IRUZKINA

1. TESTU IRUZKINA
LITERATURA-TESTUEN EGITURA
● “Zatiak” zein diren zehaztu behar dugu, baita beren artean zer-nolako
harremana duten ere. Argi utzi behar ditugu honako puntu hauek:
● Testu baten zatiak bereizten baditugu, arrazoitu egin behar dugu
zergatik bereizi ditugun. Azaldu egin behar dugu zein den zatien
arteko harremana. Ez dugu axolagabe zatitu behar, baizik eta testuko
ideiak, kontzeptuak eta emozioak nola antolatuta dauden adierazi.
● Testu bakoitzak bere egitura du. Egitura horretan eragina dute gaiak,
generoak, testuaren luzerak… Alferrik ari gara testu guztietan hasiera-
korapiloa-amaiera bilatzen hasten bagara. Testu batzuetan balio
duenak ez du, agian, beste batean balio.
● Batzuetan ezinezkoa da testua zatitzea, oso laburra delako edo, testu
trinkoa izanik, bereizteko moduko azpiunitaterik ez duelako. Horrelako
kasuetan testuak batasun erabatekoa dutela esango dugu.

2. EGITURA MOTAK
Bi egitura mota bereiz daitezke: kanpoko eta barneko egitura.
AZALEKO EGITURA
“Ikus” daitezkeen zatiek osatzen dute: paragrafoek, testua hitz lauz idatzita
bada, eta ahapaldiak, olerkia bada. Errimak eta neurriak ere, ageri direnean,
eragiten dute olerkiaren azaleko egituran. Testua luzea bada, eleberria
adibidez, atalek azaleko egitura osatzen dute, eta olerki-bilduma batean,
berriz, olerkiek.
BARNEKO EGITURA
Kanpoko egitura zati dezakegun moduan, testuaren barne zentzuan ere
“zatiak” aurki ditzakegu. Testuaren barneko egitura edukiaren garapenari,
ordenari edo “mugimenduari” dagokio.
Askotan barneko egiturak zerikusia izaten du kanpoko egiturarekin, baina ez
beti. Batzuetan ideia bat paragrafo edo ahapaldi batean ageriko zaigu.
Besteetan, ahapaldi bakarrean, ideia bi edo gehiago azal daitezke.

3. ARGUMENTUA ETA GAIA
ARGUMENTUA
Argumentua literatura-lan batean (edo film batean)
gertatzen diren gauzen ildo edo hari orokorra da.
Literatura testuaren argumentua argitzeko, lehenik, testu
horretan kontatzen diren ekintza edo gertakari
garrantzitsuenak aukeratu behar dira. Ondoren, laburtu
egin behar dira xehetasun garrantzitsuenak mantenduz.
Laburra eta zehatza izan behar du argumentuaren
laburpenak.

4. ARGUMENTUA ETA GAIA
GAIA
Argumentutik zehaztasun guztiak kentzen baditugu eta
egileak testua idatzitakoan zein asmo izan duen
azaltzen badugu, testuaren gaia azaltzen ari gara; alegia
idazleak testuaren bitartez adierazi nahi duena.
Gaia testuaren esanahia antolatzen duen ideia nagusia
da. Batzuetan, zaila izan liteke ideia bakarra bereiztea.
Horrelakoetan, elkarri lotuta dauden bi gai edo gehiago
daudela onar daiteke. Hala ere, sorreran beti dago testu
bat ulertzen lagunduko duen abiapuntu bat.

5. GAI
A
Gaia esaldi argi, garbi eta laburrez adierazi behar da.
Horrek ez du esan nahi sinplea izan behar duenik. Ez
dute balio ez aiztoz moztutako esaldiek ez gai
orokorregiak adierazten duten ideiek. Esate baterako,
olerki baten gaia “maitasuna” dela esatea ez da nahikoa,
halako mila olerki daudelako. Gehiago zehaztu behar da,
adibidez: “Olerki honen gaia poetaren maitasun
gatazkatsua da. Ez dakielako itxaropenik gabe maitatzen
jarraitu behar duen ala bere maitea ahaztu behar duen”.

6. IKUSPUNTUA: KONTALARIA
Kontalaria istorioko gertakariak ikuspuntu jakin batetik
kontatzen dituen subjektua da; toki eta denbora jakin
baten ezartzen ditu; haien inguruko gertaerak behatzen
ditu eta haien pentsaera eta portaera erakusten ditu.. Hori
guztia kontatzeko modua garrantzitsua da istorioa
ulertzeko.
KONTALARI MOTAK
● Kontalaria lehen pertsonan: gertakariak kontatzen
dituenak kontatutako istorioan parte hartzen du. Bi
motatakoak dira:
● Kontalaria-protagonista: istorioa pertsonaia
nagusiak kontatzen du.

7. KONTALARIA
● Kontalaria bigarren pertsonan: Kontalariak “zu” bati
kontatzen dio istorioa. Batzuetan “zu” hori kontalaria
bera da, bere buruari hitz egiten ari balitzaio bezala.
● Kontalaria hirugarren pertsonan: istorioa kontatzen
duena istoriotik kanpo dago. Hor ere, bi motatako
kontalariak dira.
● Kontalari objetiboa: kontalaria gertaeren lekuko
hutsa da eta ikusten duen hura baino ez du
kontatzen. Ezin du pertsonaien barrenean sartu.
● Kontalari orojakilea: kontalariak pertsonaiek ikusi,
sentitu eta pentsatzen dutena azaltzen du. Dena daki
pertsonaiez eta gertaerez.

8. DENBORA KONTAKIZUNEAN
Denbora kontakizunaren elementuetako bat da.
Gertakarien iraupena, segida eta ordena bere
baitan biltzen ditu denborak.
Denboraren iraupena urtetakoa izan liteke, egun
bakarrekoa, ordu batzuetakoa…
Denbora luzea dela esaten da kontakizunaren
denbora-tartea zabala denean.
Denbora laburra da kontakizuna ordu gutxitan
gertatzen denean.

9. DENBORA-ORDENA
Gertakarien denbora-ordena modu askotara ager
daiteke. Narrazioaren egituran eragiten du.
● Garapen lineala. Testuak ordena kronologikoari
jarraitzen dio, lehen gertakarietatik hasi eta
azkenetaraino.
● In media res. Latinez, “gauzen erdian”. Istorioaren
erdibideko puntu batean hasten da narrazioa.
Ondoren, puntu horren aurreko eta ondorengo
gertakariak kontatzen dira.
● In extrema res. Latinez, “gauzen muturrean”. Istorioa
bukaeran hasten da, eta, ondoren, atzera salto egin
eta gertatu dena kontatzen da.

10. DENBOR
A
Denborazko atzerakadei analepsia esaten zaie: flash-
back deitzen dira narrazioan laburrak direnean eta
oroitzapen gisa agertzean. Racconto deitzen zaie luzeak
direnean.
Denborazko aurrerakadei, berriz, prolepsia deitzen zaie.
Kontalariak istorioan gertatuko dena aurreratzen du.

11. ESPAZIOA
Espazioa literatura-testu baten osagai garrantzitsua da. Olerki edo
narrazio baten aipamen edo deskribapena azaltzen bada,
zerbaitegatik da. Olerkian, adibidez, espazioa deskribatzen denean,
poetarengan eragiten duen sentipena adierazi nahi izaten da. Toki
fisikoak ez ezik, gaua eta eguna, eguzkia eta ilargia, eta fenomeno
atmosferiko guztiak espazioaren barruan sartzen dira, nahiz eta
sarritan denboraren iragana adierazteko ere balio duten.
ESPAZIOA KONTAKIZUNEAN
Narrazio bateko pertsonaiak espazio edo toki batean
dabiltza eta toki horretan jazotzen dira gertaerak. Hiria,
baserria, mendia, herri fantastiko bat, itsasoa,
kobazuloak… milaka dira espazio posibleak.

12. ESPAZIO
MOTAK
Espazioa gure errealitatearekin alderatzen
badugu, hiru motatakoa izan daiteke:
● Espazio erreala. Benetako tokietan gertatzen da
istorioa. Adibidez, Gasteizen.
● Alegiazko espazioa. Ez da benetan existitzen, baina
benetako tokietan dago oinarrituta. Adibidez, Obaba,
Bernardo Atxaga Obabakoak liburukoa.
● Fantasiazko espazioa. Ez da existitzen eta ez du
egiaren antzarik. Adibidez, zientzia-fikziozko
eleberrietako tokiak.

13. PERTSONAIAK KONTAKIZUNEAN
Pertsonaiak ezinbesteko osagaiak dira kontakizunean. Haiengan gauzatzen da
gertakizunen haria. Pertsonaiak istorioan duten garrantziaren arabera sailkatzen dira.
Pertsonaia nagusiak, bigarren mailakoak eta konpartsak ditugu.
PERTSONAIA MOTAK
● Pertsonaia nagusia narrazioaren erdigunea da.
Gizabanako bat, batzuk edo giza talde bat izan litezke.
Pertsonaia borobila da; haren izaera garatuz doa
kontakizunean zehar. Batzuetan antagonista bat izaten du,
hau da, bere aurkakoa.
● Bigarren mailako pertsonaia laua da, ez du garapenik.
Sarritan, arketipoa da, alegia, erabat gaiztoa edo on-ona,
koldarra edo ausarta, ezkorra edo baikorra…
● Konpartsak edo estrak unean-unean azaltzen diren
pertsonaiak dira.

14. EZAUGARRITZEA
Ezaugarritzea pertsonaiei beren ezaugarri fisiko eta
psikologikoak ematea da. Bi era daude pertsonaiak
ezaugarritzeko:
● Ezaugarritze zuzena. Kontalariak, beste pertsonaian
batek edo pertsonaia berak emandako
xehetasunengatik ezagutzen dugu pertsonaia.
Xehetasun horiek denak batera edo pixkanaka eman
daitezke. Itxura, izaera eta beste edozein ezaugarri
deskribatzen da.
● Zeharkako ezaugarritzea. Pertsonaia bere
erreakzioen bitartez, bere hitz egiteko moduagatik,
bere ekintzengatik… ezagutzen dugu. Inork ere ez du
deskribatzen.

15. IRITZI KRITIKOA
Norbere iritzia
Testua zer iruditu zaigun adierazteko unea
da. Ezin dugu azaleko iritziak bota “Gustatu
zait” edo “Ez zait gustatu”, adibidez. Zergatia
idatzi behar dugu, egindako azterketatik
abiatuta. Hausnarketa behar da iritzia eman
aurretik. Beti ere arrazoitutako iritzia izango
da. Baloratu, kritikatu, defendatu, argudiatu…