#hayrenagitutyun

1. Տրնդեզ
(հեթանոսական, կռապաշտական) տոն է, երբ
հինավուրց ավանդույթի համաձայն, խարույկ են
վառում,
Ուսումնասիրողները գտնում են, որ կրակ վառելու
ավանդույթը գալիս է հեթանոսական շրջանից
[բազմաստվածության ժամանակաշրջանից] հայոց
մեջ կապված Միհրկամ Տիր կուռքերի,
Հնդիրանական ժողովուրդների մոտ՝ Ագնիի կամ
նույն Միհր (Միթրա) կուռքի պաշտամունքի
հետ։ Մ. արք. Օրմանյանը(Մաղաքիա
Օրմանյան)հավանական է համարում, որ ժոդովրդի
մեջ գործածվող տերնտաս (տրնդեզ) անվանումը
վկայում է հենց Տիր կուռքի պատվին կատարված
վաղնջական ծեսի մասին։

2. 3. Տրնդեզ բառի ծագումը, ինչի հետ
էր կապված էլ ինչպե՞ս են
անվանում:• Հայ Առաքելական Եկեղեցին ամեն տարի փետրվարի 14-ին՝ Քրիստոսի Սուրբ
Ծննդյան օրվանից 40 օր հետո, նշում է քառասուն օրական մանուկ Հիսուսին
տաճարին ընծայաբերելու տոնը՝ Տյառնընդառաջը։
• Տյառնընդառաջի ծիսական արարողակարգը սկսվում է փետրվարի 13-ին՝ երեկոյան
ժամերգության ավարտին, երբ սկսվում է նախատոնակը: Երեկոյան և առավոտյան
ժամերգությունների ընթացքում Ավետարանների ընթերցումները նվիրվում են
քառասնօրյա Փրկչի Տաճար գալուն:
• 1. Ինչպես ,են տոնել Տրնդեզը հին ժամանակ, այժմ
ինչպե՞ս են տոնում:
•
Եկեղեցու ատյանում արտասովոր լուսավորություն է տիրում: Հավատացյալները
մասնակցում են աղոթքին՝ ձեռքներին մեկական մոմ: Այդ լույսը՝ որպես Քրիստոսի
փրկության լույսի խորհրդանիշ, ժամերգության ավարտին տանում են և
լուսավորում իրենց օջախները: Այս ամենը կազմում է լույսի մի յուրօրինակ
տոնախմբություն, որը Սիմեոնի՝ Քրիստոսին տված «Լույս» անվանման խորհուրդն
ունի:
Տոնի ժողովրդական ավանդույթներից այսօր պահպանվել է նաև
խարույկավառությունը: Տյառնընդառաջի հիմնական ծեսը խարույկ վառելն էր և այդ
խարույկի շուրջ տոնակատարությունը: Խարույկը վառում էին հիմնականում
ցորենի հասկերից: Կրակի վառվելու ընթացքում կանայք սկուտեղի վրա բերում էին
Տյառնընդառաջի տոնական կերակրատեսակները` փոխինձը, չամիչը, աղանձը,
ընկույզը, բոված սիսեռը, և պտտեցնում կրակի շուրջը, մի մասը բաժանում էին,
մյուս մասը ներս տանում` երեկոյան խնջույքի համար: Նրանք պտտվում
են խարույկի շուրջը, և երբ բոցը ցածրանում է, սկսում են կրակի վրայով թռչել`

3. 4. Տրնդեզի ուտեստները:
սկուտեղի վրա բերում էին
Տյառնընդառաջի տոնական
կերակրատեսակները` փոխինձը,
չամիչը, աղանձը, ընկույզը,
բոված սիսեռը, և պտտեցնում
կրակի շուրջը, մի մասը
բաժանում էին, մյուս մասը ներս
տանում` երեկոյան խնջույքի
համար:

4. 5.Ինչպե՞ս են տոնում Տրնդեզը Հայաստանի տարբեր
մարզերում:
Տրնդեզը տոնվում էր մեծ շուքով ու հանդիսավորությամբ: Այդ մասին այսպես
է նշում Գ. Սրվանձտյանցը. ՙՀայաստանի համար ընդհանուր էր այս տօնի
վսեմութիւնը. Կաղանդին կամ տարեգլխոյն այնքան հանդիսաւոր չէ, որքան
այսօր...՚: Հայաստանի բոլոր շրջաններում այն գրեթե նույնությամբ է
կատարվել եւ ունեցել է իր տեղական անվանումը: Տրնդեզի օրը, վաղ
առավոտյան մեծահասակ կանայք եկեղեցուց վերադառնալուց հետո փոխինդ
էին շաղախում՝ կաթով կամ ջրով եւ շաքարով, պատրաստում փոքրիկ
գլանիկներ ու բաժանում տնեցիներին (փոխինդի գնդեր, ՙդումբրուկ՚ եւ այլն):
Այդ օրը պարտադիր կերպով փոխայցելություններ էին կատարում
խնամիները. նոր նշանած տղա ունեցող ընտանիքն այցելում էր հարսնացուի
տուն, իսկ նորահարս ունեցող ընտանիքին այցելում էին հարսի
հարազատները, տանելով իրենց հետ նվերներ, ընկույզ, չամիչ, աղանձ եւ
փոխինդի գնդեր: Կեսօրից հետո վերոհիշյալ ընտանիքներն իրենց բակում
խարույկ էին վառում: Որպես կանոն, խարույկի դեզը պատրաստում էին
նորափեսաները: Քավորկնոջ, սկեսուրի եւ տալերի ուղեկցությամբ
նորահարսին բակ էին իջեցնում եւ խարույկի շուրջն սկսվում էր շուրջպարը:
Երբ կրակը փոքր-ինչ մեղմանում էր, սկսվում էին կրակթռուկները: Կրակի
վրայից առաջինը թռչելու իրավունքը վերապահվում էր նորահարսին:
Պտղավորվելու ակնկալությամբ խարույկի վրայից թռչում էին նաեւ ամուլ
կանայք՝ այրելով իրենց զգեստի քղանցքը, ապա թռչում էին
երիտասարդները, տղամարդիկ՝ ՙցաւ ու չօռից՚ ազատվելու համար, իսկ
վերջում՝ երեխաները: Տրնդեզի օրը բոլոր տներում պարտադիր
պատրաստում էին հացահատիկներից բաղկացած կերակրատեսակներ՝
խաշիլ, փոխինդ, աղանձ: Այդ օրը խնամիների միջեւ աղանձափո-
խանակություն էր կատարվում:Հետաքրքիր սովորություն է եղել Մուսա
լեռան շրջանի հայության շրջանում, որի մնացուկներն այժմ էլ կարելի է
գտնել գյուղերում մեծահասակների հիշողությունների մեջ, երբ տանտիկինը,
բացելով դուռ ու լուսամուտ, քշում էր ձմեռ-շվոտը (շվոտ- փետրվար ամսի
արաբերեն բառի` շուբաթի աղավաղված ձևն է) և ներս հրավիրում գարուն-
մարտը:
Հին ժամանակներում տոնը ուրախացնում էր հատկապես փեսաներին:
Խարույկի վրայով թռչելուց հետո նրանք իրավունք էին ստանում այցելել
իրենց հարսնացուներին:

5. 6. Ինչ կապ ուներ Տրնդեզին
վառվող կրակը հեթանոսության
հետ:
Հեթանոսական Հայաստանում
այս տոնը նվիրված էր Միհր
աստծուն եւ անմիջականորեն
կապվում էր կրակի
պաշտամունքի հետ :