Technik.obslugi.turystycznej 341[05] z2.03_u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Małgorzata Małek
Prezentowanie antropogenicznych walorów turystycznych
Polski 341[05].Z2.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

1
Recenzenci:
mgr Janina Rudzińska
mgr Włodzimierz Banasik
Opracowanie redakcyjne:
mgr Małgorzata Małek
Konsultacja:
mgr inż.Piotr Ziembicki
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 341[05].Z2.03
„Prezentowanie antropogenicznych walorów turystycznych Polski” zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik obsługi turystycznej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Style w architekturze 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 16
4.1.3. Ćwiczenia 17
4.1.4. Sprawdzian postępów 19
4.2. Walory antropogeniczne Polski 20
4.3. Charakterystyka wybranych szlaków turystycznych w Polsce 38
4.4. Centra turystyczne Polski i ich atrakcje 46
5. Sprawdzian osiągnięć 52
6. Literatura 56

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w opanowaniu wiedzy o antropogenicznych walorach
turystycznych Polski, co stanowi podstawę do przygotowania ofert turystycznych spełniających
oczekiwania różnych klientów. Jednocześnie, wykonując ćwiczenia zawarte w poradniku
opanujesz umiejętności prezentowania tego typu walorów.
Poradnik ten zawiera:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwi Ci samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów.
4. Pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczeń. Możesz się z nimi zapoznać
przed przystąpieniem do rozdziału ”Materiały nauczania”, wówczas poznasz wymagania
wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając na te
pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń.
5. Ćwiczenia, które zawierają: wykaz materiałów i środków dydaktycznych potrzebnych do ich
realizacji. Ćwiczenia umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych.
6. Sprawdzian postępów – wykonując sprawdzian powinieneś odpowiedzieć na pytanie „tak”
lub „nie”. Odpowiedzi „nie” wskazują na luki w Twojej wiedzy, informują Cię również,
jakich treści jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do wiadomości, które nie
są dostatecznie opanowane.
7. Sprawdzian osiągnięć wraz z przykładowym zestawem zadań.
Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną literaturę oraz inne źródła informacji.
Podczas zajęć zwróć szczególną uwagę na: dobór walorów antropogenicznych, umiejętność
ich rozpoznawania i prezentowania, ze szczególnym uwzględnieniem zabytków architektury
oraz ośrodków twórczości ludowej i etnograficznej.
Są to zagadnienia, z którymi będziesz się najczęściej stykał w swojej pracy.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela
o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność. Jednostka
modułowa: „Prezentowanie antropogenicznych walorów turystycznych Polski”, której treści
teraz poznasz, jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z walorami kulturowymi
Polski.
Poznanie przez Ciebie treści objętych tą jednostką modułową, będzie stanowiło dla
nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości
i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się ”Zestawem zadań
testowych” zawierającym różnego rodzaju zadania. Znajdują się one w rozdziale 5, który
zawiera też: instrukcję omawiającą tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu,
przykładową kartę odpowiedzi, w której w przeznaczonych miejscach wpisz odpowiedzi na
pytania.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny
pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.

4
Schemat układu jednostek modułowych w module
341[05].Z2
Walory i atrakcje turystyczne
341[05].Z2.01
Korzystanie z informacji turystycznej
341[05].Z2.02
Prezentowanie walorów turystycznych
środowiska przyrodniczego Polski
341[05].Z2.05
Prezentowanie atrakcji
turystycznych w języku obcym
341[05].Z2.03
Prezentowanie antropogenicznych
walorów turystycznych Polski
341[05].Z2.04
Projektowanie tras wyjazdów
turystycznych

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− pozyskiwać informacje turystyczne z różnych źródeł,
− korzystać z różnych źródeł informacji,
− wykorzystywać techniki komputerowe do planowania tras turystycznych,
− posługiwać się przewodnikami turystycznymi, katalogami, informatorami i wykorzystywać
je do planowania tras turystycznych,
− definiować podstawowe terminy stosowane w geografii turystycznej i turystyce,
− rozpoznawać znaki kartograficzne i topograficzne na mapach turystycznych,
− czytać mapy topograficzne i turystyczne,
− rozróżniać regiony fizyczno-geograficzne Polski,
− rozpoznawać i prezentować walory turystyczne środowiska przyrodniczego Polski.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− rozróżnić style w architekturze i sztuce,
− scharakteryzować najbardziej atrakcyjne turystycznie zabytki architektury i budownictwa
w Polsce,
− określić rodzaje muzeów oraz zbiorów artystycznych,
− określić polskie regiony folklorystyczne, tradycje i zwyczaje,
− scharakteryzować ośrodki twórczości ludowej, muzea etnograficzne i skanseny,
− scharakteryzować ośrodki kultu religijnego, wymienić muzea i miejsca martyrologii,
− wskazać historyczne obiekty architektury militarnej,
− rozpoznać zabytki działalności gospodarczej człowieka,
− scharakteryzować najważniejsze krajowe imprezy kulturalne,
− scharakteryzować wybrane szlaki turystyczne prezentujące dorobek kulturowy Polski,
− zaplanować trasy turystyczne z uwzględnieniem antropogenicznych walorów Polski,
− scharakteryzować polskie centra turystyczne i określić ich atrakcje,
− rozpoznać zabytki wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Style w architekturze
4.1.1. Materiał nauczania
Styl architektoniczny, to zespół cech charakterystycznych dla ukształtowania budowli
powstałych w danym okresie rozwoju architektury, w danym kręgu kulturowym
i cywilizacyjnym oraz na danym obszarze.
Najstarszymi polskimi pamiątkami architektury tworzącego się społeczeństwa
słowiańskiego między Odrą a Bugiem są Kopce Kraka i Wandy z przełomu VI i VII wieku, a
także Wały Ślężańskie i Świętokrzyskie. Oprócz nich spotyka się na ziemiach polskich
drewniane grody – pierwotne warowne zespoły osadnicze okolone wałami ziemnymi
i palisadami, sytuowane w miejscach trudno dostępnych lub otoczone fosą. W IX –X wieku gród
stanowi warowną siedzibę władców.
Zgodnie z systematyzacją przyjętą w historii sztuki – uwzględniając szczególnie
architekturę, można wyróżnić:
Styl romański, poprzedzony stylem karolińskim (przedromańskim), występuje od X do
połowy XIII wieku. Najpierw dostrzeżono w nim spuściznę starożytnego Rzymu, bo narodził się
w części świata, która kiedyś była pod władzą Rzymu. Stąd też pochodzi nazwa stylu.
Romanizm cechuje powaga i wytworność form, z zastosowaniem pięknych detali
architektonicznych. Stawiano budowle świeckie, domy mieszkalne, siedziby panujących, czyli
palatia oraz budowle sakralne – również o charakterze obronnym. Jako budulec służył kamień
polny kładziony na zaprawę wapienną, bądź ciosany w kostki i bloki kamienne granit
i piaskowiec (nieotynkowane) lub też stawiano dwa mury z przestrzenią wypełnioną gruzem.
Budowle sakralne powstają najpierw na planie koła – rotundy romańskie, później zaś
jednonawowe, podłużne. W końcowej fazie romanizmu występują obiekty trójnawowe typu
bazylikowego (nawy boczne są o połowę niższe od nawy głównej). Kościoły są orientowane,
tzn. prezbiterium zwrócone jest na wschód i jest ono otoczone budowlami na planie półkola
(absydami) przylegającymi do niego. Na fasadzie zachodniej budowli występują wieże (lub jedna
wieża), gdzie znajdowały się empory – balkony wewnętrzne przeznaczone dla rodziny
panującego, służące także ku obronie. Konstrukcja dachu zmienia się od pułapu drewnianego
płaskiego i trójkątnego, poprzez sklepienie kolebkowe zwane też beczkowym, aż do sklepienia
krzyżowego. Cały ciężar dachu opierał się na ścianach bocznych, stąd ich duża grubość.
Okna były małe (strzelnicze), o charakterze obronnym.
Jako elementy zdobnicze były stosowane:
− empora – galeryjka na fasadzie zachodniej lub nad nawą boczną,
− nagrobki – proste, kamienne, figuralne, bez zachowania perspektywy – duchownych lub
panujących,
− mensa – blok marmurowy lub z piaskowca, będący częścią ołtarza, gdzie w środkowej części
wydrążony był otwór na relikwie męczennika albo świętego,
− lizeny – podłużne (od dachu do fundamentów) występy w murze, w miejscach bezpośrednio
narażonych na przemieszczanie łuków jarzmowych iprzekątnych sklepień,
− kolumny – niskie, cylindryczne, z głowicami w kształcie kostki,
− filary – bogato profilowane, zwieńczone kapitelem,
− biforia lub triforia – okna dwu- lub trzydzielne, podzielone kolumienkami,

8
− fryzy arkadowe – wyrzeźbione w kamieniu pasy poziome, biegnące u zwieńczenia murów idachu,
składające się z małych, połączonych ze sobą łuków,
− rozety – podzielone kolumienkami okrągłe okienka (wyglądem przypominające koło
rowerowe ze szprychami),
− portale – ozdobne wejścia do kościoła, zwężające się ku środkowi uskokami (kolumny,
filary), z łukami arkadowymi nad uskokiem wejścia (archiwolty), zdobione scenami
religijnymi.
Cechami charakterystycznymi stylu romańskiego w architekturze były:
− budowle złożone z prostych brył geometrycznych i założone na planie kwadratu, prostokąta
lub koła,
− budowle (nawet te sakralne) na ogół o charakterze obronnym,
− wejścia zdobione kamiennymi, łukowymi portalami,
− okna małe i wąskie, podzielone na dwie lub trzy części,
− materiał budowlany to kamień polny lub ciosany,
− wystrój prosty i surowy.
W okresie trwania stylu romańskiego wystąpiło kilka etapów w budowie obiektów
sakralnych. I tak:
− rotundy – budowane na planie koła,
− rotundy z absydami,
− kościoły jednonawowe na planie prostokąta z wieżą na fasadzie zachodniej
i prezbiterium w postaci absydy lub prostokąta,
− kościoły bazylikowe z transeptem lub bez transeptu, z jedną lub dwiema wieżami,
− kościoły Cystersów.
Po przyjęciu przez Polskę chrześcijaństwa pojawiły się w naszym kraju dwa zakony:
Benedyktyni (Łęczyca – 1000 r., Tyniec – 1044 r., Kruszwica – 1120 r., Wrocław – 1139 r.)
oraz Cystersi (Sulejów – 1176 r., Lubiąż i Mogiła k. Krakowa – 1225 r.). Benedyktyni słynęli
z przepisywania ksiąg, zaś Cystersi rozwinęli rolnictwo, sadownictwo i budownictwo (zakon
inżynierów). Pobudowane przez nich klasztory i kościoły stanowią prawdziwą ozdobę
architektoniczną miejscowości, w których się znajdują. Obiekty te składały się z kościoła,
zabudowań mieszkalnych i gospodarczych. Powstał wtedy cały zespół architektoniczny
z wirydarzem (dziedzińcem wewnętrznym z arkadami, salą zebrań i refektarzem). Surowa reguła
klasztorna eliminuje z rozwiązań bryłowych wieże oraz wprowadza kaplice na miejsce absyd.
Unika się także wszelkiego zdobnictwa tj. rzeźb i malowideł. Kościoły cysterskie są na ogół
bazylikowe, trójnawowe z transeptem, o kwadratowym lub prostokątnym prezbiterium.
Najciekawsze z nich to obiekty w Sulejowie-Podklasztorzu, Mogile-Nowej Hucie, Wąchocku
i Jędrzejowie w kieleckim, Koprzywnicy, Henrykowie i Lubiążu na Dolnym Śląsku.
Do dziś zachowały się wybudowane w stylu romańskim niektóre obiekty sakralne. I tak:
− rotundy – Cieszyn, Strzelno, Grzegorzewice, Kraków (Wawel),
− kościoły – Gniezno, Poznań, Płock, Wiślica, Trzemeszno,
− opactwa i kolegiaty – Tum, Kruszwica, Opatów, Czerwińsk, Sulejów-Podklasztorze,
Tyniec, Wąchock.
O powstaniu stylu gotyckiego zadecydowały przemiany społeczne tego okresu.
Zatriumfowała mianowicie filozofia św. Tomasza z Akwinu, który głosił ideę życia w pełni,
w harmonii i w jasności. Dominowały dwie idee. Pierwsza – to zbliżenie się człowieka do
Boga, połączenie się z Nim. Ważnym jest tu przykład św. Franciszka z Asyżu i powstawanie

9
zakonów żebraczych, opcja wyrzekania się bogactwa i życia w ubóstwie. Druga idea – to
poświęcenie się walce za chrześcijaństwo (rycerz walczący z poganami), wasal wierny swemu
panu – Bogu, królowi, księciu panującemu. Cała ta ideologia znalazła głębokie odbicie
w architekturze i sztuce zdobniczej tego okresu.
Gotyk w architekturze powstał we Francji w XII wieku i trwał do XV wieku. Budowle
gotyckie charakteryzują się przewagą elementów pionowych (strzelistość) nad poziomymi oraz
techniką udoskonalenia sklepień.
Podstawowym materiałem budowlanym jest cegła nieotynkowana. Architektura gotycka
stosuje łuk ostry powstały z przecięcia dwóch odcinków łuku pełnego. Dachy kościołów
gotyckich oraz budowli świeckich są wysokie, strome i kryte czerwoną dachówką, bądź
drewnianym gontem. Taki dach to ogromny ciężar, trzeba więc było wzmocnić miejsca, na
których się opierał. W ten sposób powstały przypory ceglane (skarpy) przy ścianach. Cały ciężar
dachu opierał się na filarach bądź kolumnach oraz żebrach, które siatką pokrywają całe
sklepienie.
Wyróżniamy sklepienia m.in. krzyżowo-żebrowe i gwiaździste (siatka żeber w kształcie
gwiazdy), palmowe (filary w kształcie palmy podpierają sklepienie) oraz kryształowe
(wgłębienia szeregu małych pól, przez co powitają światłocienie). Stosowano też łuki
przyporowe, które przenosiły ciężar dachu nad nawą główną na nawy boczne. Stawiano
budowle typu bazylikowego (różne wysokości nawy głównej i bocznych) oraz halowego
(wysokość wszystkich naw równa). Jako elementy zdobnicze stosowano:
− witraże – oprawiane w ołów kolorowe mozaiki ze szkła,
− cegły – o różnej kolorystyce,
− wypusty ceglane czyli tzw. sterczyny wraz z ozdobnymi elementami użytkowymi, np.
rynny w postaci smoków czy zwierząt (rzygacze),
− portale ceglane rzeźbione, a nad nimi okna (róże czyli rozety),
− maswerki – motywy dekoracyjne, składające się z elementów geometrycznych, wykonane
w kamieniu lub cegle jako ażurowe uzupełnienie partii okien lub balustrad,
− krenelarze – zwieńczenie blankami w kształcie prostokątnych sterczyn z prześwitami,
− machikuły – obronne balkony, wysunięte przed lico muru,
− wieże ozdobne – szczególnie w kościołach,
− ambity – czyli obejścia poza głównym ołtarzem powstałe z przedłużenia naw bocznych
wokół prezbiterium,
− polichromie – barwną malaturę, rzeźbę oraz freski (malowane na mokrym tynku).
Do charakterystycznych budowli gotyku należą też domy mieszczańskie oraz obronne zamki
rycerskie i królewskie. Miasta miały charakter obronny. Otaczano je murami z basztami i fosą,
a jedyna droga wiodła przez mosty zwodzone i bramy obronne. Aby utrudnić nieprzyjacielowi
szturm na bramę, wznoszono przed nią okrągłą warownię zwaną barbakanem. W Polsce ocalały
dwa barbakany –w Gdańsku i Krakowie, a w Warszawie – zrekonstruowany. Czasami otaczano
też miasto podwójnym lub potrójnym murem, a baszty obronne wznoszono na wzgórzach, na
skałach nad brzegami rzek i wśród trudno dostępnych moczarów. Tutaj budowę ceglaną
wzmacniano kamieniem lub też budowano całkowicie z kamienia. Większość polskich zamków
obronnych powstała za czasów Kazimierza Wielkiego lub pierwszych Jagiellonów.
Cechami stylu gotyckiego są:
− strzelistość budowli czyli wertykalizm (przewaga linii pionowych),
− ostrołukowe sklepienia,
− sklepienia krzyżowo-żebrowe i ozdobne (kwiatowe, sieciowe, palmowe, gwiaździste,
kryształowe),
− skarpy – zewnętrzne elementy konstrukcyjne budowli podtrzymujące sklepienia, wysokie,
strome dachy – często z krenelarzem,

10
− bogate zdobnictwo – rzeźbione portale, witraże, rzygacze, sterczyny, liczne malowidła
(polichromie i freski), stalle oraz blendy – płytkie, zamurowane okna oraz ołtarze szafiaste –
tryptyki dwu-skrzydłowe,
− wysokie wieże kościelne ze strzelistymi hełmami,
− cegła czerwona różnego kształtu jako główny materiał budowlany, niekiedy kamień.
W Polsce wyróżniamy trzy główne nurty budowli gotyckich:
− gotyk krakowski (zwany też małopolskim lub nadwiślańskim) z przewagą budowli
bazylikowych, dwuwieżowych, z polskim układem cegieł – np. Kazimierz, Kraków,
Sandomierz,
− gotyk pomorski (północny lub krzyżacki) z przewagą budowli halowych, jednowieżowych,
z wedejskim układem cegieł – np. Toruń, Gdańsk,, Szczecin, Malbork, Słupsk, Tolkmicko,
Koszalin,
− gotyk śląski z przewagą budowli halowych, ze śladami wpływu architektury nadreńskiej,
monumentalnych obiektów stawianych z cegły i kamienia – np. Wrocław, Świdnica,
Trzebnica.
W Polsce pierwszą gotycką budowlą było prezbiterium katedry we Wrocławiu, dobudowane
w latach 1244–72 do części romańskiej, potem kościół w Henrykowie (1246–60r.) i kaplica św.
Jadwigi w Trzebnicy (1260r.). Pierwsze mury obronne miejskie powstały w 1260r. we
Wrocławiu, potem (1280r.) w Poznaniu i w 1291r. w Krakowie, zaś pierwszy gotycki rynek
miejski tamże w 1257r. Epokę tę nazwano czasem katedr, gdyż ich ilość, wielkość
i piękno stanowiły o potędze i ocenie danego miasta. W tym okresie rozwinął się kult Matki
Boskiej, co znalazło swoje odbicie w sztuce, a w szczególności – w rzeźbie i malarstwie.
Renesans. Dzięki podróżom żeglarzy z Hiszpanii i Portugalii nastąpił gwałtowny rozwój
nauk przyrodniczych i humanistycznych takich jak geografia, nawigacja, przyrodoznawstwo,
astronomia, a także ekonomia i handel. Świat ówczesny znacznie rozszerzył swe horyzonty.
Duże znaczenie miała też schizma, czyli odłączenie się od papiestwa i przyjęcie własnej
liturgii przez wschodni kościół chrześcijański i inne rozłamowe prądy w łonie kościoła
katolickiego, czyli reformacja, która doprowadziła do powstania wyznań zreformowanych, m.in.
luteranizmu, kalwinizmu, anglikanizmu czy husycyzmu. Znikało więc ograniczenie wolnej myśli
ludzkiej. Z drugiej strony papiestwo zaczęło roztaczać mecenat nad sztuką i twórcami.
W 1430r. w bibliotece klasztornej w St. Gallen, odkryto zapomniany traktat Witriuwiusza
z czasów cesarza Augusta „O architekturze ksiąg dziesięć”, omawiający najważniejsze
zagadnienia techniki budownictwa i form sztuki starożytnej. Treść tych opracowań ukazała
ponownie, potępione w średniowieczu, piękno ciała człowieka i otaczającej go przyrody,
rozbudzając powszechne zainteresowanie żywymi istotami. Przypomniane zostaje słynne hasło
Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”.
Renesans podzielić można na trzy okresy: wczesny (1420-1500r.), złoty (1500-1540r.),
oraz późny (1540-1580r.).
W architekturze styl ten nie kopiował, ani nie naśladował sztuki starożytnej, a jedynie
czerpał z niej ideę wolności jednostki. Stąd między innymi w konstrukcjach architektonicznych
widoczne jest zamiłowanie do piękna i proporcji. Jest on powrotem do natury i do człowieka,
stąd też jego nazwa odrodzenie. Ojczyzną renesansu są Włochy –głównie Florencja i Rzym.
Najsłynniejsi twórcy włoscy tej epoki to m.in. Tycjan, Leonardo da Vinci, Rafael Santi oraz
Michał Anioł.
Polskimi twórcami okresu renesansu byli m.in. Jan Michałowicz z Urzędowa, Benedykt
z Sandomierza. Działali też w Polsce liczni mistrzowie włoscy, m.in. Franciszek Florentczyk,
Santi Gucci, Jan Maria Padavano. W okresie odrodzenia zmieniony został wygląd budowli –

11
zarówno świeckich, jak i kościelnych. Zaprzestano stosowania łuku ostrego, sklepień
żebrowych, wysokich okien i strzelistych wież, a zastosowano elementy architektury
starożytnego Rzymu i Grecji, m.in. półkolisty łuk, kopułę i kolumnę trzyczęściową, troszcząc
się o proporcję, symetrię, harmonię i prostotę. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w głównych
budowlach tego okresu – zamkach i pałacach, kościołach oraz w budowlach miejskich.
PAŁACE – są budowane na planie kwadratowym bądź prostokątnym, otoczone
krużgankami i loggiami. Sufity kasetonowe (podzielone belkami na małe kwadraty –
kasetony) często zdobione, np. głowy wawelskie. Tynki – w postaci zaprawy gipsowej. Stropy
półkolisto-kolebkowe z przestrzałami lub kryształowe. Pod stropem fryz przedstawiający sceny
antyczne lub obrazy z życia królestwa. Meble wykonane z drewna ze spiralnie toczonymi
nogami i siedzeniami obitymi skórą. Na ścianach arrasy – tkaniny artystyczne z francuskiego
miasta Arras – o motywach figuralnych, wykonane z cienkich nici wełnianych z dodatkiem
nici jedwabnych i złotych. Stosuje się też kominki, duże okna (proporcje 1:2 lub 1:2,5) lub
lukarny w dachu.
KOŚCIOŁY. Zaczęto wznosić budowle jednoprzestrzenne na planie krzyża greckiego
przykrytego w części centralnej kopułą. Wzniesiono też szereg kaplic o podstawie
kwadratowej, z bębnem z lukarnami, uwieńczonych kopułami z latarnią – wolno stojących lub
przyległych jednym bokiem do kościoła. W kościołach przy ścianach lub w niszach pod
sklepionymi arkadami ustawiano nagrobki. Na nich umieszczano postać zmarłego – nieco
uniesioną, podpartą na łokciu, z lekko skrzyżowanymi nogami, wykonaną z marmuru lub
czerwonego piaskowca.
BUDOWLE MIEJSKIE – to głównie ratusze z wieżami i krużgankami z attyką oraz domy
mieszczańskie budowane głównie do wysokości drugiego piętra. Dachy domów zakrywa attyka
– kamienne zwieńczenie szczytu dachu w postaci wypustek i rzeźb podobnych do pionków
szachowych. Portal wejściowy przypomina rzymski łuk triumfalny. Wieńczy go w środkowej
części arabeska -lekka, fantazyjna płaskorzeźba lub malowidło złożone z przeplatających się
linii geometrycznych, wstęg, nici, elementów roślinnych; czasem też wprowadzano obraz twarzy
lub postać ludzką. Często stosowano również jako ozdobę maszkarony oraz pilastry. Stosowano
także technikę sgraffito – nałożenie dwóch lub kilku warstw tynku o różnych kolorach
i wykonanie rysunku rylcem poprzez wydrapanie odpowiednich warstw tynku. Popularne były
wykusze (obmurowane balkony) oraz arkady – kolumny połączone łukiem.
Używano też techniki boniowania, polegające na ścinaniu bądź profilowaniu krawędzi
kamiennych ciosów okładzin muru, a także rustykowanie czyli obróbkę lica ciosów kamiennych
na wzór naturalnego łomu.
Cechy tego stylu to:
− harmonijna bryła budynku,
− okna kwadratowe bądź o łuku pełnym,
− ozdobna attyka, mur attykowy, gzyms grzebieniowy,
− portal w kształcie rzymskiego łuku triumfalnego,
− stropy belkowe lub kasetonowe, sklepienia kryształowe oraz kolebkowe z lunetami,
− kaplice z bębnem i kopułą,
− ściany zdobione techniką sgraffito, boniowanie oraz rustykowanie,
− stosowanie niewysokich wież, loggii oraz krużganków,
− w kościołach wznoszono nagrobki pełne ludzkiej ekspresji.

12
Przykłady budowli renesansowych w Polsce:
− wśród zamków obronnych – Szydłowiec, Pieskowa Skała, Nowy Wiśnicz,
− wśród pałaców – rezydencji – Baranów, Krasiczyn, Wawel (Kraków), Brzeg, Niepołomice,
− wśród miast – Zamość, ratusz w Poznaniu, starówka w Lublinie.
Manieryzm. Nazwa późniejszego renesansu, w którym jest stosowana wtórność stylu,
powstała z nawyku powtarzania tych samych kompozycji stosowanych w zrutynizowany
sposób. Występują tu tylko niektóre elementy renesansu – formalne, bez wnikania w istotę
treści tego stylu.
Barok. Nazwa stylu pochodzi od portugalskiego słowa barroco, oznaczającego
nieregularnie rozwiniętą perłę (motyw ten w postaci linii falistej zakończonej ślimacznicą często
pojawia się w budowlach barokowych) oraz od francuskiego słowa baroque, co oznaczało
bogactwo ozdób (przepych, przeładowanie). Styl ten funkcjonował w okresie 1580–1750.
Zasięg baroku jest bardzo duży. Obejmuje całą Europę z Rosją włącznie (barokowy
Petersburg). Na zachodzie sięga aż do Ameryki Środkowej i Południowej. Do
rozpowszechnienia stylu przyczyniły się liczne zakony, a w szczególności Jezuici, którzy
budowali kościoły i klasztory na wzór pierwszego barokowego kościoła Il Gesu w Rzymie,
którego fasadę zaprojektował Giacomo della Porta w 1574r.
Barok powstał jako odpowiedź na reformację – był przejawem kontrreformacji. Jezuici
zwalczając reformację użyli nowych, ledwo co powstałych form, jako tła dla nowej liturgii. Dla
nowego stylu istotne było nie tylko bogactwo wnętrz, ale i powiązanie gmachu z otoczeniem
(parki, mosty, fontanny, pomniki). Styl ten odznacza się m.in. monumentalnością, dynamizmem
i malowniczością form, a także bardzo bogatą ornamentyką. Monumentalizm to stosowanie
zasady architektonicznej wielkiego porządku, czyli podział fasady głównej budowli pilastrami
(filary kamienne – wystające z grubości muru) lub kolumnami – obejmującymi równocześnie
kilka kondygnacji. Dynamizm zawarty jest też w nieregularnych i żywych formach (często
iluzjonistycznych) brył budowli.
Barok w architekturze dzielimy na trzy okresy:
− palladiański – polegał on głównie na stosowaniu wielkiego porządku (podział budowli
gzymsami na kondygnacje, tych zaś pilastrami), stosowaniu form klasycznych, spokojem
i dominacją koloru białego,
− Granda Maniera – w tym okresie postawiono na monumentalizm budowli,
− rzymski – czyli barok malowniczy; wygięte fasady, pogłębione dziedzińce
z perspektywicznym układem rzeźb, niekiedy zasada małego porządku (podział budowli aż
po dach kolumnami i filarami).
Głównymi dziełami architektury sakralnej tego okresu w Europie są m.in. kościół Santa
Andrea w Rzymie, kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu, kościół w Melku nad Dunajem,
zaś w Polsce m.in. kościół św. św. Piotra i Pawła oraz św. Anny w Krakowie, kościół w Świętej
Lipce i Krzeszowie.
Silnie rozwijało się też budownictwo świeckie. Były to budowle o dużych oknach,
z balkonami i tarasami. Wokół rezydencji zakładano ogrody w stylu francuskim z architekturą
ogrodową – fontanny, mostki, strumyki, sadzawki, altany i groty. Stosowano drzewa
i żywopłoty strzyżone, kwietniki i kwiatony.
Pałace budowano na planie podkowy z dwoma wieżami lub balustradą. Hełmy wież miały
kształt gruszek. Na osi centralnego wjazdu umieszczano portal z kartuszem. Wjazd na teren
pałacu akcentuje reprezentacyjna brama ustawiona na centralnej osi komunikacyjnej. Jej
obudowa z pomieszczeniami dla strażników i obsługi terenu – zwykle architektonicznie
zharmonizowana z architekturą zespołu – nosi nazwę kordegardy. Często stosuje się też
westybule – reprezentacyjną klatkę schodową łączącą widokowo wnętrza z ogrodem.

13
Przykładami barokowych budowli świeckich w Europie są m.in. Pałac Wersalski, Zwinger
w Dreźnie, zaś w Polsce m.in. Pałac w Wilanowie.
Barok wykształcił całą gamę elementów dekoracyjnych m.in. stiuki i sztukaterię z gipsu,
plafony, medaliony, kartusze, epitafia, portale z rzeźbami głów ludzkich i aniołów, rzeźby –
figury świętych oraz aniołki z instrumentami, malarstwo iluzjonistyczne oraz blachy trumienne.
Pojawiają się też meble wykonane z hebanu, obijane pluszem, aksamitem i adamaszkiem,
kanapy, sofy z wezgłowiem, łoża z baldachimami, meble monumentalne, np. meble gdańskie –
szafy, komody, sekretarzyki. Szeroko stosowana jest intarsja i inkrustacja.
Cechy stylu:
− monumentalność – wielkość, dynamika form, patos, przepych,
− budowle raczej niskie – bardzo rozbudowane, wieże niezbyt wysokie z hełmami w kształcie
cebuli (tylko dwie), balkony z kratami kutymi ręcznie,
− motywy ślimacznicy i zasada wielkiego i małego porządku architektonicznego, gzymsy
i ryzality,
− kolumny proste lub skręcone spiralnie,
− wnętrza bardzo bogate – malowidła, sztukateria, lustra, posadzki, kurdybany, boazerie,
ściany wykładane tkaninami, intarsje, inkrustacje,
− powiązanie budowli z otoczeniem – ozdobne bramy wjazdowe, często z posągami,
w bezpośrednim otoczeniu – parki,
− okna kwadratowe z łukowatym bądź trójkątnym zwieńczeniem u góry (tympanon),
boniowanie parteru,
− budowle z cegły, tynkowane; często fasada zdobiona sztukaterią, dachy na ogół łamane,
czasem – mansardowe.
Malarstwo baroku charakteryzuje się dynamiką kompozycji, bogactwa kolorystyki,
operowaniem silnymi kontrastami, światłocieniami i skomplikowanymi efektami
przestrzennymi, objawiającymi się zwłaszcza w monumentalnym malarstwie iluzjonistycznym.
Jego istotą było uzyskanie wrażenia architektonicznego przedłużenia wnętrz. Szeroko pojawia
się malarstwo plafoniczne (obrazy na suficie w gipsowych ramach) oraz portretowe. Rzeźbę
cechuje patos i niezwykłe – wręcz teatralne –ożywienie postaci ludzkich.
Rokoko. Jest to kierunek schyłkowego baroku (1730 – 1770r.) zapoczątkowany we Francji
w okresie Regencji i panowania Ludwika XV. Zasadą rokoka była swoboda i lekkość
kompozycji, nieregularność, asymetria w komponowaniu dekoracji, której motywami są
ornamenty roślinne o ujęciu rzeźbiarskim w połączeniu z delikatnym profilowaniem
geometrycznym (plecionka, koronki) oraz ślusarskie balustrady. Ściany podzielone są na
pionowe pola o obramowaniach prostokątnych, zaokrąglonych na rogach, dekoracyjnie
rzeźbionych i są one zaprojektowane kompozycyjnie razem z sufitem, oknami, drzwiami
i lustrami. Sztukateria łączy dekoracyjne detale. Dominują kolory – jasnoróżowy, kości
słoniowej, lila, srebrny oraz złoty nadając wnętrzom pogodny wyraz. Elementy zdobnicze –
poskręcane kolumny, muszle i porcelana chińska, ozdobnie obramowane lustra, drzwi
z supraportami – obramowanie, płaszczyzna nad drzwiami ozdobiona płaskorzeźbą lub
malowidłami.
Klasycyzm. Ten nowy styl, tak jak wszystkie poprzednie, miał też swoje podłoże
społeczno-polityczne. Poprzedni – barok – był zbyt kosztowny i służył głównie bogatej
magnaterii oraz Kościołowi. Powstająca nowa klasa kapitalistów chciała mieć swój własny styl
architektoniczny. Ponadto wybujałość form baroku i rokoka znudziła się – zarówno
architektom jak i ich sponsorom.

14
Następuje też wśród społeczeństwa swoista moda na demokrację parlamentarną (wzorowaną
na antycznej), m.in. jako sprzeciw wobec nieudolności rządów absolutnych.
Pęd do nowego tworzą głównie racjonaliści i encyklopedyści francuscy, którzy widzą nową
drogę do kapitalizmu. Tworzy się baza ekonomiczna nowego stylu – powstaje kapitał, rozwija
się przemysł. Pojawia się też idealizacja świata antycznego, m.in. z uwagi na odkrycie
Herkulanum i Pompei, a także odnalezienie starożytnej Troi.
W połowie XVIII w. historyk sztuki Johann Joachim Winckelmann tworzy teoretyczne
podstawy architektury klasycyzmu, a wkrótce potem Wielka Rewolucja Francuska i przemiany
ekonomiczne (władzę przejmuje burżuazja), wojna Anglii z koloniami na ziemiach Ameryki
Północnej oraz powstanie wolnych Stanów Zjednoczonych przyczyniają się do wprowadzenia
w życie nowego stylu zwanego klasycyzmem.
Klasycyzm w architekturze
Nowy styl obejmuje okres od połowy XVIII w. do mniej więcej połowy XIX w. Nie jest on
całkowicie jednolity i można wyróżnić w nim kilka kierunków – tzw. podstylów.
− Podstyl Ludwików (od XIV do XVI). Łączy on elementy baroku i rokoka we wnętrzach
z klasycystyczną formą fasad i bryły. Czas ten zwano też okresem regencji (głównie
w meblarstwie, malarstwie i rzeźbie).
− Podstyl dyrektoriatu objawia się głównie w meblarstwie i zdobnictwie.
− Podstyl empire (Cesarstwa lub Napoleona I). Charakteryzuje go spokojna, uroczysta
architektura fasad budowli oraz przeładowanie wnętrz (elementy greckie, egipskie,
rzymskie orły, sfinksy, fauny, lwy, wazony). Meble empirowe są niepraktyczne,
niewygodne, pompatyczne – i służą właściwie tylko do podziwiania. W Niemczech, jakby
w przeciwieństwie, stworzono inny styl meblarski zwany biedermeier– wygodny,
skromniejszy i tańszy, gdzie forma odpowiada przeznaczeniu mebla.
− Podstyl akademicki. Jest to kontynuacja baroku palladiańskiego w rozwiniętej formie, która
przeszła w klasycyzm zachowując monumentalizm i czystość form klasycyzmu.
− Podstyl neoklasycyzm. Wierne kopie budowli greckich, rzymskich, egipskich, które to
naśladownictwo zamknęło drogę do rozwoju własnego wyrazu w architekturze. Często
występuje w postaci hellenizmu, który naśladuje jednak tylko greckie wzorce architektury.
Budynki sakralne tego okresu są wznoszone na rzutach prostokąta, kwadratu lub koła
i otoczone są kolumnadą z monumentalnymi fasadami, reprezentując wyniosłe frontony
kolumnowe z trójkątnymi tympanonami. Czasami są one zakładane na planach krzyża
greckiego, z kopułą o wzorach antycznych. Założenia pałacowe nabierają wyrazu prostoty
i równowagi układu, najczęściej z trójkątnym portykiem opartym na czterech kolumnach,
czasami z bocznymi oficynami.
Ratusze klasycystyczne to konstrukcje o zwartej bryle, z trójkątnym portykiem lub cofniętą
wnęką opartą na kolumnach. Budynek wieńczy wieża lub belweder. Charakterystyczne dla
klasycyzmu są też parkowe ogrody krajobrazowe – tzw. angielskie, dziko rosnące rośliny
(trawy, drzewa), ale brak już dywanów kwiatowych. Wśród roślinności parkowej pojawiają się
sztuczne ruiny (amfiteatrów starożytnych, zamków, wież, akweduktów), groty oraz starożytne
świątynie.
Klasycyzm nie wniósł do architektury nowych rozwiązań konstrukcyjnych. Głównie
występują przykrycia w postaci sklepień lustrzanych i beczkowych z dekoracją profilowaną
w gipsie. Szerokie zastosowanie znajdują też stropy belkowe i belkowo-kasetonowe.
Kolumnada, portyk, tympanon, kopuła, pilastry – to podstawowe elementy, jakimi posługuje się
klasycyzm.
W Polsce najczęściej występuje w tym okresie mały dom podmiejski, dworek na ogół
w rzucie prostokąta, symetryczny, z wysokim dachem. W części wejściowej jest ganek
z trójkątnym portykiem, nad nim niekiedy balkon lub facjatka. Wewnątrz obrazy (pejzaże,
portrety) i rzeźby czerpiące wzory z bogatego dorobku sztuki antycznej.

15
Najwybitniejsi twórcy tej epoki, to architekci projektujący dla króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego – Domenico Merlini i Jan Kamletzer (Łazienki Królewskie). W klasycyzmie
tworzyli też tacy wybitni architekci jak Szymon Bogumił Zug – kościół ewangelicki
w Warszawie, Wawrzyniec Gucewicz – katedra w Wilnie, Piotr Aigner fasada kościoła św.
Anny i kościół św. Aleksandra w Warszawie, czy też Jakub Kubicki – Belweder
w Warszawie.
Wybitnym architektem późnego klasycyzmu był Antoni Corazzi. Stworzył on w Warszawie
Teatr Wielki, zabudowę Placu Bankowego (dzisiejszy zespół Ratusza i Muzeum), Pałac
Staszica, dokonał też przebudowy Pałacu Mostowskich. Ciekawie projektował i budował
Franciszek Lanci, który częściowo przebudował Wilanów. Wybitnym malarzem
mitologicznym tego okresu był Henryk Siemiradzki, twórca słynnych Pochodni Nerona
i kurtyny w dzisiejszym Teatrze Juliusza Słowackiego w Krakowie oraz Piotr Norblin, twórca
Jutrzenki, plafonu w Arkadii.
W okresie klasycyzmu budowano także szkoły, hale targowe oraz instytucje rządowe.
Powstają też pierwsze kawiarnie, galerie i pawilony wystawowe. Powstają także dworce
kolejowe, rozwija się również architektura przemysłowa. Wszystkie te dokonania przypadają
głównie na przełom XVIII i XIX wieku oraz pierwszą połowę XIX w., a więc na schyłek
klasycyzmu.
Sztuka XIX wieku
Sztuka tego wieku rodziła się w ogniu wojen napoleońskich. Opromieniona była wiarą
w szlachetne idee oraz wiarą w ostateczne zwycięstwo ideałów. Funkcjonowała też w okresie
względnego spokoju i stosunkowo nieźle ustalonego życia ówczesnych społeczeństw. Swym
oddziaływaniem sięgnęła aż wybuchu pierwszej wojny światowej.
Szereg dokonań początku tego okresu należy jeszcze do epoki klasycyzmu, ale właśnie
wojny napoleońskie, nowy podział Europy dokonany po Kongresie Wiedeńskim, przyspieszyły
przesuwanie się granic między poszczególnymi stylami. Była, więc to sztuka zmienna, żyjąca
szybkim rytmem, poszukująca nowych rozwiązań. Cechą charakterystyczną tego okresu jest
utrata pierwszego miejsca zajmowanego dotychczas przez architekturę na rzecz malarstwa.
Niemniej jednak w stylach architektonicznych pojawiły się trzy ważne prądy.
Eklektyzm. Od greckiego słowa eklektios, czyli – wybierający. Styl ten polegał na
zestawianiu poszczególnych form architektury przeniesionych z innych okresów oraz innych
środowisk twórczych, oddalonych od siebie zarówno w czasie jak i w treści. Innymi słowy była
to twórcza adaptacja i kombinacja różnych cech z różnych stylów architektonicznych.
Historyzm. W okresie tym wysoko ceniono sobie kopiowanie stylów historycznych,
szczególnie gotyckiego (neogotyk) oraz romańskiego (neoromański), jednocześnie odrzucając
inne – szczególnie renesans i barok. Neogotyk i styl neoromański zaistniały w latach 1850 –
1890.
Secesja. Pochodzi od łacińskiego słowa seccesio – odchylenie, odłączenie i panowała
w latach 1875 –1914. W Polsce skoncentrowała się przede wszystkim w Krakowie (Jama
Michalikowa, Hotel pod Różą, Kawiarnia Wiedeńska w Sukiennicach, kamieniczki miejskie).
Przykłady secesji można spotkać też w Warszawie (Aleje Ujazdowskie, Aleje Jerozolimskie)
a także w Łodzi (Grand Hotel, Pałac Poznańskiego) oraz w Poznaniu, Szczecinie (place
gwiaździste), Sopocie oraz w innych miastach. W Płocku znajduje się Muzeum Secesji,
a w Słupsku – portrety pastelowe Witkacego. Za ciekawy fragment tego okresu należy uznać
modernizm wrocławski, prezentowany przez szereg budowli z początku tego wieku, takich jak
m.in. Most Grunwaldzki, dworce kolejowe – Główny i Świebodzki oraz słynną Halę
Widowiskową, oddaną do użytku w 100 rocznicę zwycięstwa nad Napoleonem.

16
Secesja zmieniła przede wszystkim wygląd kamienic miejskich poprzez zastosowanie
nowej dekoracji, na którą składały się głównie motywy roślinne jak kwiaty, powyginane łodygi,
liście itp. Wprowadzono też zdobnictwo o przypadkowych liniach geometrycznych,
dekorowano obiekty płaskimi ozdobami gipsowymi, stosowano okna o kształcie podków lub
kół, albo połowy kół.
Główną jednak uwagę zwracano na ozdobną fasadę. Stosowano tu płaskie ozdoby gipsowe,
wirujące kwiaty, roztańczone wstęgi, kolorowe witraże, girlandy między oknami, atlasy
podtrzymujące balkony, wizerunki pawia lub pęków jego piór, a także rosnącego drzewa
(szczególnie kasztana).
Jednak sztuka tego okresu zafunkcjonowała przede wszystkim wspaniałym malarstwem,
podzielonym –z grubsza – na okres romantyzmu, realizmu oraz impresjonizmu.
Z tego okresu znane są wielkie nazwiska twórców polskich, jak m.in. Artur Grottger,
Wojciech Gerson, Jan Matejko, Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański, Aleksander
i Maksymilian Gierymscy, Władysław Podkowiński, Henryk Rodakowski i wielu innych.
Malarstwo XIX wieku pozostawiło po sobie wspaniałą spuściznę światową. Wystarczy tu
wspomnieć o takich nazwiskach, jak m.in. Cloude Monet, Ilia Repin, Wasyl Surikow, Auguste
Renoir, Edgar Degas i wielu innych.
Sztuka XX wieku
Główne kierunki jakie wystąpiły w malarstwie i w rzeźbie:
− nabizm,
− secesja,
− fowizm,
− kubizm,
− futuryzm,
− ekspresjonizm,
− postimpresjonizm,
− dadaizm,
− surrealizm,
− socrealizm,
− abstrakcjonizm,
− konstruktywizm,
− taszyzm,
− pop-art,
− op-art,
− konceptualizm.
Wszystkie te kierunki mają też swoje odzwierciedlenie w stylach architektonicznych, choć
niektóre z nich – ze względu na krótki okres trwania – nie są egzemplifikowane zbyt wieloma
przykładami – zarówno w Europie, jak i w Polsce.
Powyższe informacje o stylach w architekturze, pochodzą z pozycji [4] – patrz literatura.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje stylów w architekturze i sztuce?
2. Jakie są główne cechy poszczególnych stylów w architekturze i sztuce?
3. Jakie budowle świeckie lub sakralne reprezentują w Polsce dany styl?
4. Jakie różnice można wyodrębnić w zakresie podstawowych cech danego stylu?

17
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ dla każdego stylu następujące elementy:
a) okres panowania,
b) kraj pochodzenia,
c) źródło inspiracji,
d) materiał budowlany,
e) główne cechy,
f) rodzaj wznoszonych obiektów (sakralne, świeckie),
g) 10 przykładów obiektów reprezentujących ten styl w Polsce.
Grupa I – Styl romański.
Grupa II – Styl gotycki.
Grupa III – Styl okresu renesansu.
Grupa IV – Styl baroku i rokoko.
Grupa V – Styl klasycyzmu.
Grupa VI – Styl XIX w – eklektyzm, historyzm, secesja.
Zaprezentuj na forum grupy opracowany materiał.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zgromadzić informacje dotyczące poszczególnych stylów w architekturze i sztuce,
2) wykorzystać wiadomości z pkt. 4.1. poradnika,
3) wykonać opis elementów podany w ćwiczeniu,
4) dokonać prezentacji opracowanego materiału na forum grupy,
5) wykonać notatkę dotyczącą stylu prezentowanego przez grupy w trakcie ich prezentacji wg
ustalonego schematu odpowiedzi.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− literatura,
− mapa Polski,
− albumy atrakcji turystycznych.
Ćwiczenie 2
Zaplanuj trasy wycieczek określonych hasłem:
Grupa I – „ Śladami obiektów romańskich”.
Grupa II –„ Śladami gotyku w Polsce”.
Grupa III –„ Śladami renesansu w Polsce”.
Grupa IV – „Śladami baroku w Polsce”.
1) zgromadzić informacje dotyczące obiektów i miast reprezentujących określony styl w Polsce,
2) wykorzystać wiadomości z pkt. 4.1. poradnika,
3) wykonać opis trasy, wymieniając kolejno miejscowości i podając krótki opis odwiedzanych
obiektów na trasie,
4) dokonać prezentacji trasy na forum grupy,
5) wykonać notatkę dotyczącą trasy przedstawianej przez poszczególne grupy w trakcie ich
prezentacji.

18
− literatura,
− mapa samochodowa Polski,
− mapa turystyczna Polski,
− albumy atrakcji turystycznych,
− katalogi biur podróży.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj styl w architekturze na podstawie zaprezentowanego obiektu. Który obiekt to:
1) budowla romańska,
2) budowla gotycka,
3) budowla barokowa,
4) budowla klasycystyczna,
5) budowla secesyjna.
Wskaż cechy stylu na przykładzie obiektu.
Rys. A Rys. B
Rys. C Rys. D
Źródło: A. Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1968, s. 47, 67, 111, 227

19
1) zgromadzić informacje o cechach stylów,
2) znać przykłady różnych obiektów w Polsce reprezentujących określony styl,
3) wykazać się znajomością zabytków architektonicznych w Polsce,
4) rozpoznawać style na podstawie obiektów,
5) zaprezentować efekty swojej pracy,
6) dokonać oceny pracy.
− literatura,
− plansze z obiektami.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić style w architekturze w porządku chronologicznym?  
2) wskazać główne cechy poszczególnych stylów w architekturze i sztuce?  
3) rozpoznać styl w architekturze na podstawie wybranego obiektu?  
4) podać przykład obiektu w Polsce reprezentującego dany styl
w architekturze?
 
5) opisać wygląd obiektu posługując się słownictwem specjalistycznym?  
6) rozróżnić elementy charakterystyczne dla poszczególnych stylów
w architekturze i sztuce?
 

20
4.2. Walory antropogeniczne Polski
4.2.1. Materiał nauczania
Muzea i rezerwaty archeologiczne
Zabytki archeologiczne obejmują okres od najstarszych śladów działalności człowieka
w epoce kamienia aż do połowy XIII w. Są one udostępnione w dwóch podstawowych rodzajach
obiektów – muzeach archeologicznych, w których zgrupowano przedmioty ruchome znalezione
w wykopaliskach, bądź też w rezerwatach archeologicznych, czyli miejscach odnalezienia, gdzie
zostały odsłonięte spod warstwy ziemi i odpowiednio wyeksponowane.
Wśród rezerwatów archeologicznych wyróżnić można kilka rodzajów obiektów.
Najliczniejsze są grodziska, czyli pozostałości obronnych osad. Najbardziej znanym obiektem
jest częściowo zrekonstruowany słynny Biskupin, cieszący się wielką frekwencją turystyczną. Do
bardziej atrakcyjnych należy też, położone na wyspie Jeziora Lednickiego, grodzisko ze śladami
kamiennego założenia pałacowego, stanowiącego niegdyś rezydencję Bolesława Chrobrego.
Dużym zainteresowaniem cieszą się miejsca dawnych ośrodków produkcyjnych lub
wydobywczych, jak rezerwat pieców garncarskich z okresu wpływów rzymskich w Igołomii
oraz kopalnia krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich.
Pradziejowe miejsca kultury związane z różnymi systemami wierzeniowymi zachowały
oryginalne elementy kompozycyjne, jak chociażby Góra Ślęża z wałami kamiennymi i rzeźbami
kultowymi.
Kolejnym rodzajem obiektów archeologicznych są cmentarzyska oznaczone niekiedy
układem głazów narzutowych. Największe jest cmentarzysko w Odrach. Przykładem bardzo
dobrze zagospodarowanego miejsca, przystosowanego do ruchu turystycznego jest cmentarzysko
kultury łużyckiej w Częstochowie. Mniej interesujące w aspekcie turystycznym są kurhany, ślady
zamieszkiwania w jaskiniach oraz nieobronne osady otwarte jako najsłabiej czytelne w terenie.
W przypadku walorów archeologicznych szczególnie istotny dla ich atrakcyjności turystycznej
jest element zagospodarowania turystycznego, właściwego przystosowania do zwiedzania przez
odpowiednie przygotowanie ekspozycji, łącznie z niezbędną informacją.
Muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej
Przejawy tradycyjnej kultury ludowej stanowią znaczący walor w krajoznawstwie.
Poszczególne jej elementy mają jednak niejednakowe znaczenie. Wiedza i wierzenia ludowe są
przede wszystkim przedmiotem zainteresowania specjalistów. Literatura ludowa może być
wykorzystywana w turystyce tylko w pewnym zakresie jako element wzbogacający wiedzę
o danym rejonie. Łatwo czytelne jest natomiast dla turystów budownictwo świeckie i sakralne
oraz takie dziedziny sztuki ludowej, jak rzeźbiarstwo, malarstwo, ceramika, tkactwo, hafciarstwo,
koronkarstwo, wycinankarstwo, zdobnictwo przedmiotów, a także różne rodzaje obrzędów
i imprez, które z racji swej widowiskowości stanowią atrakcje turystyczne, np. konkursy szopek
krakowskich.
Oprócz rejonów zachowujących współczesne przejawy tradycyjnej kultury ludowej, takich
jak Podhale, Śląsk Cieszyński, Łowickie, Kurpie, istnieje w Polsce wiele miejscowości,
w których żywa jest tradycja rękodzieła artystycznego, zachowały się zabytki ludowej architektury
lub kultywowane są dawne obrzędy i zwyczaje. Miejscowości te, są położone w rejonach o dawnych
tradycjach tej sztuki, a twórcy ludowi specjalizują się często w jednej dziedzinie, np.
w Koniakowie w koronkarstwie, w Łowickiem w wycinankach, w Chmielnie i Kartuzach
w ceramice. Historyczny dorobek ludowej kultury duchowej i materialnej jest zabezpieczony
i udostępniony do zwiedzania w skansenach, muzeach etnograficznych, izbach regionalnych
i pojedynczych obiektach.

21
Wśród walorów turystycznych w zakresie etnografii specjalnym zainteresowaniem cieszą się
skanseny, czyli muzea na wolnym powietrzu, gromadzące przeważnie drewniane obiekty
budownictwa wiejskiego. Grupują one w jednym miejscu budynki mieszkalne, gospodarcze,
przemysłowe i sakralne, przeważnie z wyposażeniem wnętrz, z terenu jednego lub kilku regionów,
reprezentujące kulturę poszczególnych grup etnograficznych.
Pierwszym tego typu obiektem był otwarty w 1891 roku, przez Artura Hazeliusza, szaniec na
wyspie w okolicach Sztokholmu, prezentujący budownictwo ludowe.
Idea tworzenia skansenów do Polski dotarła w 1906 roku, kiedy to Teodor i Izydor Gulgowscy
zakupili zabytkową „checz” i założyli we Wdzydzach Kiszewskich Muzeum Kaszubskie,
w którym zgromadzono narzędzia pracy, łodzie, sieci rybackie. Kilkanaście lat później w 1927
roku z inicjatywy Zofii i Adama Chętników otwarto Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie
Łomżyńskim nad Narwią. Obie te placówki uległy jednak niemal całkowitemu zniszczeniu
podczas drugiej wojny.
Tworzenie muzeów skansenowskich rozpoczęto, ponownie niemal od zera i tak otwarto 19
nowych muzeów skansenowskich:
1950 – rekultywowano działalność Skansenu Kurpiowskiego w Nowogrodzie
1957 – powstał Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej
1958 – otwarto Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku
1959 – otwarto Skansen Słowiński w Klukach
1961 – powstaje Muzeum Wsi Opolskiej w Bierkowicach
1962 – Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku
1963 – specjalistyczny Skansen Pszczelarski w Swarzędzu
1964 – Muzeum Wsi Górnośląskiej w Chorzowie
1968 – zagrody w "Księstwie Łowickim" przy Muzeum Regionalnym w Łowiczu
1969 – rekultywuje działalność Skansen we Wdzydzach Kiszewskich
1972 – Skansen przy Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu
1973 – otwarta zostaje pierwsza część Wielkopolskiego Parku Etnograficznego w Lednogórze
1974 – Skansen przy Muzeum Etnograficznym w Toruniu
1974 – organizacja specjalistycznego Skansenu Naftowego w Bóbrce
1975 – otwarcie Skansenu w Falkowej koło Nowego Sącza
1977 – Kaszubski Park Etnograficzny w Ochli koło Zielonej Góry
1978 – Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej
W kolejnych latach powstają skanseny w Sierpcu, Tokarni, Wolsztynie, Lipowcu, Szymbarku,
Sieradzu, Jurgowie, Pszczelej Woli, powstaje również szereg nowych projektów muzeów.
Muzea skansenowskie podzielone zostały na trzy podstawowe typy:
− Muzea Wsi – rekonstrukcja tradycyjnego układu wsi, prezentacja zarówno kultury ludowej
jak i problemów społeczno-gospodarczych i technicznych rozwoju gospodarki rolnej.
− Muzea Budownictwa Ludowego – głównym celem ekspozycji jest pokazanie różnych typów
architektury ludowej jednego lub kilku regionów geograficznych.
− Parki Etnograficzne – dowolna forma prezentacji architektury ludowej w plenerze.
Największą frekwencją cieszą się duże i pięknie położone skanseny w Zubrzycy Górnej,
Olsztynku, Sanoku i Opolu-Bierkowicach.
Skanseny z reguły są związane z osadnictwem wiejskim, w większych miastach są utworzone
specjalistyczne muzea etnograficzne, np. w Warszawie, Wrocławiu, Krakowie, w innych osobne
działy etnograficzne muzeów nieprofilowanych, m.in. w Olsztynie, Płocku, Sieradzu.
Znaczenie turystyczne w skali krajowej mogą mieć również izby regionalne, obiekty w miejscu
ich powstania, np. Zagroda Słowińska w Klukach lub ośrodki twórczości ludowej, jak Beskidzka
Izba Twórcza w Istebnej.

22
Warto wspomnieć o miejscach większych imprez folklorystycznych odbywających się
regularnie w wybranych miejscowościach. Są to m.in. Bukowina Tatrzańska, Gdańsk, Kazimierz
Dolny, Kraków, Łącko koło Starego Sącza, Płock, Zakopane, Zielona Góra, Żywiec.
Tradycje świąt Wielkanocnych
Niedziela Palmowa, Wielki Tydzień i Wielkanoc – to świąteczny czas, niosący ze sobą
charakterystyczny ceremoniał, nabrzmiały obrzędowością. Wiele z tego jest wspólne dla
wszystkich Polaków – wierzących i niewierzących. Są jednak regiony kraju, gdzie spotkać
można zwyczaje nieznane gdzie indziej.
Niedziela Palmowa i zwyczajowe święcenie wierzbowych gałązek pokrytych baziami,
udekorowanych zielonością to zwyczaj, który przywędrował do Polski z Jerozolimy
w średniowieczu. Jest symboliczną pamiątką triumfalnego wjazdu Jezusa do Jerozolimy, gdzie
witany był po królewsku: kwiatami, liśćmi palm, radością. Przez jakiś czas w Polsce odgrywano
ów wjazd, wprowadzając do kościołów wózek z figurą Chrystusa. Zwyczaj pozostał już tylko
w Tokarni koło Myślenic. W innych wsiach podkarpackich w Niedzielę Palmową święci się
palmy, strojone w bibułę i wstążki.
Na Kurpiach, Niedziela Palmowa to czas procesji z ogromnymi majestatycznymi palami,
wyciosanymi z sosen, oplecionymi gałązkami, mchem, borówkami, kwiatami. Zanika zwyczaj
"sądzenia Judasza", a relikt ten pozostał jeszcze na wsiach tarnowskich, gdzie obyczaj kultywują
grupy folklorystyczne – w Wielki Czwartek. Sąd kończy się spaleniem kukły Judasza. Pisanki,
kraszanki znane są w całym kraju. We wszystkich wierzeniach jajko jest symbolem życia.
Malowanie skorupek miało pobudzić siły odradzającej się przyrody, aby dała bogate plony.
W Polsce zwyczaj barwienia jaj pojawił się prawdopodobnie w X wieku – z tego okresu
pochodzą znalezione przez archeologów kolorowe skorupki po jajach. Do dziś w wielu
regionach Polski z pokolenia na pokolenie przechodzą wzory malowane na wydmuszkach i
techniki barwienia skorupek. Tak jest np. we wsiach białostockich, suwalskich, gdzie
tworzeniem pisanek zajmują się całe rodziny, pilnie strzegąc swoich dekoracji i wzornictwa.
Zabytki architektury i budownictwa
O tym, że punktami docelowymi turystyki są m.in. zabytki architektury, świadczyć może fakt,
iż od dawna zajmują one czołowe miejsce w przewodnikach turystycznych. Już w starożytności
uwzględnił je Pauzaniasz, autor pierwszego przewodnika po Helladzie w II w.n.e. Potwierdzają
to powszechne obserwacje ruchu turystycznego w wielu krajach, także i w Polsce. Wystarczy
zwrócić uwagę, na Wawel lub zamek w Malborku, o rocznej frekwencji rzędu pół miliona
zwiedzających.
Z punktu widzenia turystycznej waloryzacji kraju niezwykle istotnym problemem jest
określenie znaczenia zabytków dla turystyki. Znaczenie to w powszechnym odczuciu wyraża się
intensywnością ruchu turystycznego, kierującego się do poszczególnych celów zainteresowań.
Jest rzeczą oczywistą, że ruch ten nie rozkłada się równomiernie na obszarze kraju. Jedną
z przesłanek klasyfikacji zabytków może być nadanie, zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej, wybranym obiektom i zespołom statusu pomnika historii. Upoważnia on do kandydowania
tych zabytków na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO.

23
Tabela 1 Największe zespoły zabytków architektury i budownictwa
Miejscowość Zabytki
Gdańsk Zabudowa Głównego Miasta w obrębie murów obronnych, kościół parafialny
NMP, ratusz, zespół wielkiej zbrojowni, zespół twierdzy Wisłoujście
Kraków
Zabudowa śródmieścia w obrębie Plant, zespół budowli Wzgórza Wawelskiego,
Kościół Mariacki, Sukiennice, kościół św. Anny, Collegium Maius, klasztor
jezuitów, klasztor kamedułów na Bielanach, klasztor augustianów, obwarowania
staromiejskie
Poznań Ratusz, kościół katedralny, kościół farny d. jezuitów, Biblioteka Raczyńskich,
pałace, kamienice w Rynku, budynek d. wagi miejskiej
Toruń
Zabudowa Starego i Nowego Miasta, kościół św. Jana, klasztor franciszkanów
i kościół NMP, ratusz, kamienica „Pod Gwiazdą", kościół św. Jakuba, ruiny
zamku krzyżackiego, mury z basztami
Warszawa
Zamek Królewski, Teatr Wielki, kościół Wizytek, pałac Krasińskich, zespół
pałacowo-parkowy Łazienki, zespół pałacowo-parkowy Wilanów, mury
miejskie z basztami – Barbakan, inne kościoły, pałace, kamienice
Wrocław Zabudowa Ostrowa Tumskiego i Wyspy Piaskowej, kościół katedralny, kościół
św. Krzyża, kościół NMP, Uniwersytet, Ratusz, kamienice w Rynku
Źródło: [7 s.122]
Muzea sztuki i zbiory artystyczne
Za początki muzealnictwa polskiego uznać można pierwsze lata XIX w., kiedy to
w rezydencji Czartoryskich w Puławach wzniesiono tzw. Domek Gotycki i Świątynię Sybilli
z przeznaczeniem na zbiory będące w posiadaniu rodziny książęcej, a w Wilanowie Stanisław
Kostka Potocki otworzył w pałacu publiczne muzeum.
Współczesne muzea, których mamy w Polsce 613 (z ok. 14 mln eksponatów), oprócz
wartości poznawczych, mają także znaczenie wychowawcze i dydaktyczno-naukowe. Wynika
stąd duże zainteresowanie tymi obiektami wycieczek szkolnych. Wśród 18,6 mln zwiedzających
37% stanowiła młodzież szkolna w zorganizowanych grupach.
Wśród różnego rodzaju placówek muzealnych szczególnym zainteresowaniem turystów
cieszą się muzea gromadzące zbiory artystyczne, zwłaszcza znajdujące się we wnętrzach
pałacowych i zamkowych. Wystawy zbiorów w historycznej scenerii zabytkowych
i autentycznych wnętrz oddziałują silniej, a ich treści i wartości są chętniej odbierane niż
wystawy urządzane w obiektach wzniesionych lub adaptowanych jedynie w celu zabezpieczenia
i udostępnienia eksponatów.
Duża frekwencja w wielu przypadkach wynika nie tylko z racji usytuowania w pobliżu
rejonów o dużym ruchu turystycznym (np. zamek w Pieskowej Skale), lecz także często muzeum
stanowi tak wielki walor, że jest głównym magnesem przyciągającym turystów (np. Zamek
w Kórniku).
Wśród muzeów sztuki gromadzących zbiory artystyczne największe liczby zwiedzających,
rzędu kilkuset tysięcy osób rocznie, osiągają muzea krakowskie – Wawel oraz Muzeum
Narodowe (Sukiennice i Zbiory Czartoryskich), a także zamek w Łańcucie i pałac w Wilanowie.
Najwięcej zasobów muzealnych w skali Polski mają dwa miasta – Kraków i Warszawa. Wynika
to z wielkiej obfitości, a także wyjątkowej wartości artystycznej i historycznej zbiorów
nagromadzonych w ciągu stuleci w dawnej oraz obecnej stolicy kraju.
Muzea biograficzne
Życie i działalność sławnych ludzi zawsze budziły powszechne zainteresowanie. Nazwiska
działaczy politycznych i społecznych, bohaterów narodowych, znane z historii, nauki i kultury,

24
spotykają się z ogólnym szacunkiem. Dowodem tego jest utworzenie kilkudziesięciu muzeów
lub izb muzealnych przechowujących pamiątki, sprzęty, dokumenty i dzieła znanych osobistości.
Niektóre z istniejących muzeów biograficznych powstały w obiektach ufundowanych
i ofiarowanych przez społeczeństwo zasłużonym ludziom jeszcze za ich życia w dowód uznania
i wdzięczności. Tak było, na przykład, z dworkiem Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku i Marii
Konopnickiej w Żarnowcu. Budynki wraz z urządzeniem wnętrz, które częściowo ocalało,
a w części zostało uzupełnione zbiorami z danej epoki, zostały po wojnie udostępnione
zwiedzającym.
Najwięcej jest muzeów gromadzących pamiątki po pisarzach. Największa frekwencja cieszą
się: Muzeum Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku, Dom Urodzenia Chopina w Żelazowej Woli,
Dom Jana Matejki w Krakowie, Dom Mikołaja Kopernika w Toruniu. Od połowy lat
osiemdziesiątych XX w. dużą popularnością wyróżniają się Wadowice – miejsce rodzinne Ojca
Świętego Jana Pawła II.
Muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe
Rzadkość występowania przedmiotów lub zjawisk, stanowiących pewien walor, wzmaga ich
atrakcyjność, dlatego muzea o charakterze unikatowym cieszą się większym zainteresowaniem
zwiedzających. Teorię tę potwierdzają obserwacje frekwencji muzealnej.
W muzeach zaliczonych do specjalistycznych znajdują się różnego rodzaju ekspozycje
i trudno jest dokonać ich systematyki. Są to przeważnie placówki występujące pojedynczo
w kraju i nieczęsto spotykane w Europie.
Część zbiorów ma charakter przedmiotów artystycznych (stare, ozdobne zegary) lub
technicznych (np. latarnictwo morskie), lub nawet przyrodniczych (np. eksponaty w muzeum
morskim). Takie, a nie inne zakwalifikowanie muzeów jako placówek specjalistycznych jest
traktowane umownie. Jednym z najciekawszych i najliczniej odwiedzanych muzeów
specjalistycznych jest sąsiadujące z zamkiem w Łańcucie Muzeum Powozów, w którym
zgromadzono liczny zbiór dawnych pojazdów konnych (karoce, dyliżanse, kolasy, bryczki,
powozy myśliwskie) wielu najlepszych firm europejskich. Ogromną popularnością cieszy się,
udostępniona w 1985 r., Panorama Racławicka we Wrocławiu, jeden z nielicznych tego rodzaju
obiektów w świecie. Ciekawostką jest kolekcja lalek z całego świata w Karpaczu, a także
skansen miniatur budownictwa wielkopolskiego w Pobiedziskach. Zbiory niektórych
specjalistycznych placówek muzealnych nie zawsze przyciągają ruch masowy. Ostatnio
niezwykle popularnym, unikatowym obiektem jest największy w Polsce kościół, budowany
w sanktuarium licheńskim.
Dyskusyjny może być również wybór obiektów niemających cech muzeów,
a wyróżniających się jako niepowtarzalne z uwagi na swój rodzaj lub wielkość. Można by się
zastanawiać, czy nie powinien się tutaj pojawić Pałac Kultury i Nauki w Warszawie – najwyższy
budynek w Polsce, o odbiegającej od innych architekturze. Liczne wycieczki podziwiają
panoramę stolicy z tarasu widokowego PKiN, zwiedzany jest port lotniczy w Warszawie,
obiektem zainteresowań jest zespół skoczni narciarskich w Zakopanem.
Obiekty historyczno-wojskowe
Jednym z celów krajoznawstwa jest umożliwienie zwiedzającym zetknięcie się z miejscami,
z którymi kojarzą się wydarzenia o charakterze patriotycznym. W polskiej historii i krajobrazie
nie brakuje wydarzeń związanych z walkami o wolność i niepodległość, a także miejsc pamięci
narodowej. Dla części tych miejsc brak jest pełniejszej dokumentacji, a także odpowiedniego
przystosowania turystycznego. Dotyczy to w szczególności miejsc związanych z wojną
przeciwko Rosji sowieckiej w 1920 r., a także działań Armii Krajowej podczas II wojny
światowej. Dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku względy polityczne
przestały decydować o ich udostępnianiu. Sądzić można, że w bliskiej przyszłości staną się one
nowymi, ważnymi celami turystyki poznawczej.

25
Walory krajoznawcze dotyczące walk i działań wojennych reprezentują obiekty, wśród
których wyróżnić można trzy grupy: muzea wojskowe, budowle obronne oraz pomniki
i cmentarze upamiętniające wydarzenia wojenne. Poszczególne obiekty ilustrują różny przekrój
czasowy. Muzea wojskowe gromadzą zbiory oręża, często sprzed wielu stuleci, aż do okresu
historii najnowszej (np. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie), bądź też są poświęcone
konkretnej bitwie w czasach odległych (np. muzeum w Legnickim Polu) lub stosunkowo nam
bliskich — z okresu ostatniej wojny światowej (np. Muzeum w Kutnie). Do obiektów
historyczno-wojskowych zaliczono budowle obronne pochodzące z wieków XVIII, XIX i XX
(wcześniejsze znalazły się w dziale zabytków architektury i budownictwa). Z wydarzeniami
ostatniej wojny wiążą się fortyfikacje Wału Pomorskiego, Międzyrzeckiego Rejonu Umocnień,
Kwatera Hitlera w Gierłoży. Podobnie cmentarze i pomniki odnoszą się do okresu historii
najnowszej, obejmując powstania śląskie i wielkopolskie (Katowice, Poznań) oraz historię
II wojny światowej (Siekierki, Gdańsk-Westerplatte).
Spośród upamiętnionych pomnikami pól bitew najczęściej zwiedzane jest grunwaldzkie
koło wsi Stębark. Mniej znane i rzadziej odwiedzane są miejsca związane z wcześniejszymi
bitwami w obronie przed najazdami sąsiadów zachodnich: Cedynia, Niemcza, Głogów, Płowce,
oraz Olszynka Grochowska (powstanie listopadowe), Siemiatycze, Małogoszcz (powstanie
styczniowe), Racławice, Maciejowice (Insurekcja Kościuszkowska). W niektórych przypadkach
wynika to z peryferyjnego położenia lub braku upamiętnionego przekazu historycznego
w formie odpowiedniej do turystycznego wykorzystania.
Wśród licznych koncepcji lokalizacji malarskiego dzieła Panoramy Racławickiej
historyczne uzasadnienie miałoby umieszczenie jej na miejscu bitwy pod Racławicami. Względy
praktyczno-techniczne budowy odpowiedniego obiektu, istniejąca infrastruktura oraz
przewidywana wysoka frekwencja i konieczność obsługi ruchu turystycznego przesądziły
o umieszczeniu dzieła w jednym z większych ośrodków turystycznych, jakim jest Wrocław.
Wszystkie te obiekty symbolizują i przekazują cenne elementy treści ideowej, takie jak: poczucie
więzi narodowej, braterstwo żołnierzy, polityczne, operacyjne oraz moralne znaczenie walk.
Miejsca i muzea martyrologii
Z okresem ostatniej wojny łączą się najtragiczniejsze i najbardziej barbarzyńskie ze strony
najeźdźców hitlerowskich działania wyniszczające narody okupowanych terenów. Eksterminacją
byli objęci przede wszystkim Polacy i Żydzi. W miejscach dawnych obozów koncentracyjnych
utworzone zostały muzea martyrologii, obrazujące tragiczny los ofiar faszyzmu, lub zbudowano
wielkie pomniki – mauzolea dla upamiętnienia tych wydarzeń i uczczenia zmarłych. Spośród
ponad 20 tys. miejsc, których znaczenie moralne jest równorzędne niezależne od liczby
zamordowanych, wyróżniono największe obozy zagłady jako obiekty o szczególnym znaczeniu,
do których kieruje się masowy ruch turystyczny. W każdym z nich zginęło od kilkudziesięciu do
kilkuset tysięcy ludzi, a w Oświęcimiu-Brzezince ok. 1,5 mln, w tym ok. 90% stanowili Żydzi.
Do najbardziej znanych i najczęściej odwiedzanych muzeów martyrologii należy muzeum
w Oświęcimiu i muzeum w Lublinie na Majdanku, a także dawny obóz koncentracyjny
w Treblince, zamieniony obecnie w monumentalny cmentarz, którego nagrobki wykonano
z tysięcy odłamków skalnych o zamierzonej kompozycji przestrzennej. Bardzo istotny w ruchu
turystycznym do miejsc martyrologii jest duży udział młodzieży, co ma szczególne znaczenie
w procesie dydaktyczno-wychowawczym.
Zabytki działalności gospodarczej i techniki
Współczesne osiągnięcia gospodarcze i techniczne mogą stanowić pewien walor
krajoznawczy. Walory krajoznawcze są związane z zabytkami działalności gospodarczej
udostępnionymi do zwiedzania w muzeach albo w dawnych zakładach produkcyjnych, z których
część pełni swoje funkcje do chwili obecnej.

26
Wśród muzeów można wyróżnić muzea techniki, przemysłu i rolnictwa. Największe zbiory
z zakresu techniki gromadzi Muzeum Techniki NOT w Warszawie, przykładem bardzo
atrakcyjnego dla turystyki muzeum przemysłu wydobywczego jest kopalnia soli w Wieliczce,
która bije rekordy frekwencji. Rolnictwu są poświęcone interesujące muzea w Ciechanowcu oraz
Szreniawie. Wśród wybranych placówek muzealnych są także bardziej wyspecjalizowane, np.
Muzeum Rybackie w Helu lub Skansen Pszczelarski w Swarzędzu.
Oprócz muzeów, interesującymi obiektami działalności gospodarczej i techniki są wybrane
budowle lub ich szczątki. Wiele punktów tworzy nawet określone układy przestrzenne. Są to, na
przykład, ruiny dawnych zakładów Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, funkcjonujące do tej
pory śluzy Kanału Augustowskiego bądź też wykorzystywane dotychczas unikatowe pochylnie
rolkowe Kanału Elbląskiego.
Turystyka poprzemysłowa w Polsce ma przed sobą wielka przyszłość. Polska Organizacja
Turystyczna uznała ją za jeden z priorytetów produktowych na 2006 rok. Wśród regionów
i miast, które mają przed sobą wielką przyszłość w rozwoju tej formy turystyki należy wymienić:
Śląsk, Górnośląski Okręg Przemysłowy, Łódź, Zabrze ( ma tu powstać Europejskie Centrum
Dziedzictwa Przemysłowego), Żyrardów, Tychy itp.
Tabela 2 Zabytki działalności gospodarczej i techniki
Muzeum Papiernictwa Duszniki Zdrój
Muzeum Hutnictwa i
Odlewnictwa Metali
Kolorowych
Głogów
Muzeum Tkactwa
Dolnośląskiego
Kamienna Góra
Ruiny najstarszej na świecie
elektrowni
Konary
Muzeum Miedzi Legnica
Muzeum kryształów przy
Hucie „Julia”
Szklarska Poręba
Muzeum Dawnego
Kupiectwa Śląskiego
Świdnica
dolnośląskie
Muzeum Skansen Kolejki
Wąskotorowej
Wenecja kujawsko-pomorskie
Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka małopolskie
Muzeum Techniki NOT,
Muzeum Kolejnictwa
Warszawa mazowieckie
Dział Siarki w Muzeum
Zamkowym
Baranów Sand
Muzeum Skansen Przemysłu
Naftowego
Bóbrka
podkarpackie
Śluza na Kanale
Augustowskim
Mikaszówka
Wiadukt kolejowy na rzece
Błędziance
Sochaczew
Śluza Przewięź na Kanale
Augustowskim
Studzieniczna
podlaskie

27
Źródło: http://www.culture.pl/pl/culture/architektura/zabytki
Polskie Pomniki Historii
Pomnik Historii to nieruchomość uznana za taki przez prezydenta. Mogą to być zespoły
klasztorne i katedralne, kompleksy miejskie i pałacowo-parkowe, zamki warowne
o największych wartościach dla kultury narodowej. Sposób ich ochrony określą przepisy
wykonawcze.
Formami ochrony zabytków są:
1) wpis do rejestru zabytków;
2) uznanie za pomnik historii;
3) utworzenie parku kulturowego;
4) ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.
Na liście polskich Pomników Historii, uznanych za szczególnie wartościowe dla kultury,
znajduje się obecnie 30 obiektów:
− Biskupin – rezerwat archeologiczny,
− Bochnia – kopalnia soli,
− Chełmno – Stare Miasto,
− Częstochowa – Jasna Góra – zespół klasztorny oo. Paulinów,
− Frombork – zespół katedralny,
− Gdańsk – miasto w zasięgu obwarowań XVII w.,
− Gdańsk – pole bitwy na Westerplatte,
− Gniezno – katedra p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha,
− Góra Św. Anny – komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy,
− Kalwaria Zebrzydowska – krajobrazowy zespół manierystycznego parku pielgrzymkowego
Centralne Muzeum Morskie Gdańsk
Muzeum Rybackie Hel
Oceanarium Gdynia
pomorskie
Sztolnia Czarnego Pstrąga Tarnowskie Góry śląskie
Zespół dawnego zakładu
hutniczego
Chlewiska
Dawna walcownia zakładów
metalowych
Maleniec
Ruiny zakładu i osiedla
przemysłowego
Nietulisko Fabr.
Ruiny zakładów
przemysłowych
Samsonów
Muzeum Zagłębia
Staropolskiego
Sielpia Wielka
Zabytkowy zakład
wielkopiecowy
Starachowice
świętokrzyskie
Pochylnia na Kanale
Elbląskim
Buczyniec
Pochylnia rolkowa Jelenie na
Kanale Elbląskim
Jelonki
warmińsko - mazurskie
Skansen Pszczelarski Swarzędz
Muzeum Narodowe
Rolnictwa i Przemysłu Rolno-
Spożywczego
Szreniawa
wielkopolskie

28
− Kamień Pomorski – zespół katedralny,
− Kazimierz Dolny,
− Kraków – historyczny zespół miasta,
− Krzemionki – kopalnie krzemienia z okresu neolitu,
− Krzeszów – opactwo cystersów,
− Legnickie Pole – pobenedyktyński zespół klasztorny,
− Leżajski Klasztor Ojców Bernardynów,
− Łańcut – zespół zamkowo-parkowy,
− Łęknica – Park Mużakowski,
− Malbork – zespół zamku krzyżackiego,
− Ostrów Lednicki – wyspa,
− Racławice – teren historycznej Bitwy Racławickiej,
− Srebrna Góra – Twierdza Srebrnogórska,
− Tarnowskie Góry – podziemia zabytkowej kopalni rud srebronośnych oraz sztolnia
„Czarnego Pstrąga”,
− Toruń – Stare i Nowe Miasto,
− Warszawa – historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem,
− Wieliczka – kopalnia soli,
− Wrocław – zespół historycznego centrum,
− Wrocław – Hala Stulecia,
− Zamość – historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku.
Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego może przedstawić
Komitetowi Dziedzictwa Światowego wniosek o wpis pomnika historii na „Listę dziedzictwa
światowego” w celu objęcia tego pomnika ochroną na podstawie Konwencji w sprawie ochrony
światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjętej w Paryżu w dniu 16 listopada
1972r. (Dz.U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190 i 191).
Lista Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO w Polsce
Lista Światowego Dziedzictwa Kultury (istnieje od 1972 r.) obejmuje 788 obiektów ze 134
państw i co roku jest aktualizowana. Najbogatsze w skarby są Włochy (39), na drugim miejscu
Hiszpania (38). W Polsce jako pierwszy został na nią wpisany w 1978 r. Kraków, a jako ostatnia
Hala Stulecia we Wrocławiu dn. 13 lipca 2006 r. W sumie, nasz wkład w kulturę świata to 13
obiektów.
1. Historyczne Centrum Krakowa ze Starym Miastem, Wawelem, Kazimierzem,
Stradomiem (1978 r.)
Obejmuje ok. 3 tys. zabytków architektury i wiele muzeów. Stare Miasto zachowało
średniowieczny układ urbanistyczny. Mury obronne wznosiły się kiedyś na linii Plant, ich
pozostałością jest Barbakan, Brama Floriańska i trzy baszty. Kraków chlubi się największym
średniowiecznym rynkiem Europy wytyczonym w 1257 r., z jego czterech boków wychodzą po
trzy ulice. Otaczają go zabytkowe kamienice i pałace. Pośrodku stoi XIV-wieczna wieża
ratuszowa i renesansowy gmach Sukiennic, naprzeciw gotycki Kościół Mariacki z ołtarzem Wita
Stwosza. Jest tu najstarszy w Polsce uniwersytet (UJ) założony w 1364r. przez Kazimierza
Wielkiego na wzór akademii w Bolonii i Padwie, odnowiony w 1400 r. przez królową Jadwigę
i Władysława Jagiełłę. Nad miastem góruje Wzgórze Wawelskie z renesansowym zamkiem
polskich królów i katedrą z cenną renesansową kaplicą. Stradom, do którego schodzi się
z Wawelskiego Wzgórza, był od XIV w. osadą rzemieślniczą, Kazimierz zaś – ośrodkiem
żydowskiej religii, nauki i kultury z XVI-wiecznym cmentarzem i synagogą.

29
2. Kopalnia soli w Wieliczce (197 r.)
Jedyny obiekt górniczy na świecie czynny od czasów średniowiecza do dziś. Wyrobiska
kopalni (chodniki, pochylnie, komory eksploatacyjne, jeziora, szyby, szybiki) o długości ok. 300
km leżą na dziewięciu poziomach sięgających 327m. Dokumenty dotyczące produkcji soli
pochodzą z 1044 r. (nadanie solne Bolesława Chrobrego dla klasztoru tynieckiego). Wówczas
kopalnia nosiła nazwę Magnum Sal – Wielka Sól. W XVI w. żupa wielicka była jednym
z największych przedsiębiorstw Europy. Królewska gospodarka w żupach trwała do pierwszego
rozbioru Polski. Od 1961r. w nieczynnej części kopalni na głębokości 135 m działa Muzeum
Żup Krakowskich, a na głębokości 211m na piątym poziomie – sanatorium alergologiczne.
3. Puszcza Białowieska (1978 i 1992 r.)
Najstarszy rezerwat przyrody w Polsce (od 1932 r.) i jeden z pierwszych w Europie. Lasy
dębowo-grabowe, bory mieszane, sosnowe, świerkowe i bagienne. Wiele rzadkich roślin,
(np. pełnik europejski, kosaciec syberyjski, arnika górska, turówka wonna), bogata fauna
(11 tys. gatunków, w tym 62 ssaków i ponad 200 ptaków). Żyją tu rzadkie gatunki takie jak: żubr
(ok. 250 sztuk), konik leśny, łoś, bóbr europejski, ryś, wilk, bocian czarny, orzeł bielik, orlik
krzykliwy. Rezerwat obejmuje 10 tys. 502 ha, a rezerwat ścisły 4 tys. 747ha.
4. Auschwitz-Birkenau (1979 r.) – obozy zgłady
Największy obóz koncentracyjny (1940-1945) i obóz zagłady hitlerowskiej III Rzeszy
założony na rozkaz Himmlera z dnia 27 kwietnia 1940r. Osadzono tu, co najmniej 1,1mln.
Żydów ze wszystkich krajów okupowanej Europy, ponad 140tys. Polaków, ok. 20tys. Cyganów,
ponad 10tys. sowieckich jeńców oraz kilkanaście tysięcy więźniów innych narodowości.
Większość zginęła w komorach gazowych natychmiast po przywiezieniu. Obóz był miejscem
masowych tortur i egzekucji (zazwyczaj przy użyciu gazu cyklon B) i doświadczeń
pseudomedycznych. Liczbę ofiar w latach 1940–1945 szacuje się na 1,1 do 1,5mln.
5. Historyczne Centrum Warszawy – Stare i Nowe Miasto (1980 r.)
Plan Starego Miasta z prostokątnym rynkiem, otoczonego murem obronnym, został
wytyczony w XIII w. Gotyckie i renesansowe kamienice w XVII w. poddano barokowej
przebudowie, a w pierwszej połowie XX w. odnowione fasady ozdobiono polichromią. W czasie
II wojny światowej 85 proc. historycznego centrum Warszawy zburzyli Niemcy. Stare Miasto
zostało prawie doszczętnie zniszczone w czasie Powstania Warszawskiego (pozostał Barbakan
i fragmenty murów) wraz z Zamkiem Królewskim, spalonym w 1939 r. Powojenna odbudowa
Starówki trwała do 1953 r. Kamienicom przywrócono wygląd z XVII w. Zamek Królewski
odbudowano w latach 1971–1984.
6. Stare Miasto w Zamościu (1992 r.)
Miasto – nazywane Perłą Renesansu, Padwą Północy, Miastem Arkad – założył w 1580 r.
kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski, a zaprojektował wybitny architekt włoski Bernardo
Morando z Padwy według założeń idealnego późnorenesansowego miasta-twierdzy otoczonego
fortyfikacjami. Mieszkało tu wielu cudzoziemców, stąd w jego architekturze obok wzorów
włoskich i lokalnych występują elementy stylu niderlandzkiego i armeńskiego. Miasto zdobią
zabytkowe kamienice wokół Rynku. Katedra pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego
i św. Tomasza z Akwinu z lat 1587–1598 symbolizuje Civitas Dei (Miasto Boga). Ratusz
wzniesiony w latach 1591–1622, po przebudowie w XVII w. jest efektowną manierystyczno-
barokową budowlą z monumentalnymi wachlarzowymi schodami. Arsenał, zbudowany wg
projektu Bernarda Morando w latach 1582–1583, należy do najstarszych świeckich budowli
Zamościa (w latach 1820–1825 przebudowany w stylu klasycystycznym.
7. Zamek Krzyżacki w Malborku (1997 r.)
Największa gotycka twierdza średniowiecznej Europy, której budowę Krzyżacy rozpoczęli
w 1274 r. Malbork (Marienburg) w latach 1309–1457 był siedzibą mistrzów Zakonu
Krzyżackiego i stolicą Państwa Krzyżackiego, a do 1772 r. siedzibą wojewodów malborskich.
Od tamtej pory zespół zamkowy, wielokrotnie przebudowywano i modyfikowano. Potężny

30
kompleks obejmuje Zamek Wysoki z kaplicą NMP, Zamek Średni z Wielkim Refektarzem,
Zamek Niski i arsenał, otoczone obronnymi murami z basztami i Bramą Mostową. W 1961 r.
powstało tu Muzeum Zamkowe.
8. Stare Miasto w Toruniu (1997 r)
Starówka słynie z doskonale zachowanej średniowiecznej i późniejszej architektury.
W centrum Rynku wznosi się monumentalny ratusz z czerwonej cegły z końca XIV w. na planie
kwadratu. Czasy średniowiecza pamiętają także ruiny Zamku Krzyżackiego. Ozdobą starówki są
kościoły: katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii, jedna z najpiękniejszych świątyń
gotyckich w Polsce, katedra św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, XVII-wieczny kościół
św. Piotra i Pawła. Charakterystycznym znakiem Torunia jest Krzywa Wieża z przełomu XIII
i XIV w. (odchylenie od pionu wynosi ok. 140cm).
9. Kalwaria Zebrzydowska (1999 r.)
Drugi po Częstochowie ośrodek ruchu pielgrzymkowego w Polsce. Na początku XVII w.
budowę klasztoru i zespołu Kaplic Dróg Męki Pańskiej (na wzór Drogi Krzyżowej Pana Jezusa
w Jerozolimie) ufundował Mikołaj Zebrzydowski, marszałek wielki koronny, wojewoda
krakowski, starosta lanckoroński. Projektantem dróżek i całego założenia był matematyk
i profesor Akademii Krakowskiej Jan Brożek (1585–1652), zaś kaplice projektował złotnik
niderlandzki Paweł Baudarth. Całość to 42 kaplice, kościoły, klasztor o.o. Bernardynów
i barokowa bazylika z cudownym wizerunkiem Matki Boskiej Kalwaryjskiej.
10. Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (2001 r.)
Barokowe świątynie luterańskie na Dolnym Śląsku: kościół Trójcy Świętej (tzw. „kościół
bez gwoździa”) w Świdnicy i kościół św. Ducha w Jaworze powstały w latach 50. XVII w.
według projektu Albrechta Säbischa po zawarciu pokoju westfalskiego 1648r., kończącego
wojnę trzydziestoletnią.
Kościół Pokoju p.w. Trójcy Świętej, należący do Parafii Ewangelicko-Augsburskiej
w Świdnicy, jest zabytkiem kultury o szczególnym znaczeniu historycznym i artystycznym
zarówno dla Polski, jak i całej Europy.
11. Kościoły drewniane południowej Małopolski (2003 r.)
Sześć gotyckich kościołów o budowie zrębowej w miejscowościach:
− Binarowa – jednonawowy kościół św. Michała Archanioła (ok. 1500 r.). We wnętrzu
polichromia barokowa i rzeźby gotyckie, m.in. Matka Boska z Dzieciątkiem (ok. 1430 r.)
w ołtarzu głównym;
− Blizne – kościół Wszystkich Świętych z XV w., wewnątrz bogata dekoracja malarska ze
scenami biblijnymi i ornamentami roślinnymi z XVI–XVIIIw.;
− Dębno Podhalańskie – kościół św. Michała Archanioła z XV w., wewnątrz polichromia
o bogatej kolorystyce oraz najstarsze polskie malowidło z postaciami św. Agnieszki
i Katarzyny z XIII w. Według legendy kościół zbudowali zbójnicy, którym na dębie objawił
się jego patron;
− Haczów – kościół Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła z XV w. z unikatową
dekoracją malarską na stropach i ścianach przedstawiającą Mękę Pańską i figury świętych;
− Lipnica Murowana – jednonawowy kościół cmentarny św. Leonarda z XV w., wewnątrz
malowidła z XVI–XVIII w., m.in „Sąd Ostateczny” i „Ostatnia Wieczerza”;
− Sękowa – późnogotycki kościół św. św. Apostołów Filipa i Jakuba z początku XVI w.,
zachowane gotyckie portale i chrzcielnica, polichromia neogotycka. Kościół malowany m.in.
przez Stanisława Wyspiańskiego, Józefa Mehoffera, Włodzimierza Tetmajera.
12. Park Mużakowski (2004r)
Park krajobrazowy nad Nysą Łużycką po obu stronach granicy polsko-niemieckiej między
Łęknicą i Bad Muskau (po stronie polskiej 528 ha, po niemieckiej 206 ha). Jeden
z najwspanialszych przykładów sztuki ogrodowej pierwszej połowy XIX w. Założył go książę
Hermann von Pückler-Muskau, znany niemieckiego architekt ogrodowy i właściciel dóbr

31
mużakowskich. Kompozycja parku łączy naturalne walory krajobrazowe doliny Nysy Łużyckiej
z malowniczą architekturą budowli parkowych (m.in. Most Książęcy, Most Królewski, Wiadukt,
Belweder)
13. Hala Ludowa – Hala Stulecia (2006 r.) – Pomnik Historii – jedno z ważniejszych dzieł
architektury światowej XX wieku. Wzniesiona w latach 1911–1913 według projektu Maksa
Berga. Położona w Parku Szczytnickim, w sąsiedztwie Pawilonu Czterech Kopuł (proj. Hans
Poelzig) oraz stawu otoczonego zabytkową Pergolą tworzy wraz z Ogrodem Japońskim
i Ogrodem Zoologicznym ulubione tereny sportowo – rekreacyjne mieszkańców Wrocławia.
Jest wyjątkowym osiągnięciem konstrukcyjnym i architektonicznym.
Kalendarz polskich imprez kulturalnych
Odwiedzając Polskę, nie można zapomnieć o licznych festiwalach, często o długiej tradycji
i wysokiej renomie, zapewniają kontakt z przejawami odmiennych tradycji i kultur. Artyści
różnych dziedzin, od wirtuozów muzyki klasycznej, poprzez jazzmanów, twórców
eksperymentalnego teatru po reprezentantów nieraz egzotycznego folkloru, bardzo chętnie
przybywają do nadwiślańskiego kraju, zgodnie podkreślając wyjątkowo ciepłe przyjęcie
i specyficzną, żywiołowo reagującą publiczność.
Co roku w czerwcu uliczki, place i wnętrza budynków krakowskiego Kazimierza wypełnia
kilkudziesięciotysięczny tłum uczestników Festiwalu Kultury Żydowskiej. Odbywa się on od
12 lat i w tym stosunkowo krótkim czasie zyskał rangę najciekawszej imprezy tego typu na
świecie. Muzyka, taniec, film, teatr, sztuki wizualne, literatura oraz warsztaty: od śpiewu
poprzez wycinanki i kuchnię żydowską po kaligrafię. Niezwykle intensywny tydzień,
wypełniony występami artystów światowej sławy, jest celebracją życia, ale zarazem jak Kadisz –
wyrazem pamięci o śmierci. Finałowy nocny koncert na ulicy Szerokiej stał się symbolem
współistnienia ocalonej tradycji i awangardowych nurtów współczesnej sztuki.
Również w Krakowie, na Rynku Głównym, od 1988 r. odbywa się w pierwszej połowie lipca
Międzynarodowy Festiwal Teatrów Ulicznych. Gromadzi światową czołówkę grup, które
„ingerują w rzeczywistość”, wprowadzają w nią odrobinę poezji lub po prostu popisują się
akrobacjami. Ludyczne widowiska, wolne od ograniczeń językowych, przełamują bariery
zróżnicowań kulturowych.
Z kolei pod koniec sierpnia powinno się koniecznie odwiedzić Zakopane, by obejrzeć
Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich (do tej pory odbyły się 32 edycje). Do
stolicy polskich Tatr zjeżdżają zespoły taneczne i muzyczne z całego świata. Górali od Kaukazu
po Bałkany, z Afryki i obu Ameryk jednoczy umiłowanie tradycji, żywiołowość, kult odrębności
i pradawnej tradycji.
Jedną z najstarszych i największych imprez folklorystycznych w Europie jest Tydzień
Kultury Beskidzkiej, który kontynuuje tradycje Święta Gór, obchodzonego w dwudziestoleciu
międzywojennym. Przez dziewięć dni na przełomie lipca i sierpnia odbywa się kilkadziesiąt
koncertów i spotkań w wielu miejscach, głównie w Wiśle, Szczyrku, Żywcu, Makowie
Podhalańskim i Oświęcimiu. Tysiące widzów bawi się wspólnie z kilkudziesięcioma zespołami
z całej Polski i wszystkich kontynentów. Z kolei w znanym uzdrowisku, Ciechocinku, można
wziąć udział w Festiwalu Piosenki i Kultury Romów – barwnej imprezie, odbywającej się od
1997 r. w lipcu. Jest to największy festiwal kultury Romów w Europie.
W ojczyźnie Fryderyka Chopina nie sposób ominąć przynajmniej jednej z wielu możliwości
wysłuchania utworów kompozytora. Od maja do września, w każdą niedzielę koncerty odbywają
się w warszawskich Łazienkach, w lipcu i sierpniu wybitnych pianistów w ramach Festiwalu
Chopinowskiego goszczą Duszniki Zdrój, sudeckie uzdrowisko.
Dużym powodzeniem cieszą się również festiwale muzyki organowej. O jej wyjątkowym
charakterze w dużej mierze decyduje jakość instrumentu i akustyka miejsca, w jakim został
umieszczony a w Polsce jest wiele kościołów wyposażonych w zabytkowe i wspaniale brzmiące

32
organy. Największą popularnością cieszą się koncerty w katedrze w Oliwie (Gdańsk).
Rokokowy instrument z II poł. XVIII w. uchodzi za jeden z najcenniejszych na świecie. Godni
jego sławy wirtuozi uczestniczą w odbywającym się tu od ponad 30 lat letnim
Międzynarodowym Festiwalu Organowym. Nieco tylko mniejszą sławą cieszą się organy
w ogromnej romańsko-gotyckiej katedrze św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim.
Brzmienie XVIII-wiecznego instrumentu można podziwiać podczas organizowanego od 1965 r.,
a trwającego przez całe lato Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej. Wykonywane są
nie tylko utwory z repertuaru klasycznego, ale i współczesne.
Słynnym festiwalem jest Wratislavia Cantans we Wrocławiu. Międzynarodowy Festiwal
w 2002 roku rozrósł się do odbywającego się przez cały rok cyklu koncertów, spektakli
baletowych, przeglądów filmów i wystaw. Prezentowane są utwory od chorałów gregoriańskich
po Gospel & Negro Spirituals, od klasyków po twórców awangardowych, a wszystkie
w znakomitych wykonaniach światowej klasy orkiestr, chórów, zespołów i solistów. Jazz
Jamboree – Warszawa, październik – najstarszy w Europie festiwal jazzowy funkcjonuje od
1958 r. Trudno wymienić gwiazdę czy postać w jakikolwiek sposób znaczącą dla rozwoju jazzu,
która nie występowała na JJ.
Gdynia Summer Jazz Days – Gdynia, lipiec – organizowany od 1993 r. Jazz na Starówce
– w każdą sobotę VII i VIII – koncerty plenerowe na Rynku Starego Miasta w Warszawie;
w roku 2002 – po raz 8. Rawa Blues Festival – w katowickim „Spodku", – organizowany od
1981r. międzynarodowy festiwal utwierdził pozycję Śląska jako centrum polskiego bluesa,
a występy żywych legend gatunku przyciągają fanów z całej Europy.
Międzynarodowy Festiwal Piosenki Żeglarskiej Shanties – Kraków, luty – w 2002 r. odbyła
się 21. edycja tej wesołej imprezy. Gromadzi ona miłośników i wykonawców szantów z całego
świata.
Piknik Country – Mrągowo, lipiec lub sierpień – od 1983 r. w sercu Mazur, w amfiteatrze
tuż nad jeziorem, rozbrzmiewają wszelkie odmiany klasycznej i współczesnej muzyki country.
Castle Party – w wyjątkowej scenerii, na zamku Grodziec (k. Bolesławca, na Dolnym Śląsku),
od 1994 r., zazwyczaj w lipcu, występują najważniejsze grupy gotyckiego – lub szerzej –
ciemnego nurtu rocka.
Miejsca kultu religijnego
Pielgrzymka to zbiorowa lub indywidualna wędrówka o charakterze sakralnym, mająca na
celu oddanie czci Bogu oraz pozyskania łask w życiu doczesnym i przyszłym. Pokonanie
przestrzeni jest istotą pielgrzymki i celem pielgrzymującego. W polskiej katolickiej tradycji
religijnej, sanktuaria są związane przede wszystkim z postacią Matki Bożej.
Turystyka religijna, jest formą przemieszczania się człowieka, która motywowana jest
chęcią odwiedzenia miejsc sakralnych i doznania przeżyć duchowych.
Współcześnie pielgrzymki dzielą się także ze względu na sposób podróżowania. Można tu
wymienić pielgrzymki piesze, kolejowe, autokarowe i rowerowe. Pątnictwo, niegdyś wyłącznie
piesze, uległo intensyfikacji z chwilą powstania i rozwoju sieci kolejowej, uniezależniając się
równocześnie od pory roku. Obecnie większość pielgrzymek w Polsce to wyjazdy autokarowe.
Pielgrzymki autokarowo-samolotowe umożliwiły też nawiedzanie sanktuariów
międzynarodowych.
Współczesne terytoria pątnicze i trasy pielgrzymek wyznaczają jak dawniej zasięg
oddziaływania sanktuariów, ich atrakcyjność, treści kultowe i tradycja. Najważniejsze ośrodki
w Polsce to sanktuaria o randze międzynarodowej na czele z Częstochową, do której dołączyły
w ostatnich dziesięcioleciach Kalwaria Zebrzydowska, Niepokalanów, Oświęcim, Kraków-
Łagiewniki, Góra św. Anny.
Częstochowa z Jasną Górą jest głównym centrum pielgrzymkowym Polski, zalicza się też
obok Lourdes, Fatimy i Guadalupe do najważniejszych sanktuariów maryjnych świata.

33
Przybywa do niej rocznie około 4–5mln pielgrzymów. W okresie letnim wyruszają do
Częstochowy pielgrzymki piesze z prawie wszystkich diecezji i kilkunastu miast, co jest
ewenementem w dobie pielgrzymowania zmotoryzowanego. Najdłuższe trasy pokonują
pielgrzymi z Pomorza Zachodniego i z Warmii, 500 – 600km.
Ranga Niepokalanowa zaczęła szybko rosnąć po beatyfikacji (1971) i kanonizacji (1982)
o. Maksymiliana Kolbe. Pielgrzymki przybywają do tego sanktuarium, które łączy kult
męczennika z kultem Maryi Niepokalanej, w liczbie 600 – 800 tys. osób rocznie. Popularyzuje
się wędrówka śladami życia świętego: Zduńska Wola (miejsce urodzenia) – Niepokalanów
(miejsce działalności) –Oświęcim (miejsce śmierci). Warszawa, posiadająca kilka sanktuariów
maryjnych o znaczeniu lokalnym (miasto), stała się centrum światowym ze względu na
sanktuarium grobu ks. Jerzego Popiełuszko. Największą ilość pielgrzymów notowano w 1985 r.
– 2,4 mln osób. Obecnie przybywa ok. 500 – 600 tys., w tym około 4% cudzoziemców.
Podobnie Kraków, stary ośrodek miejski, już w XV wieku posiadający sanktuaria maryjne
i świętych, stał się centrum międzynarodowym, związanym z sanktuarium Miłosierdzia Bożego
w Łagiewnikach. Liczba pielgrzymujących do tego miejsca przekroczyła już 1,5mln osób,
a w tym aż 20% pielgrzymów zagranicznych ze wszystkich kontynentów.
Góra św. Anny to sanktuarium łączące kult świętej z kultem maryjnym i Męki Pańskiej.
Przez długie lata była sanktuarium regionalnym lub ponadregionalnym, przyciągając
pielgrzymów ze Śląska, zwłaszcza Opolskiego. Walki toczone na Górze św. Anny podczas
powstań śląskich dodały kultowi elementu patriotycznego i narodowego. Rozwój sanktuarium
nastąpił w początkach lat 80-tych, a w latach 90-tych nastąpił napływ pielgrzymów
niemieckojęzycznych. Na Górę św. Anny przybywa rocznie około 400 tys. osób. Spośród
sanktuariów o zasięgu krajowym należy wymienić Licheń, Piekary Śląskie i Gniezno.
Początek sanktuarium w Licheniu dały objawienia maryjne w 1813 r. Potem kult
zaogniskował się wokół cudownego obrazu Matki Boskiej Bolesnej Królowej Polski. W ciągu
ponad stu lat nic nie zapowiadało fenomenalnego rozwoju sanktuarium. Prawdopodobnymi
przyczynami są typowo ludowe formy kultu, które dominują w tym sanktuarium, oraz tytuł
i wymowa wizerunku, odpowiadające tragicznym dziejom państwa i martyrologii narodu. Do
Lichenia przybywa do 2 mln osób rocznie, w znacznej większości rolnicy i robotnicy. Po
zbudowaniu Kalwarii rozwija się kult Męki Pańskiej, co wzmogło atrakcyjność tego miejsca
świętego.
Gniezno z relikwiami św. Wojciecha, głównego patrona Polski, nawiedza rocznie około
200 tys. pielgrzymów. Najwięcej grup przybywa w okresie uroczystości ku czci świętego
i w okresie letnim. Nabożeństwo i kult św. Wojciech, uległy ostatnio nasileniu z uwagi na
jubileusz tysiąclecia jego śmierci oraz przyznany mu patronat nad jednoczącą się Europą. Zloty
młodzieży na Lednicy dla uczczenia Wielkiego Jubileuszu mają inspirować się jego postacią
i przesłaniem. Oficjalny i państwowy kult świętego zostaje, więc adaptowany przez różne grupy
społeczne.
Piekary Śląskie to sanktuarium maryjne, znane od XVII w. jako ośrodek regionalny, pod
koniec XIX w. zasłużyło się szczególnie w propagowaniu trzeźwości na Górnym Śląsku.
Pozycję sanktuarium o znaczeniu krajowym uzyskały Piekary w latach 70-tych. Matka Boska
Piekarska czczona jest jak patronka pracy i sprawiedliwości społecznej, co sprawia, że do
sanktuarium przybywają pielgrzymki robotnicze z całej Polski. Szczególne miejsce zajmuje
pielgrzymka mężczyzn w ostatnią niedzielę maja, w której bierze udział do 250 tys. osób,
głównie z Górnego Śląska.
Do ośrodków kultu o zasięgu ponadregionalnym zalicza się 25 sanktuariów. Spośród nich
warto wymienić Borek Wielkopolski, Świętą Lipkę, Gostyń – Świętą Górę, Kalwarię Pacławską,
Leśną Podlaską, Ludźmierz, Swarzewo, Tuchów, Wambierzyce. Wszystkie te ośrodki to
sanktuaria maryjne, a niektóre z nich są szeroko znane jako miejsca kultu Męki Pańskiej
– Kalwaria Pacławska i Wambierzyce. Przeciętna frekwencja pątników wynosi 200 tys. osób

34
rocznie, a szlaki pielgrzymkowe nie przekraczają 100 km. Dużą grupę, około 200 ośrodków,
stanowią sanktuaria regionalne i diecezjalne na przykład Górka Duchowna, Rychwałd, Sianowo.
Pielgrzymowanie do tych miejsc świętych, pod względem kulturowym i społecznym, ma
charakter typowo regionalny ze względu na sposób ich organizowania i prowadzenia.
Poza katolicką tradycją religijną miejsca swoich pielgrzymek mają w Polsce Żydzi – jest to
grób cadyka w Leżajsku. Ludność wyznania prawosławnego swoje sanktuarium ma w Grabarce
– położonej 8km na wschód od Siemiatycz oraz w Jabłecznej (między Terespolem a Włodawą).
Mniej aktywną lecz od dawna istniejącą organizacją islamską jest Muzułmański Związek
Religijny w RP. Założony został w roku 1917. Jego członkami są polscy muzułmanie
pochodzenia tatarskiego. Pod opieką związku pozostają dwa stare meczety: w Kruszynianach
i w Bochonikach oraz drewniany dom w Białymstoku służący jako miejsce do modlitwy,
nowoczesny meczet w Gdańsku i Centrum Islamskie w Warszawie pod nadzorem Światowej
Ligi Muzułmańskiej. Członkowie tego związku zbierają się na zgrupowaniach religijnych
i z okazji świąt, dążąc do uniknięcia całkowitego rozproszenia w społeczeństwie polskim.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Które miasta i zabytki w Polsce wpisane są na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury
UNESCO?
2. Jakie imprezy kulturalne wpisały się na trwałe w kalendarz polskich imprez?
3. Które zabytki architektury i budownictwa w Polsce należą do najbardziej atrakcyjnych
turystycznie?
4. Dokąd trzeba pojechać by zwiedzić w Polsce znane:
a) muzea i miejsca martyrologii?
b) muzea i rezerwaty archeologiczne?
c) historyczne obiekty architektury militarnej?
d) muzea i obiekty unikatowe?
e) ośrodki twórczości ludowej i skanseny?
f) zabytki działalności gospodarczej człowieka?
g) muzea biograficzne?
h) muzea sztuki i zbiory artystyczne?
5. Które ośrodki kultu religijnego w Polsce mają znaczenie międzynarodowe, a które
regionalne?
6. Jakie tradycje i zwyczaje są charakterystyczne dla regionów folklorystycznych w Polsce?

Technik.obslugi.turystycznej 341[05] z2.03_u

Technik.obslugi.turystycznej 341[05] z2.03_u

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (16)

Similar to Technik.obslugi.turystycznej 341[05] z2.03_u

Similar to Technik.obslugi.turystycznej 341[05] z2.03_u (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

Technik.obslugi.turystycznej 341[05] z2.03_u