Wywiad przeprowadziła Barbara Jędryszczak

1. Wywiad z Prezesem Honorowym
Polskiego Związku Głuchych
Kazimierzem Diehlem
Barbara Jędryszczak: Panie Prezesie, w czasie Powstania Warszawskiego miał
Pan 11 lat, a więc był Pan w wieku, kiedy już się rozumie otaczające zjawiska.
Co Pan pamięta z okresu Powstania?
Kazimierz Diehl: Moje wspomnienia nie mogą być traktowane jako autentyczne
przeżycia uczestnika Powstania, bo nie byłem nim. Nie przebywałem
w Warszawie. Mieszkaliśmy wtedy w Łowiczu u rodziny. Opowiem co widziałem,
czego się dowiadywałem, może to częściowo odda atmosferę, jaka panowała
wówczas nie tak daleko od Warszawy. Warto dzielić się z młodym pokoleniem
nawet takim doświadczeniem przeciętnego obserwatora wydarzeń.
BJ: Kiedy dowiedział się Pan, że w Warszawie trwa Powstanie?
KD: Dokładnie 7 sierpnia. Do domu, rodziny zaczęli przybywać uchodźcy
z Warszawy, w tym ranni w walkach. Opowiadali straszne rzeczy -
o rozstrzeliwaniach ludności cywilnej, o wypędzaniu z domów,
o bombardowaniach, o obozie dla uchodźców w Pruszkowie. Pamiętam
jednego pana, który cudem uratował się z pod gruzów domu i rozpaczał, że
nie udało się uratować reszty rodziny.
Wujek, u którego przebywaliśmy był komendantem AK obwodu
łowicko-skierniewickiego, dlatego przybywały do nas różne osoby, które
otrzymywały namiary na nasz adres (ten wujek został w 1946 roku, rok po wojnie
zamordowany w ubeckich kazamatach w Łodzi).
Pamiętam, że dłuższy czas przebywała u nas chora matka przedwojennego
premiera Sławoja Składkowskiego, którą znalazła wśród uchodźców na dworcu
i opiekowała się nią moja mama.
Przybywanie uchodźców trwało przez cały okres Powstania. Jeszcze
w listopadzie kilka osób nocowało w zabudowaniach gospodarczych. Oni
przeważnie przebywali kilka, może kilkanaście dni, wujek starał się swoimi
kanałami załatwiać im inne miejsca pobytu.
Pan Lipski, nauczyciel szkół warszawskich mieszkał u nas z żoną dość długo.
Dawał mi lekcje w zakresie V klasy szkoły podstawowej. Pewnego dnia
przywieziono z Powstania ich rannego 18 letniego syna. O tym, że był to znany

2. później opozycjonista z czasów PRL i wybitny literaturoznawca Jan Józef Lipski,
dowiedziałem się dopiero w latach 90, gdy w jednym z wywiadów wspomniał
on, że jego rodzice przebywali wówczas w Łowiczu, a on sam w łowickim
szpitalu.
Ktoś może zapytać jak to było z utrzymaniem tylu osób przez okres kilku miesięcy.
Otóż pomagało społeczeństwo Łowicza, Kościół i okoliczni rolnicy, dostarczając
żywność, ubranie, pościel. Wielką pomoc wszystkim uchodźcom znajdującym
się w Łowiczu i okolicach niosła księżna Radziwiłłowa z pobliskiego Nieborowa
(synowa księcia Janusza). Ona przede wszystkim organizowała i utrzymywała
sierocińce, np. w Nieborowie i drugi w klasztorze bernardynek w Łowiczu.
Tak działała Armia Krajowa - to była nie tylko armia do walki z hitlerowskim
okupantem, ale i czynnik wspierający społeczeństwo.
To chyba tyle, co mogę o tym okresie powiedzieć. Wiedziałbym więcej, gdybym
był starszy i gdybym był dzieckiem słyszącym. Bo wciąż trwały nocne rodaków
rozmowy, których nie słyszałem, a mama opowiadała mi tyle, co było
bezpieczne. Długi czas nie wiedziałem np., że wujek jest znaczącą postacią AK.
BJ - W kilku artykułach wspominał Pan o udziale w wojnach swojego ojca. Proszę
opowiedzieć coś więcej.
KD: Ojciec w 1920 roku jako 18 letni uczeń gimnazjum łowickiego zgłosił się
ochotniczo do wojska. Został wcielony do 205 ochotniczego pułku piechoty.
W walkach z najazdem bolszewickim był dwukrotnie ranny. Z literatury (książki
Bohdana Skaradzińskiego i Normana Daviesa) wiem, że 205 pułk przebił się
na wschodnią i stronę Niemna, zdobywając most w Druskiennikach. To
wydarzenie jest wspomniane w rozkazie Marszałka Piłsudskiego: "... wasza ofiara
otworzyła wrota do wiktorii niemeńskiej..."

3. BJ: Co ojciec opowiadał jeszcze o tej wojnie?
KD: Byłem młody nie przywiązywałem wielkiej wagi do opowiadań o przeszłości.
Teraz tego żałuję. Pamiętam jednak jak ojciec opowiadał jak żołnierze jego
jednostki gonili bosych i w samych kalesonach bolszewików za Niemen.
Opowiadał to z humorem, a myśmy pokładali się ze śmiechu.
Wszystko co tu przytaczam, wiem z autentycznych dokumentów, które mam
po ojcu.
W latach potem ojciec skończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim,
pracował jako sędzia w Ozorkowie k/Łodzi. W marcu 1939 r otrzymał nominację
Prezydenta Rzeczypospolitej na sędziego Sądu Okręgowego w Łodzi. W tydzień
potem jako oficer rezerwy został zmobilizowany. 1 września wybuchła II wojna
światowa. Ojciec w ramach 37 łęczyckiego pułku piechoty brał udział w
walkach nad Bzurą. 18 września w miejscowości Iłów dostał się do niewoli. Sześć
lat spędził w oflagu w Murnau. Wrócił do domu dokładnie 8 września 1945 roku.
BJ: Czy ojciec miał jakieś odznaczenia wojenne?
KD: Tak, za wojnę 1920 roku dwukrotnie Krzyż Walecznych i medal "Polska Swemu
Obrońcy".

4. BJ: Wiem, że ojciec Pana był przez pewien czas działaczem Polskiego Związku
Głuchych.
KD: Tak, był sekretarzem zarządu oddziału łódzkiego, delegatem na Zjazd
Krajowy w 1955 roku i przewodniczącym Głównego Sądu Koleżeńskiego PZG.
BJ: Dziękuję za rozmowę.