkve. Na spoljašnjim fasadama, krovni venac je
u obliku romanskih slepih arkadica na konsolama. Kube i na ovoj crkvi nema spolja još
formirano kockasto postolje. Ova je crkva imala takođe, dve kule sa zapadne strane(ime
stupovi, u stvari kule, na starosrpskom). Oltar je bio tročlan. Crkva je imala i dva bočna ulaza
sa malim vestibilima. U crkvi je bio fresko živopis iz XII veka koji je, što je vrlo redak
primer u srpskoj arhitekturi, bio raspoređen u polja, koja se potčinjena arhitekturi i bila u
tesnoj vezi sa njom(Inače su scene ređane jedna do druge u zonama).Proroci u tamburu
kubeta obuhvaćeni su plitkim lukovima koje nose stubići. Kompozicije iz ciklusa Velikih
praznika u potkupolnom prostoru raspoređene su u dve zone, tako da najvišu zonu scena
uokviruju sa gornje strane prislonjeni lukovi, dok su sve kompozicije u srednjoj zoni
smeštene u slikane okvire koji imaju trodelne dekorativne lukove i slikane stubiće.
Jevanđelisti u pandantifima su u prirodnom arhitektonskom okviru, dok su svetitelji u poprsju
uvek prikazani u medaljonimaili naslikanim okvirima u vidu ikona što vise na zidu. Stojeće
figure donje zone nalaze se ispod naslikanih arkada. Taj običaj preuzet je iz onovremene
vizantinske umetnosti: u Nerezima su ispod slikanih lukova na stubićima ili kao ikone i
medaljoni prikazani svi svetitelji iz četiri bočna kompartmenta hrama. Izvor ovog sistema
ukrašavanja nalazi se u antičkoj umetnosti. On je našao pristalice u vizantinskom slikarstvu
epohe Komnina, a uhvatio je duboke korene i u romanskoj umetnosti Italije tog i nešto
kasnijeg vremena. Nemanja je uspeo da dođe do najboljih vizantinskih umetnika tog
vremena. Veća robusnost u izgledu svetitelja i primena deblje linije u crtežu i formulisanju
plastičnosti deli slikarstvo Đurđevih Stupova od prefinjene i milozvučne umetnosti Nereza.
Linija u ĐS prekriva mnogo više figure nego u Nerezima i Bačkovu, učestvujući u stvaranju
iluzije svetlosti koliko i u iscrtavanju nabora draperije i kontura, gde je često debela i
nametljiva. Crkva je sagrađena od kamena i bila je spolja omalterisana. Razorena je prvi put
1689, a zatim je stradala mnogo u I i II SR.
Sama crkva se nalazi na vrhu kupastog brda sa stepenicama ispred zapadnog ulaza, što je
jedinstven primer. Oko crkve je bio odbrambeni zid, a na jednom uglu tog zida nalazi se
crkvica Sv. Đorđa koju je sagradio kralj Dragutin u XIII veku, u prizemlju jedne kule.
Crkva je, prema natpisu, izgrađena 1170-1171, posle dolaska Nemanjina na velikožupanski
presto. Freske su nastale koju godinu kasnije, oko 1175. U crkvi su samo u fragmentima
sačuvane freske, i čak je jedan deo prenesen u Narodni muzej u Beogradu.
Na istočnom zidu priprate, iznad velikog lučnog otvora koji vodi u hram, još se drži oštećena
velika freska sv. Đorđa na konju. U ikonografiji majstori često koriste stare uzore iz XII
veka, na primer u sceni Krštenja. U umetničkoj obradi, međutim, slikari iz Đurđevih stupova
vezuju na dosta originalan način živi linearizam kasnokomninskog stila, sa izvesnom
uzdržljivošću u stavovima i pokretima. I dominantni plavi ton kolorita, iz koga se oštrije
izdvajaju jedino okeri inkarnata, znatno pojačava opšti utisak mirnoće, statike i

25. monumentalosti. U Đurđevim stupovima upada u oči veličina figura i širina mirnih
kompozicija. Možda su majstori pripadali monaškoj sredini, jer u Vatopedu, sačuvane glave
sa kraja XII veka, Petra i Pavla veoma liče na živopis ĐS. To prvo Nemanjino slikarstvo,
vezuje se za period pre delatnosti Save Nemanjića, grčki je signirano.
Slikarstvu iz Nereza i kosturskih crkava XII veka naročito su bliske freske u Đurđevim
Stupovima kod Rasa.
Jedan pravac, direktan nastavak tendencija nagoveštenih u Nerezima, negovali su Majstori
Kurbinova. Njihova kontrastna umetnost, ekspresivna, plastična, dekorativna i stilizovana u
isti mah, rastapala se u ornamentnim arabeskama.
Drugu tendenciju pokazuju majstori Đurđevih Stupova. I oni su bliski onima iz Nereza, ali je
njihova koncepcija slike znatno stroža i monumentalnija. Čvršći crtež, opori kolorit, oštri
pokreti ne pokazuju finese nereskog stila, ali taj njihov arhaizam ni u kom slučaju ne deluje
provincijski. U strogosti fresaka iz Đurđevih Stupova već se nazire ona umetnost koja je
došla do punog izraza u Bogorodičinoj crkvi u Studenici, u novom stilu ranog XIII veka, koji
se formirao kao reakcija na lepršavu, svetlu umetnost poslednjih Komnina i Anđela.
19. BOGORODIČINA CRKVA U STUDENICI:
Tek su crkve koje su sv. Sava i Nemanja zajedno popisali zlatom, pojavljuje se žuto nebo i sa
njim vedro, svečano slikarstvo dvorske škole.
Najstarije srpske freske na žutoj pozadini sačuvane su u studeničkoj Bogorodičinoj crkvi,
koja svojom arhitekturom, plastikom i slikanim ukrasima otvara novo poglavlje u istoriji
stare srpske umetnosti.
Početak samostalnosti srpskog slikarstva, od umetnika naše krvi, pada u iste godine kada i
početak samostalne srpske književnosti. Za naše prve pisce znamo da su bili članovi
dinastije. Verovatno su i prvi Srbi slikari, bili bliski dvoru, učeći od grčih umetnika, i koji su
radili kao protomajstori na građevinama prvih Nemanjića.
Prve srpske odlike: natpisi na srpskom na freskama, srpske teme( Srbi svetitelji, portreti
vladara, članova dinastije i crkvenih poglavara) Originalne kompozicije, ilustracije tema iz
tek stvorene srpske književnosti.
U crkvi su, pored liturgičkih tema u oltaru, bili ilustrovani samo veliki praznici i pojedinačni
svetitelji. U staroj priprati bili su naslikani Strašni sud i ciklus muka Hristovih. Sporedne
prostorije spoljašnje priprate bile su slikane scenama iz svetiteljskih žitija. U severnoj kapeli
bio je ciklus Sv. Nikole, a u južnoj ilustracije Žitija Simeona Nemanje i portreti Nemanjića.
Po skromnim ostacima vidi se da je i velika spoljna priprata bila ukrašena freskama sa žutom
pozadinom. Najstarije freske u Bogorodičinoj crkvi imaju žutu pozadinu, Velika Bogorodica
sa anđelima u konhi apside, pod njom pričešće apostola, a na zidu oko oltarske pregrade
čeone freske Blagovesti i Sretenje.
Velika Bogorodica Oranta sa Hristom Emanuilom u medaljonu na prsima stoji ispred prestola
bez naslona, njoj se sa svake strane klanja po jedan arhanđeo pokrivenih ruku. Ikonografski,
kompozicija predstavlja tip Bogorodice Vlahernske, koja se javlja u apsidama crkava u
drugoj polovini XII veka, u crkvi Rođenja u Vitlejemu, i u Neredici.
Zanimljive Blagovesti. Između Bogorodice i arhanđel Gavrila naslikan je hortus conclusus,
ograđeni vrt, simbol Bogorodice.
Studeničke freske na žutoj pozadini se odvajaju od komninskog stila iz XII veka. Umesto
starog kaligrafskog je široki, monumentalni potez. Poreklo ovih fresaka sa žutom pozadinom,
prilično je zagonetno. Postoje prepostavke da žuta pozadina i monumentalni potez potiču od
majstora koji su pripremali kartone za mozaike.

26. U sporednim delovima oltara i malim kapelama velike priprate radili su drugi majstori
freskisti, čiji je stil sličan stilu iz kasne komninske umetnosti, koja dosta podseća na freske iz
XII veka u Kosturu.
Strogi stil studeničkih fresaka sa žutom i plavom pozadinom svakako je blizak jeziku
muzivnog slikarstva iz komninskog perioda. Tnnnn...u Srbiji se u vreme rasplinutog
komninskog stila pojavio svečani, monumentalni vid freske, koja se vraćala strogim oblicima
zidnog slikarstva. Muzivni karakter imaju samo freske iz centralne oltarske apside i srednjeg
dela naosa, potkupolnog prostora i zapadnog traveja.
Raspored kompozicija u glavnom prostoru crkve sistematski je sproveden. Velike freske
glavnih praznika ređaju se, počevši od Blagovesti, sleva nadesno, i završavaju se u
potkupolnom prostoru na severnom zidu monumentalnom scenom Uspenja Bogorodice. Sve
dramatične scene iz zemaljskog života Hristovog, iz ciklusa Muka, izdvojene su u skromniju
prostoriju priprate. Ova će se podela tema ponavljati i kasnije sve do kraja XIII veka.
Iz prazničnog ciklusa očuvano je Raspeće, na zapadnom zidu naosa, jedino je levi krajnji deo
pretrpeo manje izmene. Raspeti Hristos, blaga izraza, lako izvijen ulevo stoji na
supedaneumu zaista kao ’car slave’ kao što je i signiran. Bogorodica i Jovan Bogoslov, stoje
mirno ispod krsta sa tišično vizantinskim gestovima. Longin sa nimbom u živom pokretu.
Ispod ruku hrista, personifikacije crkve i sinagoge, lebde. Crkva prinosi putir da prihvati krv
iz rane Hristove, dok sinagoga odleće, obe ih prate anđeli. Gornji uglovi, levo Mojsije desno
Isaija. Postoje neke veze sa zapadim interpretacijama(Sv. Vlsije kod Brindizija) Takođe i
’zavoreni vrt’ na blagovestima je motiv koji se u tom obliku ne pojavljuje u istočnoj
ikonografiji.
U najnižoj zoni naosa, nekoliko neretuširanih fresaka od kojih Jovan krstitelj.
Zaslugu svoju i svoje braće oko ukrašavanja hrama Sava je pomenuo u dugom, zlatom
ispisanom natpisu u prstenu kubeta. Ispod savinog natpisa, slikar se u molitvenom obliku
potpisao na grčkom, ali mu je ime nepoznato, jer je oštećen baš tu...
Na žuto pozadini prekrivenoj nalepljenim zlatnim listićima, na kojoj su bojom izvedene
kocikice što podražavaju mozaik, naslikana je frontalno okrenuta Bogorodica u konhi apside,
sa Hristom na rukama, kojoj se klanjaju dva arhanđela, a ispd njih u apsidi Evharistija s
apostolima. Ostalo slikarstvo u hramu, poklonjenje arhijereja u donjoj zoni apside, đakoni i
episkopi u proshomidiji i đakonikonu, ostatak scena iz ciklusa Velikih praznika, stojeći
svetitelji u donjoj zoni naosa, bilo je izvedeno na plavoj pozadini, bez imitacije mozaika.
Sava insistirao da se pozadine tu boje azurom, a da se oreoli ukrase zlatnim listićima, i da se
imena ispisuju takođe zlatom. Na zaklonjenijim mestima, u đakonikonu i proshomidiji, ali i u
bočnim ulazima, dobile su običnu plavu pozadinu, oreole bez zlata, a imena su ispisana
belom bojom.
Sava je prvi uveo napise na srpsko-slovenskom jeziku. Pošto su majstori bili Grci, on je
pisanje poverio srpskim prepisivačima, čije se neiskustvo u vladanju slikarskom četkom vidi
na svicima svetitelja.
Crkva u Studenici, posvećena je Bogorodici Evergetidi, možda baš zaslugom Save
Nemanjića, koji je u istoimenom carigradskom manastiru, bio rado viđen gost, gde je preveo
njihov tipik i prilagodio ga za Hilandar i Studenicu. Crkva je slavila Uspenje, kao i
carigradska, pa je Ono u živopisu stavljeno na bitno mesto u hramu, na severni zid, a na
njegovo mesto stavljeno je Raspeće. Umesto poznatog Pričešća apostola, Sava je zahtevao da
se prikaže Euharistija, trenutak kada Hrist iza časne trpeze obema rukama blagosilja hleb i
vino, dok mu sa strane prilaze apostoli. Scena je u tom obliku poznata od XI veka, sa jednog
liturgijskog svitka poreklom iz Carigrada. U Studenici se nalazi najstariji do sada poznati
primer takve kompozicije u zidnom slikarstvu.

27. Sava, mnogo čitajući, došao je do simbola koji su prikazani u crkvi, onaj vrt na blagovestima,
crkva i sinagoga na raspeću(poreklom iz pesničkih dela Andrije Kritskog). U to doba stvoren
je i tip ikone, Bogorodice Studeničke, koja se nalazi na jugozapadnom pilastru u crkvi.
Savinom zaslugom su iznad Nemanjinog groba u jugozapadnom uglu hrama naslikani
portreti Nemanje i njegovih sinova. Pored ulaza, po jednom žitiju Stefana Nemanje, na zidu
je bila ispisana osnivačka hrisovulja Nemanjina. Povelja(hrisovulja) je nestala pod kasnijim
slojem živopisa. 1568. predzeto je zamenjivanje starih Savinih fresaka i tada je nestalo više
od pola starog slikarstva.
Nekada su, ispred glavne ulazne kapije manastira, na zidovima oblih kula, koje su je čuvale,
bile freske osnivača Studenice, Simeona Nemanje, i njegovih sinova Stefana, Vukana i Save.
Ostali su samo portreti Stefana i Vukana, koje je uradio slikar naosa Bogorodičine crkve.
Umetnički značaj studeničkog slikarstva daleko prevazilazi njegovu kulturno-istorijsku
važnost. Njene freske su prvi, očuvani, spomenik novog stila XIII veka u celom vizantinskom
zidnom slikarstvu. Kompozicije i figure velikih razmera u Studenici zamenile su ranije
intimne formate scena i svetitelja. Napušta se dekorativnost dvorskog stila Komnina, i dolazi
se do mirnih širokih poteza, koji daju dostojanstveniji izgled svetiteljima. Sa lica se brišu
emocije, grčevi, samo ponegde, kao žene u raspeću, i ona postaju apstraktnija, bez portretskih
vrednosti. Ta umetnost, stvara svet udaljen od realnog, napuštajući slikanje po prirodi, u
manastirskim slikarskim radionicama Carigrada.
Dlačice na Hristovom torzu, na Raspeću, i na telu Jovana Preteče, takođe, naslikao je
Hristovu ruku, koja se providi kroz čašu u Euharistiji. Raspeće, ili Jovan Milostivi u oltaru.
RADOSLAVLJEVA PRIPRATA:
Nemanjin unuk, kralj Radoslav, u četvrtoj deceniji XIII veka, dozidao je pripratu.
U južnoj kapeli, portreti članova porodice Nemanjića i prve dvojice srpskih arhiepiskopa. Po
tome se zaključuje da su freske slikane 1235. a da je ktitor Radoslav. Južna kapela sa četiri
scene proslavlja uspomenu na Simeona Nemanju. Ciklus je inspirisan spisima arhiepiskopa
Save, posvećenim Nemanji. Uočljiv uticaj religioznih scena iz Hristovog života ili života
svetitelja, na koje se oslanja sam Sava u opisima svog oca. Ponavljanje ciklusa u istom vidu u
kapelama Sv. Simeona Nemanje u Sopoćanima i Gradcu.
Centralni prostor priprate bio je dekorisan freskama sa zlatno-žutom osnovom. Jako visokog
kvaliteta je bilo slikarstvo priprate, što se vidi po fragmentu nekog isposnika. Kapele znatno
slabije slikane. Severna kapela, posvećena Sv. Nikoli, dekorisana je u sasvim arhaičnom stilu
provincijske komninske umetnosti.
Južna kapela predstavlja sasvim srpski kutak u studeničkom živopisu. Slikana je između
1233. i 1234. U donjem pojasu, u nišama su naslikani Hrist i Bogorodica. Pred njima je
povorka Nemanjića: Stefan Nemanja, klečeći arhimandrit, Stefan Prvovenčani, kralj
Radoslav sa modelom kapele u ruci, iza njega kraljica Ana. Na severnom zidu u donjem
pojasu stoje sveti đakoni i portreti prva tri arhiepiskopa: sv. Save, sv. Arsenija, i sv. SaveII. U
timpanonu, nad vratima, naslikan je sv. Ubrus. U gornjem pojasu na severnom zidu naslikana
je velika kompozicija: prenos Nemanjinih moštiju u Studenicu. Iznad niše sa Bogorodicom
očuvan je manji deo neke kompozicije sa Nemanjinog pogreba. U tećoj zoni, iznad prenosa,
jedva se raspoznaje neka scena sa mnogo učesnika.
Zametak originalnih motiva srpskog slikarstva, koja se grana u tri grupe: Donatorska
kompozicija, već počinje da liči na povorku vladara, njoj se dodaje i galerija portreta srpskih
arhiepiskopa. U gornjem pojasu pojavljuju se prve ilustracije iz žitija novih svetitelja Srba-
prve slike nastale pod uticajem nove srpske književnosti.
Nove teme se formalno ne udaljavaju mnogo od več postojećih ikonografskih rešenja.