1. Giuseppe Valadier, projekt zagospodarowania placu
wokół kolumny Trajana, 1812
Terry Kirk projekt usunięcia budynków: zgodnie z jego
planem kolumna miała się znaleźć w kon-
burzenie rzymu dla
tekście nowej, sugestywnej rekonfiguracji
miejskiej. Archeolodzy, a szczególnie Angelo
Uggeri i Antonio Nibby, wyrazili jednak nie-
pokój co do ewentualności, że nowo odkryte
miasta z wyobraźni
pozostałości mogą się okazać na tyle cenne,
że warto będzie je zachować nawet w stanie
fragmentarycznym. Opowiedzieli się także za
ewentualną anastylozą.
archiwum autora
Valadier, świadom długiej tradycji poszuki-
wań reliktów dawnej zabudowy w tym miej-
scu, prowadzonych już od czasów Michała
Anioła, sądził, że nic szczególnie spektaku-
zainteresowani wykopaliskiem podróżnicy obszaru wokół kolumny, już przez dawnych larnego nie uda się już tu znaleźć.
uznawali to miejsce za nieznośnie cuchnące. uczonych uważanego za miejsce, gdzie
Francuski ambasador w Rzymie, Hughes Bas- kiedyś znajdowała się Basilica Ulpia, oraz Wykopaliska zakończono tuż po upadku
W
ykopaliska archeologiczne głych wiekach. Nowoczesne miasto zostało ralne płaskorzeźby zdobiące trzon pomnika. seville, został tu zamordowany w 1793 roku. uwolnienia powierzchni, która miała się Napoleona, co nie sprzyjało planom Valadiera,
w Rzymie od około dwóch zburzone w celu wydobycia z podziemia Podstawa kolumny natomiast nadal tkwiła okazać drugą największą w centrum miasta, gdyż ostatecznie teren otoczono prostokątnym
stuleci są prowadzone nie innego miasta, które może odżyć już tylko w ziemi, która się wokół niej nagromadziła, Napoleon zarządził upiększenie miasta. zaraz po Piazza Navona. Giuseppe Valadier ogrodzeniem zaprojektowanym przez Pietro
tylko na obszarach, gdzie nie w naszej wyobraźni. do czasu kiedy Paweł III nakazał ją odkopać. Rzym, będący drugą stolicą jego imperium wykonał rysunki przygotowawcze pokazujące Bianchiego. Przebieg ogrodzenia odzwiercie-
ma gęstych nawarstwień urbanistycznych oraz pomnikiem cesarskiej władzy jego
accademia di san luca, fondo valadier, no. 2681
mogących stanowić dla nich przeszkodę, lecz Zamierzam pokrótce przedstawić przypadek Michał Anioł mieszkał tuż obok, na ulicy poprzedników, miał dla niego szczególne zna-
także w częściach współczesnego miasta, kie- takiej działalności dotyczący kolumny Traja- de’Macel dei Corvi, i skorzystał nawet na czenie – głównie propagandowe. Ponieważ
dyś gęsto zaludnionych. Konieczne okazało na oraz ocenić relację łączącą nowe wykopa- wykopaliskach: duży blok białego marmuru, nie mógł wywieźć kolumny do Paryża, zachę-
się burzenie domów, obiektów użyteczności liska z otaczającym je i pozostającym z nimi wydobyty z piwnicy pobliskiego budynku, cił do pogłębienia wykopalisk w celu lepszego
publicznej i przestrzeni publicznych ze w interakcji współczesnym miastem. posłużył mu za tworzywo dla cokołu pomnika poznania zabytku. Wraz z przejściem od
względu na warstwy archeologiczne ukryte Marka Aureliusza na Kapitolu. Rzeźbiarzo- archeologii antykwarycznej do naukowej
pod centrum miasta. Wymuszone przez to Troska o konserwację kolumny jako świa- wi został przypisany także projekt proste- pojawiło się pytanie o pierwotne otoczenie
masowe przesunięcia ludności kojarzono dectwa archeologicznego sięga 1162 roku, go muru z cegieł, mającego ogrodzić jamę kolumny, którego ślady musiały istnieć pod
czasem z wyburzeniami z okresu faszyzmu, gdy senat uchwalił prawo mające ją chronić. wykopaną wokół kolumny. Jama ta, do której sąsiednimi budynkami. Napoleon nie miał
jednak ta praktyka była ugruntowana w Rzy- Wskutek podjętej decyzji zburzono niepozor- można było zejść przez małe drzwi schodami oporów przed nabyciem trzech prywatnych
mie już ponad sto lat wcześniej. Najważniej- ne budynki powstałe wokół zabytku, wśród o podwójnym biegu, była głęboka, wilgotna majątków, a ponieważ uprawiał politykę
sze badania archeologiczne prowadzone dziś których był także mały kościół Świętego i niebezpieczna. Piranesi udokumentował antyklerykalną – również przed wywłasz-
w Rzymie ściśle wiążą się z odważnymi, choć Mikołaja ad columnam. W ten sposób można ją na rycinie, lecz – swoim zwyczajem – czeniem dwóch obszernych klasztorów. To
dyskusyjnymi decyzjami podjętymi w ubie- było na nowo bez przeszkód podziwiać spi- wyolbrzymił jej skalę. Nawet najbardziej stworzyło możliwość przekopania znacznego
autoportret 2 [27] 2009 | 24
archiwum autora
Étienne Dupérac, kolumna Trajana, grafika, 1575

2. archiwum autora
przesłanie polityczne nowego Foro Italico Metoda wydzielania wykopalisk z przestrzeni ścią szerszego zespołu, w którego skład wcho-
(tak wówczas nazywano pomnik narodowy współczesnego miasta w celu odkrycia starsze- dzą także inne, wcześniejsze struktury, takie
na placu Wenecja) miały zostać spojone go (lub też starszych miast, jak nas nauczyła jak Targi Trajana. Podjęto odpowiednie środki
w jednolitą wizję, łączącą archeologię z po- nowoczesna archeologia stratygraficzna) dopro- tymczasowe, by umożliwić wejście i zwiedzanie
lityczną autoreprezentacją. Ricci marzył, by wadziła archeologię miejską do pytania o rolę całości – zbudowano prowizoryczne schody
przebadać cały teren forów, i nie mógł sobie wykopalisk w tkance miast. Po wyczerpaniu się oraz punkty widokowe autorstwa architekta
wyobrazić nic lepszego dla archeologii niż motywacji ideologicznej dziś pełnią one szerszą Piero Giusbertiego. Nie zmienia to jednak fak-
nadejście faszystowskiej dyktatury, podczas funkcję kulturalną i edukacyjną. Teren badań tu, że całość nadal pozostaje odgrodzona.
której zaistniały okoliczności umożliwiające archeologicznych, o którym tu mowa, pozosta-
zakrojone na szeroką skalę wywłaszczenia jący pod opieką gminy miejskiej, jest obecnie Dostępny, lecz – prawdę mówiąc – mało
terenu. Ricci rozpoczął wykopaliska na Fo- przekształcany w rezerwat archeologiczny czy atrakcyjny obszar wykopalisk pozostaje bez
rum Trajana w 1931 roku. Następnie podjął też muzeum pod otwartym niebem, będące czę- związku z otaczającą go przestrzenią.
zaskakującą decyzję, by zasypać je prawie
accademia di san luca, biblioteca sarti, banc iii 43
całkowicie. Zbudowano ciężką platformę,
która do dziś przykrywa teren, zamykając
w sobie także ogrodzenie Bianchiego; wokół
pomnika narodowego wybudowano nato-
miast eksedry. W okresie faszyzmu na tym
poprzestano. Za pilniejsze uznano uwolnie-
nie widoku forów Cezara i Augusta, by stwo-
rzyć aleję dla parad wojskowych, przywołu-
jących złotą epokę Imperium Rzymskiego.
Luigi Canina, Forum Trajana, zestawienie z pierwotnym założeniem architektonicznym Stąd pierwotna nazwa alei: Via dell’Impero
(ulica Imperium).
dlał ortogonalną orientację odkopanych ruin osobnym we współczesnej tkance miejskiej. i aspiracjami politycznymi kolejnych reżi- Pozostałą część terenu, uwolnionego od za-
bazyliki i pozostawał w sprzeczności z koncep- Tym samym zaakcentowano przynależność mów. Podejście faszyzmu do kwestii znale- budowań, przeznaczono na ogród publiczny.
cją Valadiera, zakładającą przestrzenny dialog znalezisk do już dawno zamkniętej przeszło- zisk archeologicznych poprzedziły już w 1911 Ten skrawek zieleni zintegrowany z mia-
odkrytych elementów z otaczającą zabudową. ści, zamiast wydobyć je jako element tradycji roku koncepcje archeologa Corrado Ricciego. stem, i jakże mu potrzebny, zlikwidowano
istotnej zarówno dla teraźniejszości, jak w 1998 roku, by podjąć dalsze wykopaliska
Na teren badań archeologicznych można było i przyszłości miasta. Ricci uzasadniał konieczność poszerzania w sercu stolicy. Badania archeologiczne
zejść czterema niepozornymi biegami scho- obszaru badań archeologicznych – dekla- przeprowadzone w celu wydobycia forów
dów, rozmieszczonymi w czterech narożach Tego rodzaju badania archeologiczne przyczy- rując tym samym swoje polityczne credo cesarskich i poznania ich struktury podały
prostokąta, ale schody usunięto później z po- niły się do wykreowania nowej formy uczest- – potrzebą celebrowania jedności narodo- nawet w wątpliwość losy arterii komunika-
wodów bezpieczeństwa. To wyizolowało cały nictwa wykopalisk w nowoczesnym mieście wej, którą miał symbolizować wznoszony cyjnej, której nazwę z czasem zmieniono na
obszar z kontekstu miasta. Po raz pierwszy – spełniały rolę historycznego dokumentu nieopodal Ołtarz Ojczyzny. Wykopaliska Via dei Fori Imperiali (ulica Forów
w historii Rzymu ruiny stały się obiektem interpretowanego zgodnie z potrzebami archeologiczne na Forum Trajana oraz Cesarskich).
autoportret 2 [27] 2009 | 26
angelo Uggeri, plan zabudowy wokół kolumny Trajana
przed zaplanowaną przez Valadiera rozbiórką, z zazna-
czonym ogrodzeniem projektu Pietra Bianchiego

3. Budowa betonowej platformy nad wykopaliskami, 1934
Poniżej: Corrado Ricci, projekt zagospodarowania tere-
nu po stronie zachodniej w kierunku pomnika Wiktora
emanuela
Valadier próbował integrować otwarty teren rowania i użytkowania wykopalisk, który storyczno-artystycznego”. Z punktu widzenia różnych okresów w dziejach danego miejsca,
ze współczesnym miastem, tworząc suge- odpowiadałby wszystkim. Czy mogą one urbanistycznego można argumentować, że lecz także przemian koncepcji prowadze-
stywną przestrzeń odwołującą się do istnieją- zostać włączone w obieg współczesnego to archeologia zaburzyła kontekst miejski nia badań archeologicznych na przestrzeni
cego tu starożytnego cyrku, wkomponowując miasta na zasadach bardziej aktywnych i historyczno-artystyczny. Zanim spróbuje- wieków.
w nią kolumnę oraz współczesną fontannę, i zintegrowanych od tych, które stosowano my zintegrować obie sfery, warto zdefinio-
dając pretekst nawet najbardziej roztar- w ciągu ponad pół wieku? Powołano nową wać najpierw, w jakiej relacji powinny się tłumaczenie z włoskiego: emiliano ranocchi
gnionemu spacerowiczowi do nawiązania komisję do kierowania wykopaliskami przy znaleźć archeologia i centrum współczesnego
intuicyjnej relacji ze starożytnymi ruinami. forach cesarskich, w której skład wchodzą miasta, biorąc pod uwagę oczywiście aktu-
Moim zdaniem mógł się zainspirować Piazza urbaniści, historycy, politycy i archeolodzy. alny kontekst polityczny i społeczny. Moim wybrana literatura:
Navona, gdzie antyczna struktura prześwi- Żywię nadzieję, że nowo utworzony organ zdaniem powinniśmy przyznać, że – podob- • T. Kirk, The Cutting Edge: Archeological Sites In Living Cities
tuje spod późniejszych warstw architekto- weźmie pod uwagę zagadnienia nurtujące nie jak w wypadku kolumny Trajana – mamy [w:] Relitti riletti. Trasformazione delle rovine e identità
culturale, a cura di M. Barbanera, Torino 2008.
nicznych będących ramą dla życia i myśli Valadiera. Pewien archeolog z zarządu gminy przekonujące przykłady tego, w jakiej relacji
współczesnego miasta. stwierdził, że na terenie, o którym mowa, mogą pozostawać zabytek i otaczająca go
współczesna urbanistyka miała „zgubne przestrzeń: każde z nawarstwień zasługuje Piero Giusberti, tymczasowe zabezpieczenie granicy
Poczynając od Bianchiego, mieliśmy więc do skutki dla kontekstu archeologicznego i hi- bowiem na to, by stać się pamiątką nie tylko wykopalisk, 2000
czynienia z wyraźnie określonymi, a zara-
fot.: t. kirk
zem zróżnicowanymi propozycjami: utwo-
rzenia terenów całkowicie oddzielonych od
miasta lub też otwarcia pełnego widoku, aż
do chęci ekspozycji nawet najdrobniejszych
fragmentów znalezisk. Obecnie w Rzymie nie
„journal of roman archeology” 2006, plt. 88
ma przykładu pozostałości archeologicznych,
które by nie były całkowicie odgrodzone i od-
separowane od miasta. Kiedy chodzi o cenne,
a przy tym kruche przedmioty, postanawia
się – co rzadkie – wyeksponować je in situ,
wówczas decyzja odgradzania terenu od
niekontrolowanego dostępu jest zrozumiała,
nawet jeśli nieprzyjemna.
„bollettino d’arte del ministero della pubblica istruzione”, vol. 5, n. 12 (1911), tav. 40
Ponieważ miejskie tereny badań archeolo-
gicznych – jak ten przy kolumnie Trajana
lub fora cesarskie – są w ciągłej ekspansji,
potrzebne jest zajęcie określonego stanowi-
ska przez mieszkańców miasta. Archeolodzy,
po przeprowadzeniu wszystkich badań,
powinni zaproponować program zagospoda-