1. 13 luty
Skróty:
Q – wielkość produkcji
TC – koszty całkowite
TFC – całkowite koszty stałe
TVC – całkowite koszty zmienne
MC – koszty krańcowe
ATC – przeciętne koszty całkowite
AFC – przeciętne koszty stałe
AVC przeciętne koszty zmienne
Wzory:
Koszt krańcowy szybciej maleje i rośnie niż koszty przeciętne i przecina je w ich minimach.
W krótkich okresach, kiedy działa prawo wydajności nieproporcjonalnej koszty całkowite rosną nieproporcjonalnie
do wielkości produkcji. Przy małej produkcji rosną one mniej niż proporcjonalnie, a od pewnej wielkości produkcji
dalszy wzrost produkcji pociąga za sobą więcej niż proporcjonalny wzrost kosztów. Przy niewielkiej produkcji koszty
przeciętne są duże następnie maleją wraz ze wzrostem produkcji, ponieważ koszty stałe rozkładają się na coraz większą
ilość produktu a wydajność zmiennych czynników wytwórczych jest rosnąca (co oznacza, że wzrost produkcji wymaga
mniejszych kosztów zmiennych). Następnie koszty przeciętne po osiągnięciu minimum rosną, ponieważ wzrost
produkcji wymaga coraz większych kosztów zmiennych na jednostkę produktu i tendencja ta przewyższa efekty spadku
kosztów stałych na jednostkę.
Koszty krańcowe uzależnione są tylko od nakładów zmiennych czynników wytwórczych. Dopóki działa prawo
rosnącej wydajności czynników wytwórczych koszty krańcowe maleją. Gdy natomiast przyrost kolejnych jednostek
czynników wytwórczych powoduje mniej niż proporcjonalny przyrost produkcji a zatem gdy działa prawo malejącej
wydajności koszty krańcowe zaczynają rosnąć.
Równowaga firmy:
- oznacza ona taki układ kosztów produkcji i przychodu (utargu), który jest najkorzystniejszy z punktu widzenia
celu firmy. Z punktu widzenia maksymalizacji zysku lub minimalizacji strat.
Przychody całkowite (TR) stanowią wartość sprzedanych produktów firmy. TR=p*Q
1
2. Przychody przeciętne (AR) to przychody uzyskane przez firmę ze sprzedaży jednostki produktu.
Przychody krańcowe (MR) to przyrost przychodów całkowitych wywołany wzrostem sprzedaży o jednostkę.
Przedsiębiorca będzie powiększał produkcję dopóki będzie ona przynosiła przyrost zysku a zarazem do momentu,
gdy MC=MR.
Tę wielkość produkcji Q będziemy nazywali punktem równowagi przedsiębiorstwa.
Zysk całkowity rośnie dopóty dopóki przyrosty zysku są dodatnie a zatem dopóki zysk krańcowy jest większy od
zera. Osiąga on maksimum z chwilą zrównania się zysku krańcowego z zerem.
Zysk krańcowy jest równy różnicy między MR a MC.
Podjęcie decyzji produkcyjnych dotycząca rozmiarów produkcji przebiega dwuetapowo:
1. Korzystamy z warunku MC=MR, aby określić rozmiary produkcji przy których zysk jest maksymalny lub strata
minimalna.
2. Odwołujemy się do warunków kosztu przeciętnego (porównujemy ATC z ceną) w celu uzyskania odpowiedzi na
pytanie czy produkcja określona warunkiem MC=MR rzeczywiście zapewnia nam zyski i pozwala kontynuować
działalność w długim okresie.
Przedsiębiorstwo osiąga tzw. techniczne optimum produkcji (tj. optymalną z technicznego punktu widzenia
wielkość produkcji) przy spełnieniu warunku MC=ATC. Dla tego warunku wytwarzana wielkość produkcji
charakteryzować się będzie najniższymi przeciętnymi kosztami wytwarzania.
Techniczne optimum produkcji informuje, zatem, przy jakich rozmiarach produkcji przeciętny koszt produkcji jest
najniższy. Nie oznacza to jednak, że jest to wielkość produkcji optymalna z ekonomicznego punktu widzenia.
Opłacalność produkcji zależy, bowiem nie tylko od kosztów wytwarzania. Ich zmiany zależą od chłonności rynku czy też
od stopnia jego konkurencyjności.
Czynniki te przesądzają o wielkości przychodów firmy i zysku całkowitego. Umożliwiając podejmowanie
racjonalnych decyzji dotyczących rozmiarów produkcji. Przedsiębiorca kieruje się, bowiem w swej działalności nie tyle
zasadą minimalizacji kosztów ile zasadą maksymalizacji zysków. Firma osiąga maksimum zysku dla wielkości produkcji,
gdy spełniony jest warunek MC=MR. Tę wielkość nazywamy optimum ekonomiczne.
Zwiększenie rozmiarów produkcji poza wyznaczone optimum ekonomiczne prowadzi do zmniejszenia zysków
firmy ponieważ od tego punktu koszty krańcowe są większe od przychodów krańcowych.
Koszty w długim okresie
Analiza kosztów w długim okresie dotyczy tych sytuacji kiedy firma dokonuje zmian nie tylko wielkości produkcji
ale także związanej z nią zmiany wielkości i struktury wyposażenia kapitałowego. W długim okresie nie występuje
kategoria kosztów stałych.
W analizie kosztów produkcji w długim okresie posługujemy się kategorią przeciętnego kosztu całkowitego
długookresowego (LAC) wskazującą na wielkość przeciętnego kosztu produkcji dla różnych poziomów produkcji gdy
wszystkie czynniki produkcji są zmienne. W długim okresie firma minimalizuje koszt produkcji przez wybór optymalnej
wielkości i struktury wyposażenia kapitałowego. Relacje miedzy kosztami przeciętnymi i rozmiarami produkcji będą
układały się różnie w zależności od tego czy firma zwiększając rozmiary produkcji osiąga czy nie tzw. korzyści skali. Jeśli
koszty rosną wolniej niż rozmiary produkcji krzywa LAC opada, tzn. koszty przeciętne obniżają się. Oznacza to, że firma
osiąga korzyści skali (ekonomia skali). Natomiast niekorzyści skali (dezekonomia skali) występują w sytuacji odwrotnej
gdy koszty całkowite rosną szybciej niż rozmiary produkcji.
2
3. Występowanie korzyści skali wynika stąd, że wraz ze wzrostem skali produkcji rosną możliwości lepszego
wykorzystania aparatu wytwórczego. Możliwy jest również wyższy stopień specjalizacji siły roboczej i osiągnięcie
wyższej jej wydajności. Zwiększa się możliwość prowadzenia i korzystania z czynników prac badawczo rozwojowych a
także możliwość uzyskiwania korzystnych rabatów z tytułu zakupu dużych ilości czynników wytwórczych. Analizując
korzyści skali podkreślić należy, iż mogą wynikać z uwarunkowań:
Technologicznych
Marketingowych
Finansowych
Po przekroczeniu skali (Q = minimum) koszty całkowite rosną szybciej niż wielkość produkcji gdyż ujawniają się
tzw. koszty skali, których źródłem są m.in.:
nieoptymalne wykorzystanie mocy produkcji
tzw. menedżerskie niekorzyści skali (wydłużenie kanałów komunikacji) rosnące trudności zarządzania dużą
strukturą, koszty rozrostu biurokracji
rosnące koszty transportu i składowania produktów
Wykład 14 ___________________________________________ 23 luty 2004r
Krzywe długookresowych kosztów przeciętnych dla dużych przedsiębiorstw w różnym stopniu zależą od
czynników ekonomicznych, organizacyjnych i technologicznych wynikających ze specyfikacji firm. Kształt krzywych
długookresowych kosztów przeciętnych nie jest jednakowy dla wszystkich branż, zależne jest to bowiem od podatności
danej działalności produkcyjnej na korzyści skali.
Dziedziny gospodarki o dużym udziale kosztów robocizny w kosztach całkowitych są mało odporne na korzyści
skali. Minimum kosztów przeciętnych osiągane jest tu przy relatywnie niewielkiej skali , a zatem pojawiają się
niekorzyści skali.
W branżach podatnych na korzyści skali (przemysł zmechanizowany, zautomatyzowany) w których koszty skali
pojawiają się dopiero przy znacznych rozmiarach produkcji długookresowa krzywa kosztów przeciętnych ma kształt
spłaszczony.
W takich branżach infrastrukturalnych takich jak telekomunikacja, energetyka czy transport kolejowy o wysokim
udziale kosztów stałych w kosztach całkowitych rozszerzenie skali produkcji do rozmiarów produkcji do zaspokojenia
potrzeb z regionu i kraju powoduje stałe obniżanie się kosztu przeciętnego, nie ujawniają się wówczas niekorzyści skali.
Analizę zachowań przedsiębiorstwa i decyzje produkcyjne przedsiębiorstwa analizować można w zależności od
struktury rynku na którym działa firma. W literaturze wymienia się cztery typy struktur rynkowych:
1. Konkurencja doskonała
2. Konkurencja monopolistyczna
3. Oligopol
4. Monopol
Jako kryteria wyodrębniania tych typów rynków przyjmuje się:
liczbę firm działających na rynku
mobilność czynników produkcji (swobodę wejścia nowych firm na rynek)
cechy produktów (stopień ich zróżnicowania)
stopień kontroli cen przez firmę
KONKURENCJA DOSKONAŁA
Cechy (założenia) modelu konkurencji doskonałej
3
4. na rynku występuje duża liczba kupujących i sprzedających, każdy producent wytwarza znikomą część podaży
w związku z czym zmiana wielkości produkcji tych firm nie wpływa na podaż rynkową. W rezultacie cena jest
niezależna od produkujących (i kupujących) jest tzw. datą (dana jest przez rynek).
Istnieje doskonała mobilność czynników produkcji (tj. swobodny ich przepływ pomiędzy poszczególnymi
rodzajami działalności). Nie ma zatem barier wejścia na rynek.
Oferowane towary maja jednakowe czy też zbliżone cechy użytkowe. Reklama i marka firmowa nie odgrywają
roli. Upraszczamy, że klient sugeruje się tylko ceną.
Kupujący i sprzedający mają doskonałą znajomość rynku i dysponują pełną informacją.
W warunkach konkurencji doskonałej zwiększenia podaży przez firmę nie wpływa na poziom ceny. Przychód
całkowity jest równy ilości sprzedanych produktów i ich ceny. Przychód przeciętny jest sumą pieniędzy zysku ze
sprzedaży towarów.
Przychód krańcowy (przyrost przychodu całkowitego związany ze wzrostem sprzedaży o jednostkę) jest równy
cenie, ponieważ firma każdą dodatkową jednostkę sprzedaje po tej samej cenie.
Krzywa popytu na wyrób firmy jest tu nieskończenie elastyczna co wynika z bardzo małego udziału na rynku.
Zmiany wielkości produkcji firmy będą miały tak nikły wpływ na cenę, że można go uznać za zerowy.
Podejmując decyzje dotyczące rozmiarów produkcji firma kieruje się kryterium maksymalizacji zysków, które
wymaga zrównania MR=MC.
AC > p → strata
AC < p → zysk (pojawia się zysk jednostkowy)
AC = p → zysk zerowy/normalny
p >= AVC
Dążące do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwo będzie zwiększać rozmiary produkcji dopóty dopóki przychód
krańcowy będzie wyższy od kosztu krańcowego, a zatem firma ma zysk przy rozmiarach produkcji wyznaczonych przez
zrównanie się kosztu krańcowego z przychodem krańcowym, który jest równy cenie.
Dopóki koszt krańcowy jest niższy od kosztu przeciętnego zwiększenie produkcji obniża koszt przeciętny i
przyczynia się do zwiększania zysku. Od momentu zrównania się kosztu krańcowego i przeciętnego kosztu krańcowego
przewyższając koszt przeciętny przyczynia się do jego wzrostu. Zysk firmy rośnie jednak nadal tak długo jak długo koszt
krańcowy jest niższy od przychodu krańcowego.
Przy spełnieniu relacji MC=MR firma uzyskuje maksimum zysku. Zrównanie MC z MR wyznacza optimum
ekonomiczne przedsiębiorstwa. Punkt, ten nazywamy punktem równowagi przedsiębiorstwa gdyż maksymalizując zysk
przedsiębiorstwa nie jest zainteresowane zmianą wielkości produkcji. Firma znajduje się w stanie równowagi dopóty
dopóki nie zmieniają się takie czynniki jak cena i koszty produkcji.
Gdy p jest większe od kosztu przeciętnego wówczas firma osiąga zysk. Jeśli przyjąć, że koszty firmy obejmują nie
tylko typowe koszty księgowe, ale uwzględniają także koszty alternatywne to zysk ten określa się mianem zysku
ekonomicznego (nadzwyczajnego). Z kolei gdy cena, po której firma sprzedaje produkty pokrywa jedynie koszty
przeciętne całkowite wówczas firma realizuje jedynie zysk normalny (zerowy) należy jednak pamiętać, że koszty
alternatywne wliczone do kosztów całkowitych umożliwiają w tym przypadku „opłacenie” wszystkich czynników
produkcji.
Jeśli cena rynkowa jest niższa od kosztu przeciętnego całkowitego to firma ponosi straty. O tym czy powinna w tej
sytuacji zaprzestać działalności decyduje to czy cena rynkowa jest wyższa czy niższa od AVC. Cena nie niższa od AVC
zapewnia firmie odtwarzanie kapitału obrotowego i umożliwia minimalizację strat w toku dalszej działalności. W
przypadku ceny większej od minimum AVC (tzw. cena zamknięcia firmy) firma musi zaprzestać działalności, gdyż
prowadziłoby to do powiększania strat.
4
5. Wykład 15 ________________________________________ 01 marzec 2004r
MONOPOL
- określany jest jako sytuacja, w której dany rynek pewnego wyrobu kontrolowany jest przez jednego
producenta/sprzedawcę.
Cechy modelu monopolu:
Istnieje wyłączność produkcji i sprzedaży
Producent/sprzedawca jest cenodawcą czyli kontroluje ceny
Produkowany jest produkt, który nie ma bliskich substytutów
Istnieją silne bariery wejścia na rynek
Uczestnicy rynku mają doskonała wiedzę o rynku
Istota monopolu jest jego siła rynkowa pozwalająca kontrolować cenę sprzedawanego wyrobu. Monopol ustala
cenę i wielkość produkcji, które maksymalizują zysk. Monopol nie ma jednak pełnej swobody działania. Ograniczeniami
siły monopolu są:
Ujemnie nachylona krzywa popytu i jej elastyczność (zmusza to Monopol do dobierania odpowiedniej kombinacji
ceny i wielkości produkcji)
Ustawodawstwo antymonopolowe i działalność państwa
Rodzaje monopolu:
Monopol ekonomiczny – będący wynikiem siły ekonomicznej danej firmy (np. Polskie Sieci Energetyczne)
Monopol prawny – wynikający z przepisów prawa (TP S.A. – nadużywa swojej siły ekonomicznej)
Monopol naturalny – oparty o naturalne warunki działalności tzw. monopol techniczny (np. MPWiK)
Źródła siły monopolu:
Opanowanie źródeł i zasobów czynników produkcji niezbędnych do wytwarzania danego wyrobu
Opłacalna skala produkcji wynikająca z istniejącej technologii przy ograniczonym rynku
Siła ekonomiczna umożliwiająca zastosowanie niskich cen, które eliminują potencjalnych konkurentów
Wysokie zapotrzebowanie na początkowy kapitał dla uruchomienia produkcji
Opanowanie kanałów dystrybucji co uniemożliwia doprowadzenie konkurencyjnego dobra do odbiorcy
Patenty i prawa rozpowszechniania wykluczające możliwość podjęcia produkcji wyrobu o zbliżonej jakości
Licencje rządowe i koncesje na produkcję i sprzedaż
Czas niezbędny na wejście
W Polsce instytucją zajmującą się ochroną konkurencji i zwalczaniem praktyk monopolistycznych jest Urząd
Ochrony Konkurencji i Konsumenta (UOKIK) działający w oparciu o ustawę o przeciwdziałaniu praktyk
5
6. monopolistycznych. Ustawa antymonopolowa zawiera unormowania, które konstruują narzędzia przeciwdziałania
monopolowego:
sankcje cywilno-prawne, np. stwierdzenie nieważności umów zawartych z naruszeniem ustawy
sankcje administracyjno-prawne, np. nakaz obniżenia ceny, zakaz łączenia firm, nakaz podziału firmy
sankcje karno-administracyjne czyli kary pieniężne nawet do 10% rocznych przychodów firmy
Funkcje konkurencji
Siłami napędowymi konkurencji wewnątrz danej branży są:
Nowe firmy wchodzące na rynek
Pojawienie się substytutu
Siła przetargowa klientów
Siła przetargowa dostawców
Rywalizacja istniejących konkurentów
Monopolista nie mając konkurentów nie bierze pod uwagę zachowania innych firm. Musi jednak liczyć się z
istniejącym popytem i jego elastycznością. Oznacza to, że monopolista nie może zwiększyć rozmiarów sprzedaży bez
równoczesnego obniżenia ceny lub może sprzedawać mniej po wyższej cenie. Utarg krańcowy i utarg przeciętny
kształtują się tu inaczej niż w warunkach konkurencji doskonałej. W warunkach monopolu wzrost sprzedaży wywołuje
spadek ceny. Spada zatem utarg krańcowy i przeciętny z tymże utarg krańcowy spada w tempie szybszym niż utarg
przeciętny, bowiem każde zwiększenie sprzedaży wymaga obniżenia ceny produkowanego wyrobu.
Krzywa utargu całkowitego i krańcowego w monopolu
Gwarancje wolności gospodarczej
Wykład 16 ________________________________________ 08 marzec 2004r
Opodatkowanie zysków monopolistycznych
Monopol + doskonała konkurencja
Monopol – różnicowanie cen (dyskryminacja cenowa)
Monopol a alokacja zasobów, naturalny monopol, regulacje monopolu
Wykład 17 ________________________________________ 15 marzec 2004r
Konkurencja monopolistyczna
Założenia modelu konkurencji niedoskonałej – konkurencji monopolistycznej:
1. Dość duża liczba stosunkowo niewielkich firm posiadających mało widoczny udział w rynku umożliwiający
jednak oddziaływanie na ceny produktów. Przy tym w modelu tym zakłada się, że działająca na tym rynku firma
należąca do „dawców ceny” nie uwzględnia reakcji swoich konkurentów.
2. Istnieje swoboda wejścia na rynek, zwłaszcza w długim okresie.
3. Producenci wytwarzający dobra i usługi zaspokajające te same potrzeby, ale różniące się od siebie jakością,
wyglądem i stopniem promocji. Zachodzi, więc konieczność stosowania konkurencji niecenowej (np. reklama) w
celu przyciągnięcia klienta.
4. Firma może podnieść cenę nie obawiając się utraty wszystkich klientów, ponieważ część z nich do danej firmy
jest przywiązana.
Przykłady: Stacje benzynowe w jednym mieście; Apteki (kilkanaście – kilkadziesiąt)
Krótko- i długookresowa równowaga firmy w konkurencji monopolistycznej.
Konkurencja niecenowa
Konkurencja za pośrednictwem ceny (obniżanie ceny) prowadzić może do zmniejszenia osiąganego zysku czy
powiększenia strat. Z tego punktu widzenia konkurencja cenowa jest nieopłacalna. Bardziej korzystnym i skutecznym
sposobem konkurowania będzie:
6
7. Różnicowanie produktów
Promocja sprzedaży (reklama).
Wpływ reklamy na cenę rynkową i popyt
W długim okresie korzyści z reklamy mogą zanikać przez stosowanie tych samych metod przez wszystkich
konkurentów. Oznaczać to będzie przesunięcie krzywej popytu i MR na poprzednie pozycje.
Wydatki/nakłady na badania naukowe i rozwój analizowane z punktu widzenia wzmocnienia pozycji firmy w
stosunku do jej potencjalnych klientów
Nakłady na ochronę środowiska naturalnego analizowane w kontekście rosnących barier wejścia dla nowych
firm niezdolnych do zakupu kosztownych urządzeń ochronnych (przy istniejących przepisach prawa w zakresie
ochrony środowiska oznaczać to będzie wzrost pozycji konkurencyjnej istniejącej na danym rynku).
Model ceny ograniczającej konkurencję
Firmy działające w warunkach konkurencji monopolistycznej osiągają w długim okresie wyłącznie zysk normalny
przy spełnieniu założenia o swobodzie wejścia firm na dany rynek. W praktyce założenie to nie musi być jednak
spełnione, co więcej istniejące na rynku firmy są w stanie stworzyć bariery wejścia dla nowych firm i w ten sposób nie
dopuścić do powstawania struktury rynku opisywanego przez model konkurencji monopolowej.
Bariery wejścia można definiować jako koszt, który musi ponieść firma szukająca wejścia na dany rynek, a którego
nie musi ponosić firma już tam obecna. Bariery wejścia chronią, zatem władzę rynkową i gwarantują firmom
działającym na rynku zyski wyższe od normalnych w długich okresach.
Do barier możemy zaliczyć:
Korzyści skali
Absolutne przewagi kosztowe firm działających na rynku
Zróżnicowanie produktów
Koszty kapitałowe
System drapieżnych cen – cena ustalana przez „stare” firmy poniżej progu rentowności
Asymetria informacji
Restrykcyjne przepisy prawa
Narzędziem stosowanym przez istniejące firmy dla stworzenia barier wejścia przede wszystkim cena. Jeśli
istniejące firmy decydują się na blokowanie wejścia nowym firmom to ich zachowanie można opisać za pomocą modelu
ceny ograniczającej konkurencję, w którym zakłada się, że:
Model ceny ograniczającej konkurencję
Wykład 18 ________________________________________ 22 marzec 2004r
1.
2.
3.
4.
5.
Stosowanie obniżania ceny dla ograniczenia wejścia nowych firm na rynek dla swojej skuteczności wymaga
spełnienia kilku warunków:
Spełnienia założeń, że firmy nowe mają koszty przeciętne wyższe niż przedsiębiorstwa istniejące
Zmiany w technice produkcyjnej (postęp techniczny) nie mogą być znaczne i szybkie gdyż nowe firmy
wykorzystywałyby je do obniżania kosztów w porównaniu z firmami starszymi
Popyt na wyroby na danym ryku nie może rosnąć zbyt szybko bo wtedy nowe firmy nie ograniczałyby rynku zbytu
firm starych
Udział sprzedaży nowych firm w sprzedaży całego rynku musi być znaczny gdyż inaczej zmiany w zdolnościach
produkcyjnych rynku byłyby niewielkie, nie wpływałyby znacząco na poziom cen
różnica w kosztach przeciętnych firm nowych i starych pozwala określać łatwość wejścia na rynek
a) jeżeli różnica ta jest bliska zeru to wejście na rynek jest łatwe
b) gdy różnica ta jest niewielka to wejście na rynek będzie utrudnione, ale niezbyt skutecznie
c) przy dużej różnicy wejście na rynek może być utrudnione skutecznie a niekiedy wręcz zablokowane
Model ceny ograniczającej konkurencję zakłada, że istniejące firmy działają w zmowie przy ustalaniu ceny, która nie
dopuści na rynek nowych firm. Brak takiego założenia nie oznacza jednak, ze wejście na rynek nie może być
utrudnione. Jednym z możliwych zachowań istniejących firm może być bowiem brak z ich strony jakichkolwiek
reakcji na wejście nowych firm na rynek. Oznacza to utrzymanie dotychczasowych rozmiarów produkcji (podaż).
Założenie o takich zachowaniach istniejących firm znane jest jako postulat Sylosa (Labiniego).
7
8. W takiej sytuacji wejście nowych firm na rynek musi wywołać spadek ceny ponieważ łączna wielkość produkcji firm
starych i nowych przy danym popycie może być sprzedawana po dotychczasowej cenie. Jeśli nowe firmy
przewidują, ze firmy stare zachowają się zgodnie z postulatem Sylosa nie będą próbowały wejść na rynek dopóki
poziom ceny jaka ich zdaniem ustali się po ich wejściu nie będzie wyższy od ich przeciętnego kosztu produkcji.
Pozwala to istniejącym firmom na utrzymanie ceny wyższej od ich kosztów przeciętnych o wielkość równą
spodziewanemu spadkowi tej ceny na skutek wejścia nowych firm.
Porównanie modeli doskonałej i monopolistycznej konkurencji
1. Firmy w warunkach konkurencji monopolistycznej będą produkowały mniej i po wyższych cenach niż firmy w
konkurencji doskonałej. Różnice te nie muszą być jednak duże, ponieważ krzywe popyt mogą być bardzo
elastyczne.
2. W warunkach konkurencji monopolistycznej w firmach występować będzie nadmiar mocy produkcyjnej co nie
wystąpi w konkurencji doskonałej. Nadmiar ten nie musi być jednak duży ze względu na elastyczną krzywą
popytu.
OLIGOPOL
Założenia modelu:
Na rynku występuje kilku do kilkunastu producentów, którzy podejmując decyzje o wielkości produkcji i
poziomie ceny liczą się z reakcją konkurentów (współzależność decyzji)
Oligopol administruje cenami, firmy kształtują ceny, ceny oligopolistyczne zmieniają się jednak rzadziej nie
reagując na niewielkie zmiany popytu i kosztu
Istnieją bariery wejścia na rynek. Mają one podobny charakter jak w monopolu, różnią się jednak skutecznością
tzn. niekiedy są stosunkowo łatwe do pokonania w innych przypadkach pokonanie ich jest niemożliwe
Sprzedawany produkt może być jednorodny (stal) albo zróżnicowany (samochody)
Ze względu na niepewność zachowania konkurenta i konieczność uwzględnienia jego kontrakcji. Firma
oligopolistyczna zakłada, że popyt na jej wyrób jest elastyczny (stopień tej niepewności może różnić się w
zależności od rodzaju rynku. Jeżeli firma ma na rynku rozeznanie co do reakcji konkurencji na jej decyzje
produkcyjno-cenowe to będzie w stanie wyznaczyć krzyw popytu na swój produkt.
Rodzaje oligopoli:
Oligopol ustabilizowany (z ukształtowanym przywódcą cenowym i stabilną strukturą) i oligopol
nieustabilizowany, w którym firmy walczą o zdobycie jak najkorzystniejszej pozycji na rynku
Oligopol symetryczny obejmujący firmy o zbliżonym potencjale i asymetryczny w którym jedna lub kilka firm
dominuje nad pozostałymi
Oligopol zróżnicowany gdy wytwarzane produkty są zróżnicowane i czysty/jednorodny gdy firmy wytwarzają
jednorodne produkty
Strategia stosowana przez firmy w oligopolu może być różna. Mimo tej różnorodności oligopole generalnie stoją
przed dylematem czy przyjąć strategię współdziałania tj. porozumieć się i realizować spójną/jednolitą strategię czy
tez walczyć z konkurentami o jak największą część rynku dla siebie.
Porozumienia w oligopolu mają na celu uniknięcie walki konkurentów i maksymalizacji zysku. Uzgadniając politykę
cenową, rozmiary rynku i podziały rynków zbytu firmy w oligopolu zachowują się jak pełny monopolista tzn. mogą
maksymalizować zyski przez ograniczenie rozmiarów produkcji i podnoszenie cen.
Stosunkowo duże prawdopodobieństwo zawierania porozumień w oligopolu istnieje wówczas gdy:
1. Na rynku działa kilka firm i znają się one wzajemnie – nie występują tajemnice co do metod i kosztów produkcji.
2. Metody produkcji i koszty przeciętne są zbliżone.
3. Firmy produkują podobne dobra co ułatwia porozumienia cenowe.
4. W oligopolu istnieje firma dominująca, która może narzucić pozostałym firmom strategie działania.
5. Występują wyraźne bariery wejścia na rynek.
6. Stabilność na rynku.
7. Słabość polityki antymonopolowej rządu.
Przykładowe strategie działania w oligopolu.
1. Każda z firm określa ceny swoich wyrobów i wielkość produkcji nie porozumiewając się z rywalami.
8
9. 2. Firmy uznają swoją współzależność, dochodzą do porozumienia i jedna z nich staje się liderem ustalającym cenę,
pozostałe je naśladują. Wyróżnia się dwa rodzaje przywództwa cenowego:
a) Przywództwo firmy dominującej o dużym udziale produkcji;
b) Przywództwo firmy o najniższych kosztach produkcji.
3. Wszystkie firmy usiłują działać jak liderzy sądząc, że uda im się osiągnąć zyski, efektem tego są zyski niższe niż
w porozumieniu oligopolowym.
Firmy oligopolistyczne z reguły naśladują swoich rywali wtedy kiedy obniżają oni ceny. Na ogół nie naśladują gdy
ceny są podwyższane. Efektem tego jest stosunkowo duża stabilność cen w oligopolu.
Dążąc do maksymalizacji zysku firmy w oligopolu dążyć mogą do zmiany oligopolistycznej o charakterze
monopolistycznym ponieważ:
Działając jak monopol mogą obniżyć stopień konkurencji i zwiększyć zyski
Obniżyć stopień niepewności zachowania rywali
Tworzyć bariery wejścia na rynek
Ta zmowa przybiera formy:
Zmowy doskonałej
Zmowy niedoskonałej
Istotę zmowy doskonałej oddaje kartel będący formalną organizacją producentów na danym rynku. Porozumienie
między firmami kartelu dotyczącym przeniesienia niektórych decyzji zarządczych na szczebel centralny kartelu 9np.
OPEC, Jata).
W zależności od rodzaju scentralizowanych decyzji wyróżnia się:
Kartel scentralizowany w którym występuje całkowita kontrola nad wielkością, cenami, rynkami zbytu i
podziałem zysku
Kartel dokonujący podziału rynku, w którym strony porozumienia ograniczają się do podziału stref zbytu
Zmowa niedoskonała obejmuje nieformalne i często nietrwałe porozumienia cenowe czy też dotyczące wielkości
produkcji lub rynków zbytu.
Przybiera ona postać:
Przywództwa cenowego
Umowy dżentelmeńskiej w której strony uzgadniają wspólne działanie w konkretnej sytuacji, np. obniżanie ceny
wyrobu eliminując rywali.
Wykład 19 ________________________________________ 29 marzec 2004r
Celem kartelu scentralizowanego jest zmonopolizowanie rynku przez zmawiające się firmy. Gdyby to osiągnięto
podejmowanie decyzji odbywałoby się tak samo jak w monopolu. Duopol – dwie firmy.
Kartel scentralizowany zachowując się na rynku jak monopol zmaksymalizuje zysk przydzielając kwoty
produkcyjne każdej firmie na podstawie jednakowych kosztów krańcowych producentów zgodnie z zasadą
MR=ΣMC=MC1=MC2.
Jeżeli kwoty produkcyjne zostałyby rozdzielone według innego kryterium uniemożliwiłoby to maksymalizację
zysku. Kartel maksymalizuje zysk wytwarzając x0 i sprzedając po cenie p0.
W scentralizowanym kartelu podział zysków jest niezależny od wielkości zysku wypracowanego w danej formie.
Dokonywany jest on w procesie negocjacji i kompromisu między różnymi interesami członków organizacji kartelowych.
Ta niejednoznaczność dokonywanych wyborów staje się silnym bodźcem do oszukiwania partnerów w ramach kartelu.
Pojedynczym firmom opłaca się stosować „ciche” obniżki cen przy większej sprzedaży (produkcji) niż wyznaczona przez
kartel. Dzieje się tak dlatego, że krzywa popytu na produkt konkretnej firmy jest bardziej elastyczna niż krzywa popytu
rynkowego. Im mniejsza będzie sprzedaż poza kartelem tym mniejsze ryzyko wykrycia oszustwa.
Kartele scentralizowane utrzymują się najdłużej, gdy:
1. Zarówno po stronie podaży jak i popytu mamy kilku uczestników rynku.
2. Występuje firma dominująca na rynku.
3. Występuje podobieństwo i jawność metod produkcji i poziomu kosztów.
4. Istnieją bariery wejścia na rynek.
9
10. Kartel dokonujący podziału rynku jest bardziej rozpowszechnioną formą zmowy oligopolistycznej ale za to mniej
trwałą. Jego celem jest zapewnienie pozycji monopolowej w pewnej sferze działalności lub część rynku. Przy zawartym
porozumieniu firmy na swoich rynkach będą się zachowywać jak monopol.
Przywództwo cenowe (ksero)
Przywództwo cenowe jest luźną formą porozumienia, w którym jedna firma ustala cenę, a inne ją naśladują.
Możemy wyróżnić trzy modele przywództwa cenowego:
1. Przywództwo cenowe firmy dominującej – Przy zrównoważonym rynku wyznaczającym cenę P0 nie ma miejsca
dla nowej firmy. Dopiero przy cenach niższych powstaje luka pomiędzy wielkością podaży rynkowej firm a
wielkością popytu (wyznacza krzywą popytu). Zmaksymalizuje ona zysk gdy wytworzy wielkość produkcji i
sprzeda po P1. Wchodzi ona na rynek wypierając z niego firmy produkujące po koszcie AVC wyższym niż cena
P1. Przy nowej cenie równowagi P1 firma dominująca zmusza firmy pozostałe do obniżenia produkcji x 1 i
przejmuje część rynku w skali x2-x1.
2. Przywództwo cenowe firmy o niższym koszcie – Przyjmując, że popyt rynkowy rozkłada się proporcjonalnie na
popyt dwóch firm o różnych kosztach krańcowych MC1 i MC2 to producent drożej wytwarzający
maksymalizowałby zysk na poziomie produkcji x1 i cenie sprzedaży P1. firma taniej produkująca znajdująca się w
równowadze wytwarzając x2 i sprzedając po cenie P2. Ta druga firma staje się przywódca cenowym zmuszając
drożej wytwarzającą firmę do jej naśladowania. Siła tego przywództwa cenowego zależeć będzie także od ilości
firm na rynku, kształtu krzywej popytu rynkowego oraz od udziału firmy w sprzedaży rynkowej.
3. Barometryczne przywództwo – W modelu tym zakłada się, że jedna z firm mająca najlepsze wyczucie sytuacji
rynkowej i oczekiwań większości firm, pierwsza ogłasza zmianę cen, a pozostałe ją w tym naśladują. Przywódca
cenowy działa tu jak barometr dobrze wyczuwający wolę większości firm działających na rynku.
Wykład 20 _____________________________________ 05 kwiecień 2004 r.
Na rynku oligopolistycznym na którym brak porozumienia między firmami można obserwować niekiedy dość
długo trwającą niekiedy sztywność cen przerywaną od czasu do czasu walką cenową. Stabilność cen występuje wówczas
gdy firmy nie mając bodźca do ich zmiany zgadzają się z tymi cenami rynkowymi i unikają wzajemnych zadrażnień
konkurując o zwiększanie swojego udziału w rynku formami konkurencji nie cenowej. Tę stabilność cen na rynku
oligopolistycznym wyjaśnia model tzw. załamanej (złamanej) krzywej popytu. Autorem tej koncepcji jest Sweezy.
W modelu tym przyjęto założenie, że firmy oligopolistyczne traktują swoje funkcje popytu jako bardzo elastyczne
co wyklucza podwyżki cen jako sposób zwiększenia przez nich swojego udziału w rynku. Również obniżki cen nie są
dobrym sposobem ponieważ jeśli jedna z firm obniży ceny to niemal natychmiast zrobią to pozostali. W rezultacie
zamiast wzrostu sprzedaży byłby jej spadek a za tym spadek zysków.
Rysunek numer 007a i 007b
Uwzględniając najbardziej prawdopodobną reakcję rywali oligopolista musi brać pod uwagę jak gdyby dwie
odrębne funkcje popytu:
Jedną wysoce elastyczną dla podwyżek cen
Drugą wysoce nieelastyczną dla obniżek cen
Punktowi E odpowiada cena PE i wielkość produkcji QE.
Krzywa popytu jest nieciągła w rezultacie odpowiadająca jej krzywa utargu całkowitego również będzie nieciągła.
Tej krzywej popytu AB odpowiada krzywa MR1.
Odcinkowi AE krzywej popytu (AB) odpowiada odcinek AF utargu krańcowego. A odcinkowi ED krzywej popytu
odpowiada odcinek GH krzywej utargu.
Tak więc krzywa utargu krańcowego monopolisty składa się z dwóch rozłączonych odcinków segmentów AF i
GH.
Załamanie krzywej popytu i nieciągłość krzywej utargu krańcowego sprawiają, że cena przy której firma
maksymalizuje zysk pozostaje stała. W granicach nieciągłego odcinka krzywej MR firma nie reaguje na wzrost kosztów
krańcowych. Tak więc zmiany kosztów krańcowych nie wpływają na wielkość produkcji i cenę równowagi firmy. To
wyjaśnia dlaczego maksymalizujące zysk firmy w oligopolu mogą nie zmieniać cen mimo zmian w kosztach produkcji.
10
11. Konkurencja nie cenowa.
Konkurencja nie cenowa polega na podejmowaniu działań mających na celu zwiększenie udziału firmy w rynku
bez obniżania ceny produktu. Główną jej formą jest reklama oraz różnicowanie produktów. Wydatki na badania
naukowe i rozwój. Nakłady na ochronę środowiska naturalnego analizowane w kontekście rosnących barier wejścia na
rynek dla firm których na to nie stać.
Nieefektywność firmy oligopolistycznej.
Firmy działające w oligopolu nie osiągają ani efektywności alokacyjnej (MC różne od P) ani produkcyjnej (P różne
od LACMIN). Nieefektywność ekonomiczna firmy oligopolistycznej wynika głównie z:
Ograniczenia produkcji – popyt na produkt firmy jest elastyczny stąd MR<P dla każdego poziomu produkcji. W
rezultacie MR=MC przy niższym poziomie produkcji niż MC=P. W oligopolu pojawia się dodatkowy czynnik
ograniczający produkcję w porównaniu z konkurencją monopolistyczną w długim okresie pojawiają się tu
bowiem w skutek istnienia barier wejścia zyski ekonomiczne.
Braku motywacji do minimalizacji długookresowych kosztów wytwarzania. Równowaga długookresowa
osiągana jest tu bowiem przy wielkości produkcji mniejszej niż najbardziej efektywna.
Straty spowodowane kartelizacją gospodarki (kartelizacja – zmowa oligopolistyczna wywołuje bezczynność
produkcyjną ponieważ wyższe ceny w oligopolu wymagają ograniczenia produkcji wyzwalając nadmierne
rezerwy potencjału produkcyjnego.
ALTERNATYWNE CELE DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA.
Krytycy tradycyjnej (neoklasycznej) teorii przedsiębiorstwa zakładającej, że firmy maksymalizują krótkookresowe
zyski oraz wykorzystuj w analizie wielkości krańcowe, poddają w wątpliwość realność takiej mikroekonomicznej funkcji
celu. Podkreślają, że:
1. Firmy nie dysponują pełną informacja o rynku – bariera informacyjna – co powoduje, że nawet jeżeli dążą do
osiągania maksymalnego zysku niekoniecznie go osiągają. Bariera informacyjna uniemożliwia bowiem
przewidywanie zmian w otoczeniu, wyznaczanie krzywych popytu na produkt czy też dokładne kalkulowanie
kosztów produkcji.
2. Krytycy podkreślają, że w rzeczywistości przedsiębiorcy nie prowadzą kalkulacji przy użyciu wielkości
krańcowych posługując się zazwyczaj tzw. regułą pełnego kosztu i ustalają cenę na poziomie pokrywającym
koszt całkowity i zapewniającym pożądaną stopę zysku.
Odpowiadając na te zarzuty zwolennicy teorii tradycyjnej podkreślają, że ani bariera informacyjna ani też
trudności związane z kalkulacją kosztów produkcji nie są wystarczające do odrzucenia założenia o maksymalizacji
zysku. Niepełna informacja jest bowiem realną cechą rzeczywistości gospodarczej.
Tradycyjna teoria przedsiębiorstwa pozwala wyjaśnić kierunek reakcji firmy na zmiany zachodzące w otoczeniu i
w tym kontekście właśnie należy oceniać przydatność wielkości krańcowych. Jeśli firmy chcą maksymalizować zysk to
reagują w sposób, który za pomocą analizy marginalnej można przewidzieć.. Teoria tradycyjna zakłada także, że
przedsiębiorcy dążą zazwyczaj do jak największych zysków co nie oznacza, że realizowane w rzeczywistości zyski są
równe maksymalnym. Tradycyjna teoria odrzuca również argument odnoszący się do reguły pełnego kosztu, która to
reguła nie wyjaśnia dlaczego dodawane do kosztów przeciętnych narzuty zysków są w praktyce bardzo zróżnicowane.
Krytycy teorii tradycyjnej przyjmują również założenie zakładające, że firmy maksymalizujące zysk w długim
okresie są bliższe rzeczywistości niż firmy maksymalizujące zysk w krótkim okresie. Wychodząc z założenia, że we
współczesnej gospodarce występuje w praktyce zjawisko wydłużenia się tzw.
Argumentacja ta budzi również wiele wątpliwości z uwagi na fakt niejednoznaczności pojęcia zysk długookresowy
a także z uwagi na wpływ na zysk wielu różnorodnych czynników.
Podkreślić należy iż teorie ekonomiczne powinny charakteryzować się pewnym stopniem ogólności, muszą być
również stosunkowo proste, dostarczając określonych wskazówek przydatnych przy podejmowaniu przez podmioty
gospodarcze uzasadnionych decyzji.
W ramach teorii tradycyjnej przedsiębiorstwa, która zakłada, że przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk
krótkookresowy, taka prosta regułą jest reguła zgodnie z którą firma powinna zmierzać do punktu zrównania MC i MR.
W literaturze pojawiają się jednak teorie albo odrzucające możliwość maksymalizacji funkcji celu przez
przedsiębiorstwo (wprowadzające koncepcje zadowalającego czy też satysfakcjonującego
tzw. szkoła behavioralna bądź też zakładająca maksymalizację funkcji celu innych niż zysk (tzw. teorie menedżerskie –
teoria maksymalizacji Baumola).
Maksymalizacja sprzedaży jako alternatywny cel wobec zysku firmy
11
12. William Boumol tak założył iż celem działania firmy jest maksymalizacja sprzedaży poddana warunkowi
ograniczającemu w postaci osiągania poziomu wymaganego przez akcjonariuszy poziomu zysku. Twierdził, że
menedżerowie dużych firm dają pierwszeństwo zwiększeniu utargu ze sprzedaży ponieważ wierzą, że ich
wynagrodzenie, prestiż, pozycja wewnątrz firmy i na rynku są ściśle z tym powiązane.
Sformułowany model odnosi się do dużych firm, w których nastąpiło oddzielenie własności od kapitału.
Menedżerowie nie mają jednak pełnej swobody działania gdyż muszą osiągać zyski wystarczające do wypłacenia
akcjonariuszom zadowalających ich dywidend.
Firma maksymalizująca sprzedaż wytwarza więcej niż firma maksymalizująca zysk i ma większe nakłady na
reklamę.
Wykład 21 ______________________________________ 26 kwiecień 2004r.
Do innych alternatywnych teorii celu przedsiębiorstwa można zaliczyć poza teoria Boumola także teorię
maksymalizacji użyteczności. Główną teza tej koncepcji jest przyjęcie, że menedżerowie działają tak by maksymalizować
raczej swą własną użyteczność (interes ekonomiczny) niż akcjonariuszy.
Akcjonariusze czerpią użyteczność prawie wyłącznie z zysków natomiast menedżerowie mogą natomiast czerpać
użyteczność z dążenia do realizacji szeregu innych celów niż maksymalizacja zysku (budowanie prestiżu, tendencja do
odtwarzania się).
Teoria zadowalającego zachowania (Shaimon?). Według tej teorii celami firmy nie jest maksymalizowanie zysku
lecz osiąganie pewnego poziomu zysku lub stopy zysku, utrzymanie się na rynku bądź też pewien poziom sprzedaży.
Firma w myśl tej koncepcji próbuje raczej zadowolić akcjonariuszy niż maksymalizować zyski.
Teoria rozwagi – Firma w swym działaniu napotyka niepewność i ryzyko w związku z czym może świadomie
ignorować okazje dające w perspektywie
większej zyskowności jeśli towarzyszy im większe ryzyko
związane z działalnością. W świetle tej teorii menedżerowie traktowani są jak rozważni liderzy firm, którzy ze względu
na brak informacji niezbędnej do pełnej racjonalności działań przyjmują odpowiednie reguły i procedury postępowania
charakteryzujące się ostrożnością działania.
Rynek czynników produkcji.
12
