Presentatie voor seminariereeks van het Interfacultair Centrum Agrarische Geschiedenis (ICAG, KU Leuven), 2013.

1. Van loopgravenkaart
tot ruimtelijk plan
Het oorlogslandschap van de eerste
wereldoorlog in de Westhoek
11 juni 2013
Hilde Verboven

2. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 2
Vlaamse overheid
Beleidsdomein Ruimte, Wonen, Onroerend Erfgoed
Onroerend Erfgoed
Onderzoek
Onderzoeksstrate
gie bijsturen?
WO1 archeologie
versneld
onderzoeken?
Bescherming
Meer inzetten op
bescherming van
oorlogserfgoed?
Beheer
Rekening houden
met WO1 erfgoed
bij
- Vergunningen
- Premies
- (Inspectie)
Bouwkundig erfgoed
Archeologie
Landschappelijk erfgoed

3. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
―Wie in de Westhoek passeert,
stoot op sporen van de ―groote oorlog‖
3
Bedford House Cemetery - Ieper
Duits-Australische schuilplaats-bunker Hill 60

4. Ieper
Diksmuide
Veurne
Poperinge
Heuvelland
Alveringem
Staden
Wervik
Middelkerke
Zonnebeke
HouthulstLo-Reninge
Kortemark
Koksijde
Vleteren
Moorslede
Nieuwpoort
Langemark-Poelkapelle
MesenMesen
Frontzone in de Westhoek
Onderzoeksgebied van 582 km²
gespreid over 11 fusiegemeenten
of 60 deelgemeenten
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 4

5. 5

6. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 6
von Schlieffenplan
© Onroerend Erfgoed
Van bewegingsoorlog naar stellingenoorlog, aug. - nov. 1914

7. Inhoudstafel
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
1 Verantwoording project
2 Aanpak
3 Transformatie naar een oorlogslandschap
• In welk landschap komt oorlog terecht?
• Oorlogslandschap
• Landschapskenmerken benut tijdens oorlog
• Herstel
4 Vertaling naar erfgoedbeleid
• Case Pilkem ridge
5 Besluit
7

8. Aanpak

9. Onderzoeksopzet
1 Op zoek naar plaatsen waar de eerste
wereldoorlog zijn sporen heeft nagelaten
• Archeologische sporen: bewaringstoestand
• Landschap: slagvelden
2 Methodiek
• Proefsleuvenonderzoek
• Combinatie van loopgravenkaarten, hedendaagse datalagen in
GIS, historische foto‘s en plaatsbeschrijvingen in historische
literatuur.
911 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed

10. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 10
Loopgravenkaarten 1914-18

11. 11
Georefereren

12. 12
Intekenen in GIS
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed

13. 13
Vergelijken met hedendaagse datalagen
St-Juliaan, Langemark-Poelkapelle
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed

14. 14
Scharnho
rststellung
A19
Scharnhorsstellung
Historische literatuur en foto’s: plaatsbeschrijvingen
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed

15. Transformatie tot
oorlogslandschap

16. Verschillende
Landschapskenmerken
- Landbouw
- Verspreid liggende hoeven
- Kleine woonkernen
- Noord: vlak, open
- Zuid: glooiend, coulissen
16
In welk landschap komt oorlog terecht?

17. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 17
In welk landschap komt oorlog terecht?
Bron: Brendler s.d.

18. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
1 Transformatie houdt in:
• Vernietigen van bakens
• Burgerbevolking evacueren
• Normale (economische) activiteiten vallen stil
• Omgeving inrichten voor militaire doeleinden
• ―Ijzeren gordijn‖ valt over de streek
2 Tempo transformatie oorlogslandschap
• Escalerend
• Tijdelijke structuren worden vervangen door blijvende
18
Oorlogslandschap

19. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
1 Gevechtszone
• Loopgraven
• Verdediging in de diepte
• Schuilplaatsen gevechtstroepen
2 Hinterland
• Barakken
• Opslagplaatsen
• Observatie
3 Verbindingen
• Bevoorrading
• Afvoeren van slachtoffers
19
Oorlogslandschap

20. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 20
Voorpost
Gevechtsloopgraaf
Dekkingsloopgraaf
Verbindingsloopgraaf
Verzamelloopgraaf
Reserveloopgraaf

21. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 21
Zonnebeke
Brendler s.d.
Bellewaarde
Pilkem, Van Heule farm
Schlacht in Flandern 1918

22. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 22
Oorlogslandschap
Kaaskerke, loopgraven
Ijzer:
loopgraven boven op het maaiveld
Massart 1919
Passerel in inundatie Ramskapelle, 1918
Pervijze, bron Sites de guerre

23. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
Bron: Schlachten in Flandern 1918
Bron: IFFM
Zonnebeke bunkers Wilhelmstellung, 1917
Langemark-Poelkapelle, 1930
Verdediging in de diepte
Linies
Versterkt

24. Bron: Australian War Memorial
Bron: Michelin 1920
Artillerie
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed

25. Observatiepost
Houthulstbos
Observatieboom
Wijtschate
Observatie in frontzone
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed

26. Observatie op verdere afstand
1915, bron Knoppe 1936 Poperinge Bron: Diksmuide-zuid_IFF D_A011_19170720
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed

27. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 27
Verbindingen
Zonnebeke spoorwegen
Bron: AWM, E00816

28. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 28
Verbindingen
Keten van medische zorg: Roesbrugge, Frans veldhopsitaal, 1915
Boezinge 1917, bron Castelnau

29. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 29
Hinterland
Herkenrath 1934
Roesbrugge 1917, bron Castelnau
IWM Q 56263

30. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 30
Verbindingen
Bevoorrading
Bron Schlacht in Flandern
Ieper, Klavierhaus. Bron Herkenrath 1934

31. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
1 Inundaties
2 Strategische hoogtes en vista‘s
3 Ondergrond
31
Landschapskenmerken gebruikt
tijdens oorlog

32. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 32
Landschapskenmerken gebruikt
tijdens oorlog
1 Militaire inundaties
rond Ijzer,
Handzamevaart,
Martjesvaart, Ieperlee

33. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 33
Landschapskenmerken gebruikt
tijdens oorlog
Bron: Tys 1922

34. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
1 Ondergrond
geologie benut
voor
mijnenoorlog
(1914-17) en
deep dugouts
(1917-18)
34
Landschapskenmerken gebruikt
tijdens oorlog
Kaart boringen

35. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 35
Landschapskenmerken gebruikt
tijdens oorlog

36. Effecten op landschap tijdens oorlog
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
1 Evolueert naar een totaal vernietigd, kaal
―maanlandschap‖
36
Merkem, kasteelpark
Kemmelberg, bron Massart 1919St-Elooi, mijnkrater
Bron Massart 1919
Hooge bij Ieper, Bron: Michelin 1919

37. Landschapsherstel
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 37
Boezinge. Baccarne&Steen 1979 Het virtuele land
In 1920-21 kwamen dagelijks zo'n 30.000 werklieden uit bet binnenland om er te
helpen met het nivelleren van de gronden.
In 1922 waren al 9375 hectare landbouwgrond gesaneerd en 325 km waterlopen
hersteld. Bron: Het virtuele land

38. Landschapsherstel
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
1 In Frankrijk heeft men wel stukken van het zwaarst
getroffen front, niet heropgebouwd
38
Vimy, bron Coombs

39. Vertaling naar
erfgoedbeleid

40. Op zoek naar sporen
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
1 Op zoek naar sporen van landschappelijk en
archeologisch WO1-erfgoed
2 Bevindingen
• Bovengronds: begraafplaatsen, bunkers, gedenktekens
ruimtelijk ingeplant, maar betekenis niet meer gekend
• Sporen van oorlogslandschap zijn zeer zeldzaam geworden:
gerelateerd aan ondergrondse oorlog
• Ondergronds: Veel en goed bewaarde WO1-archeologie
• Slagvelden bevinden zich nog altijd in ‗open gebied‘
40

41. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
1 Ruimtelijke ontwikkelingen
• Infrastructuur (A19, industrieterrein)
• Uitbreiding van woonkernen
• Opener landschapsbeeld: verdwijnen van houtkanten
• Landbouw schaalvergroting
• Leegstaande landbouwzetels -> nieuwe bestemming (bv.
toerisme)
• Toenemende trend naar beleving oorlogslandschap buiten
>>> WO1-erfgoed plaats geven in ruimtelijke
plannen
41
Op zoek naar sporen

42. 13 juni 2013 — WO I onderzoek- Hilde Verboven — © Onroerend Erfgoed
42
28 herinneringsplaatsen
1. Tussen frontzate en IJzer
2. Gasaanval
3. Slagveld Passendale
4. Geluveldplateau
5. Wijtschateboog
6. West-Vlaamse heuvels
7. Houthulstbos

43. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 43
Case Pilkem ridge

44. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 44
Case Pilkem ridge
Gasaanval
22 april 1915

45. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 45
Case Pilkem ridge

46. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 46
Case Pilkem ridge
Zicht vanuit Duitse linies op slagveld en Ieper, zuid-zuidwestelijk georiënteerd
1916, Bron IFFM

47. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 47
Case Pilkem ridge

48. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 48
Case Pilkem ridge
A19

49. 11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed 49
Case Pilkem ridge

50. Besluit
11 juni 2013 — Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan — © Onroerend Erfgoed
1 Wisselwerking oorlog – landschap
• Oorlog was verwoestend voor landschap
• Landschapskenmerken hebben oorlog mee bepaald
2 Ruimtelijke kwaliteit van oorlogserfgoed
• Verantwoordt inbedding van oorlogserfgoed in
ruimtelijke plannen
• Draagt bij tot een beter behoud van dat erfgoed in
relatie tot zijn omgeving
• In het bijzonder voor een selectie van slagvelden
50

51. Einde
Hilde.verboven@rwo.vlaanderen.be
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/portaal/kaarten
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/woi
Bellewaerde, juni 1915 / februari 2005 ©IFFM