5. 本书N丁文本系采用Jf}J伯古典丛一书
(The Loeb Classical Libra可)中《论共和国~ (De re publica)
1952 版拉 T文本,同时参照杜伊布纳希腊罗马作家丛书 (BiLliothcca Scr酬。rurn Graeeorum et
Romanorum Teuhneriana) 中《论共和同)) (Dc re publica) 1960 版
19. LIBER PRIMUS
I
(1) .....impetu 1 liberavissent, nec C. Duelius, A. Atilius, L.
Metellus terrore Karthaginis, non duo Scipiones oriens
incendium belli Punici secundi sanguine suo restinxissent,
1 ...petu V.
14
21. LIBER PRIMUS
nec id excitatum maioribus copiis aut Q. Maximus enervavisset
aut M. Marcellus contudisset aut a portis huius urbis avolsum P.
A企业anus compulisset intra hostium moenia.
M. vero Catoni, homini ignoωet novo, quo omnes, qui
isdem rebus studemus, quasi exemplari ad industriam
virtutemque ducimur, certe licuit Tusculi se in otio del民tare
salubri et propinquo loco. Sed homo demens, ut isti putant, cum
16
23. UBERPRlMUS
cogeret eum necessitas nulla, in his undis et tempestatibus ad
summam senectutem ma1uit iactari qu缸n in illa tranqu诅litate
a问ue otio iucundissime vivere. Ornitto innumerabilis viros,
quorum singuli 1 sa1uti huic civitati fuerunt, et quia 2 sunt
haud 3 procul ab aetatis huius memoria, commemorare eos
desino, ne quis se aut suorum a1iquem praeterrnissum queratur.
Unum hoc definio, tantam esse necessitatem virtutis generi
hominum a natura tantumque amorem ad communem sa1utem
defendendam daωm, ut ea vis omnia blandimenta voluptatis
otiique vicerit.
E
(2) Nec vero habere virtutem satis est quasi artem a1iquam,
nisi utare; etsi ars quidem, cum ea non ut缸e, scientia tamen
ipsa teneri potest, v泣tus in usu sui tota posita est; usus autem
eius est maximus civitatis gubematio et earum ipsarum rerum,
quas isti in angulis personant, reapse, non oratione perfectio.
Nihil enim dicitur a philosophis, quod quidem recte
honesteque dicatur, quod non4 ab his partum conímnatumque
sit, a quibus civitatibus iura discripta sunt. Unde enim pietas
aut a quibus religio? unde ius aut gentium aut hoc ipsum civile
quod dicitur? unde iustitia, fides, aequitas? unde pudor,
continentia, fuga turpitudinis, adpetentia laudis et honestatis?
unde in laboribus et periculis fortitudo? Nempe ab his qui haec
1quorum singularis fr.; singuli Mai.
2 quia Ha1m; qui V.
3 haud Mai; V omiss. .
4 non Mai; V omiss. .
18
25. LIBER PRIMUS
disciplinis informata alia moribus confirmarunt, sanxerunt
autem a1ia legibus. (3) Quin eti缸nXen∞raten ferunt, nobilem in
primis philosophum, cum quaereretur ex eo, quid ads巳querentur
eius discipuli, respondisse, ut id sua sponte facerent, quod
cogerentur facere legibus. Ergo ille civis, qui id cogit omnis
imperio legumque poena, quod vix paucis persuadere oratione
philosophi possunt, etiam his, qui illa disputant, ipsis est
praeferendus doctoribus. Quae est enim istorum oratio tam
exquisita, quae sit anteponenda bene constitutae civitati publico
iure et moribus? Equidem quem ad modum "urbes magnas atque
imperiosas," ut appellat Ennius, viculis et castellis praeferendas
puto, sic eos, qui his urbibus consilio atque auctoritate praesunt,
his, qui omnis negotii publici exp巳rtes sint 1 , longe duco
sapientia ipsa esse anteponendos. Et quoniam maxime rapimur
ad opes augendas generis hum缸咀 studemusque nos位is consiliis
et laboribus tutiorem et opulentiorem vitam horninum reddere et
ad hanc voluptatem 2 ipsius naturae stimulis incitamur,
teheamus eum cursum, qui semper fuit optirni cuiusque, neque
ea signa audiamus, quae r巳ceptui canunt, ut eos eti缸n revocent,
qUl l缸n processerínt.
1 sint V; sunt Ha1m. Osann
2 voluptatem V; voluntatem Moser. Or..
20
27. UBERPRIMUS
m
(4) His rationibus 组m certis tamque inlustribus opponuntur
ab his, qui contra disputant, primum labores, qui sint re publica
defendenda sustinendi, leve sane inpedimentum vigilanti et
indus剧。, neque solum in tantis rebus, sed etiam in mediocribus
vel studiis velofficiis vel vero eti缸n negotiis contemnendum.
Adiunguntur pericula vitae, turpisque ab his formido mortis
fortibus viris opponitur, quibus magis id miserum videri solet,
natura se consumi et senectu钮, qu缸n sibi dari tempus, ut possint
E缸n vit缸n, quae tamen esset reddenda naturae, pro patria
potissimum reddere. lllo vero se loco copiosos et disertos pu饵nt,
cum ca1amitatβs c1arissimorum virorum iniuriasque iis ab
ingratis inpositas civibus colligunt.(5) Hinc enim illa et apud
Graecos exempla, Miltiadem, victorem domitoremque Persarum,
nondum sanatis volneribus iis, quae corpore adverso in
c1arissima Victoria accepisset, vitam ex hostium telis servatam
in civium vinc1is profudisse, et Themistoc1em patria, qu缸n
liberavisset, pulsum atque proterritum non in Graeciae portus
per se servatos, sed in barbariae sinus confugisse, quam
adflixerat; nec vero levitates Atheniensium crudelitatisque in
22
29. LIBER PRIMUS
amplissimos civis exempla deficiunt; quae na惚 et frequentata apud
诅os etiam in gravissumam ci训tatem nostr泪n dicuntur
redundasse;(6) nam vel e对且umC缸nilli vel offensio commemoratur
Aha1ae 词1 invidia Nasicae vel expulsio Laenatis vel Opir回i
也mnatio vel fuga Metelli vel acerbissirna C. M缸Ü c1ades
principumque1 caedes vel eωum
2
mulωlrum pes也s, quae paulo
post secutae sunt. nec vero iam meo nomine abstinent et, credo,
1 principumque Mueller; principum V.
2 aliorum Zie
24
31. LIBER PRIMUS
quia nostro consilio ac periculo sese in illa vitu atque otio
cons巳rvatos putant, gravius etiam de nobis queruntur et amantius.
Sed haud facile dixerim, cur, cum ipsi discendi aut visendi causa
m缸mtr缸mttant...
[D巳sideranωrpaginae du部.]
IV
(7) ....sa1vam esse consulatu abiens in contione populo
Romano idem iurante iurassem, 1 facile iniuriarum omnium
compensarem cur缸n et molestiam. Quamquam nostri casus plus
honoris habuerunt qu创n laboris neque tantum molestiae,
quantum gloriae, maioremque laetitiam ex desiderio bonorum
percepimus qu缸n ex laetitia improborum dolorem. Sed si a1iter,
ut dixi, accidisset, qui possem queri? Cum mihi nihil inproviso
nec gravi肘, qu缸n exspectavissem, pro tantis meis factis
evenisset. Is enim fueram, cui cum liceret aut maiores ex otio
仕uctus capere qu缸n ceteris propter variam suavitatem
studiorum, in quibus a pueritia vixeram, aut si quid accideret
acerbius universis, non praecipuam, sed p缸'em cum ceteris
fortunae condicionem subire, non dubitaverim me gravissimis
tempestatibus ac paene fulminibus ipsis obvium ferre
conservandorum civium causa meisque propriis periculis
parere commune reliquis otium.(8) Neque enim hac nos patria
lege genuit aut educavit, ut nulla quasi a1imenta exspectaret a
1 iurassem Vl; iur町issem V2.
26
33. LlBER PRIMUS
nobis ac tanωm modo nostris ipsa commodis serviens tutum
m也gium otio nostro suppeditaret et tranquillum ad quietem
locum, sed ut pl田imas etm缸imas nostri 缸咀mi, ingenii, consilii
partis ipsa sibi ad utilitatem suam pign巳:rareωr tantumque nobis
ín nostrum prívatum usum, quantum ípsí superesse posset,
relTIltteret.
V
(9) Iam illa pe曲19ia, quae sumunt sibi ad excusationem,
quo facilius otio p巳由uantur, certe minime sunt audienda, cum
ita dicunt, accedere ad rem publicam plerumque homines nulla
re bona dignos, cum quibus compar缸 sordidum, confligere
autem multitudine praesertim incitata miserum et periculosum
sit. Quam ob rem neque sapientis esse accipere haben筒, cum
insanos atque indomitos impetus volgi cohib巳re non possit,
neque liberi cum inpuris atque inmanibus adversariis
d四e此相.tem vel contumeliarum verbera subire vel expectare1
sapienti non ferendas iniurias; proinde quasi bonis et fortibus et
magno 缸1Ìmo praeditis ulla sit ad rem publicam adeundi causa
iustior, qu缸n ne pareant inprobis neve ab isdem lacerari rem
public缸n patiantur, cum ipsi auxilium ferre, si cupiant, non
queant.
1 expec组reV;ex∞ptare Ha1m.
28
35. LIBER PRIMUS
VI.
(10) llla autem exceptio cui probari tandem potest, quod
negant sapientem sus四pωrum ullam rei publicae partem, extra
quam si eum tempus et necessitas coegerit? Quasi vero maior
cuiqu臼n necessitas accidere posset,1 quam accidit nobis; in qua
quid facere potuissem, nisi tum consul fuissem? Consul autem
esse qui potui, nisi eum vitae cursum tenuissem a pueritia, per
quem equestri loco natus p巳rvenirem ad honorem amplissimum?
Non igitur potestas est ex tempore, aut cum velis, opitulandi rei
publicae, quamvis ea premature periculis, nisi eo loco sis, ut tibi
id facere liceat. (ll)M阻imeque loce in hominum doctorum
oratione mihi mirum videri solet, quod, qui tranquillo mari
gubem缸'e se negent posse, quod n四 didicerint n配 umquam
scire curaverint, iidem ad gubemacula se accessuros profiteantur
excitatis maximis fluctibus. Isti enim pal创n dicere atque in eo
multum etiam gloriari solent, se de rationibus rerum publicarum
aut constituendarum aut tuendarum nihil nec didicisse umqu缸n
nec docere, earumque rerum scientiam non doctis hominibus ac
sapientibus, sed in illo genere exercitatis concedendam putant.
Quare qui convenit polliceri oper缸n suam rei pubilcaeωm
denique, si necessitate cogantur, cum, quod est multo proclivius,
nulla necessitate premente rem publicam regere nescient?
Equidem, ut verum esset sua voluntate sapientem descendere ad
rationes civitatis non solere, sin autem temporibus cogeretur,
tum id munus denique non recusare,细men 缸bitrarer hanc rerum
civilium minime neglegendam scientiam sapienti, propterea
quod omnia essent ei praeparanda, quibus nesciret an aliquando
uti necesse esset.
1 posset V1; possit V2.
30
37. LIBER PRIMUS
vn
(12) Haec plurimis 1 a me verbis dicta sunt ob eam causam,
quod his libris erat instituta et suscepta mihi de re publica
disputatio; quae ne frustra haberetur, dubitationem ad rem
publicam adeundi in primis debui tollere. Ac tamen si qui sunt,
qui philosophorum auctoritate moveanωr, dent oper缸n
p缸umper atque audiant eos, quorum summa est auctoritas apud
doctissimos homines et gloria; quos ego existimo, etiamsi qui
ipsi rem publicam non gesserint, tamen, quoniam de re publica
multa quaesierint et scripserint, functos esse a1iquo rei publicae
munere. Eos vero septem, quos Graeci sapientis nominaverunt,
omnis paene video in ìIledia re publica 巳sse versatos. Neque
enim est ulla res, in qua propius ad deorum numen virtus accedat
humana, quam civitatis aut condere novas aut conservare iam
∞nditas.
vm
(13) Quibus de rebus, quoniam nobis contigit, ut iidem
et in gerenda re publica aliquid essemus memoria dignum
consecuti et in explicandis rationibus rerum civilium
quandam facultatem non modo usu, sed etiam studio
discendi 2 et docendi essemus ... auctores, cum superiores
alii fuissent in disputationibus perpoliti, quorum res gestae
nullae invenirentur, alii in gerendo probabiles, in disserendo
I plurimis V; pluribus Moser.
2 discendi Mai; discedendi V.
32
39. LIBER PRIMUS
rudes. Nec vero nostra quaedam est instituenda nova et a nobis
inventa ratio, sed unius aetatis c1arissimorum ac
sapientissimorum nostrae civitatis virorum disputatio repetenda
memoria est, quae mihi tibique quondam adulescentulo est a P.
Rutilio Rufo, Smyrnae cum sirnul essemus ∞mpluris di臼,
exposita, in qua nihil fere, quod magno opere ad rationes
omnium rerum pertineret, praetermissum puto. 1
IX
(14) Nam cum P. A企lcanus hic, Pauli filius, feriis Latinis
T、lditano cons. Et Aquilio constituisset in hortis esse
familiarissimique eius ad eum frequenter per eos dies
ventitaturos se esse dixissent, Latinis ipsis mane ad eum
primus sororis filius venit Q.Tubero; quem cum comiter Scipio
1 prae恼missum puto V2; praetennissum Vl; est praetennissum Baiter.;
praetennissumst Ha1m.
34
41. LIBER PRIMUS
appellavisset libenterque vidisset, Quid 侃, inquit, tam mane,
卫lbero? Dabant enim hae feriae tibi op。此un缸n sane facultatem
ad explicandas tuas li忧eras.
Tum ille: Mihi vero omne tempus est ad meos libros
vacuum;numqu缸n enim sunt illi occupati; te autem permagnum
est nancisci otiosum, hoc praesertim motu rei publicae.
Tum Scipio: Atqui nactus es, sed mehercule otiosiorem
operaqu缸n anlllio.
Et ille: At tu vero 1 animum qu叫ue relaxes oportet; sumus
enim multi, ut constituimus, p缸'ati, siωo commodo fieri potest,
abuti t巳cum hoc otio.
Sc. Libente me vero, ut aliquid aliquando de doc位姐ae
studiis admoneamur.
x
(15) Tum ille: Visne igitur, quoniam et me quodam
modo invitas et tui spem das, hoc primum, Africane, videamus,
ante qu缸n veniunt alii, quidnam sit, de isto altero sole quod
nuntiatum est in senatu? Neque enim pauci neque leves sunt, qui
se duo soles vidisse dicant, ut non tam fides non habenda qu缸n
ratio qu臼renda sit.
1 Attu VI田uM剧; atutvero Vl; at vero V2.
36
43. LIBER PRIMUS
Hic Scipio: Quam vellem Panaetium nostrum nobiscum
haberemus! Qui cum cetera, tum haec caelestia vel studiosissime
solet quaerere. Sed ego, Tubero (n缸n tecum aperte, quod sentio,
loquar), non nimis adsentior in omni isto genere nostro illi
f缸咀亟缸i, qui, quae vix ∞,niectura qualia sint possumus suspic缸i,
sic adfirmat, ut oculis ea cemere videatur ant 缸'actare plane
manu. Quo etiam sapientiorem Socratem soleo iudicare, qui
omnem eius modi cur缸n deposuerit eaq时, quae de natura
quaererenωr, aut maiora, qu缸n hominum ratio consequi posset,1
aut nihil omnino ad vitam hominum adtinere dixerit.
(16) Dein Tubero: Nescio, Africane, cur ita memoriae
proditum sit, Socratem omnem istam disputationem reiecisse et
tantum de vita et de moribus solitum esse quaerere. Quem enim
auctorem de i1lo locupletiorem Platone laudare possumus? Cuius
in libris multis locis ita loquitur Socrates, ut etiam, cum de
moribus, de virtutibus, denique de re publica disputet, numeros
组men et geome回am et harmoniam studeat Pythagorae more
comungere.
Tum Scipio: Sunt ista, ut dicis; sed audisse te
credo, Tubero, Platonem Socrate mortuo primum in
Aegyptum discendi causa, post in Italiam et in Siciliam2
1 pos脆t Lehn町; possit V.
2 et in Siciliam omiss. Non..
38
45. LIBER PRIMUS
contendisse, ut Pythagorae inventa perdisceret, eumque et cum
Archyta Tarentino et cum Timaeo Locromultum fuisse et
Philolωcommentarios esse nanctum, cumque eo tempore in his
locis py也.agorae nomen vigeret, illum se et hominihus
py也agoreis et studiis illis dedisse. Itaque cum Socratem w咀ce
dilexisset eique omnia 往ibuer,巳 voluisset, leporem Sòcraticum
sub副ita能mque sermonis cum obscuritate py也agorae et cum illa
plurimarum artium gravitate contexuit.
XI
(17) Haec Scipio cum dixisset, L. Furium repente
venientem aspexit, eumque ut salutavit arnicissime adprehendit
et in lecto suo conlocavit. et cum simul P. Rutilius venisset, qui
est nobis huius 1 sermonis aucωr, eum quoque ut salutavit,
propter Tuberonem iussit adsidere.
Tum Furius: Quid vos agitis? num sermonem vestrum
aliquem diremit noster intervenωs?
Minime vero, Africanus; soles enim tu haec studiose
1 huius Klotz; 1autus V; !audatus Orelli; totius Franke.
40
47. LIBER PRIMUS
ÏDv,臼tigare, quae sunt in hoc genere, de quo ins岳阳erat poaulo
ante Tubero qu甜rere; Rutilius quidem noster etiam sub ipsis
Numantiae moenibus solebat mecum interdum eius modi aliquid
conqurrere.
Quae res tandem inciderat? inquit Philus.
Tum ille: De solibus istis duobus; de quo studeo, Phile, ex
te audire quid sentias.
xn
(18) Dixerat hoc ille, cum puer nuntiavit venire ad eum
Laelium domoque iam exisse. Tum Scipio calceis et
vestimentis sumptis e cubiculo est egressus, et cum paululum
inambulavisset in porticu, Laelium advenientem salutavit et
eos, qui una venerant, Spurium Mummium, quem in primis
diligebat, et C. Fannium et Quintum Scaevolam, generos
Laelii, doctos adulescentes, iam aetate quaestorios; quos
cum omnis salutavisset, convertit se in porticu 1 et coniecit in
1 porticum fr..
42
49. LIBER PRIMUS
medium Laelium; fuit enim hoc in amicitia quasi quoddam ius
inter illos, ut rnilitiae propter eximiam belli gloriam A企icanum
ut deum coleret Laelius, dorni vicissim Laelium, quod aetate
antecedebat, obse凹缸et in parentis loco Scipio. Dein cum essent
perpauca inter se uno aut1 a1tero spatio conlocuti Scipionique
eorum adventus periucundus et pergratus fuisset, placitum est, ut
in aprico maxime pratuli loco, quod erat hibemum tempus 缸mi,
considerent; quod cum facere vellent, intervenit v让 prudens
omnibusque illis et iucundus et carus, M'. M缸咀ius, qui a
Scipione ceterisque amicissime consa1utatus adsedit proximus
Laelio.
XIII
(19) Tum Philus: Nom mihi videtur, inquit, quod hi
venerunt, a1ius nobis sermo esse quaerendus, sed agendum
accuratius et dicendum dignum aliquid horum auribus.
Hic Laelius: Quid tandem agebatis, aut cui sermoni nos
intervenimus?
Ph. Quaesierat ex me Seipio, quidnam sentirem de hoc,
1 autMoser; 扭 V; atque Osann.
44
51. LIBER PRIMUS
quod duo soles visos esse constaret.
L. Ain vero, Phile? Iam explorata nobis sunt ea, quae ad
domos nostras quaeque ad rem publicam peritineant, siquidem,
quid agatur in caelo, quaerimus?
Et ille: An tu ad domos nostras non censes p巳rtinere scire,
quid agatur et quid fiat domi, quae non ea est, qu缸np缸ietes
nostri cin♂mt, sed mundus bic totus, quod domicilium qu缸nque
patriam di nobis comrnunem secum dederunt, cum praesertim, si
haec ignoremus, multa nobis et magna ignoranda sint? Ac me
quidem, ut b巳rcule eti缸n te ipsum, Laeli, omnisque avidos
sapientiae cOgI让tio ipsa rerum consideratioque delectat.
(20) Tum Laelius: Non inpedio, praesertim quoniam
feriati sumus; sed possumus audire a1iquid 阻 serius venimus?
Ph. Nihil est adhuc disputatum,巳t, quoni缸n est integrum,
libenter tibi, Lal巳li, ut de eo disseras, equidem concessero.
L. Imrno vero te audiamus, nisi forte Manilius interdictum
a1iquod inter duos soles putat esse componendum, ut ita caelum
possideant, ut uterque possederit.
Tum Manilius: Pergisne e缸n, Lae1i,征tem inludere, in qua
46
53. LIBER PRIMUS
严imum excellis1 ipse, dèinde sine qua scire nemo potest, quid
sit suum, quid a1ienum? Sed ista nox; nunc audiamus Philum,
quem video maioribus iam de rebus qu缸n me aut qu缸n P.
Mucium consuli.
XIV
(21) Tum Philus: N池il novi vobis adferam, neque quod
a me sit cogitatum aut inventum; nam memoria teneo C.
Sulpicium Gallum, doctissimum, ut scitis, horninem, cum idem
hoc visum diceretur et esset casu apud M. Mar臼llum, qui cum
eo consul fuerat, sphaeram, qu创n M. Marcelli avus captis
Syracusis ex urbe locupletissima atque orn甜ssima sustulisset,
cum a1iud nihil ex tanta praeda domum suam deportavisset,
iussisse proferri; cuius ego sphaerae cum persaepe propter
1 ex四llis Moser; excello V.
48
55. LIBER PRIMUS
Archimedi gloriam nomen audissem, speciem ipsam non sum
tanto opere adr回ratus; erat enim illa venustior et nobilior in
volgus, qu缸n ab eodem Archimede factam posuerat in templo
Vrrtutis Marcellus idem.(22) Sed posteaqu缸n coepit rationem
huius operas scientissime Ga11us exponere, plus in illo Siculo
ingenii, qu缸n videretur natura humana ferre potuisse, iudicavi 1
fuisse. Dicebat enim Ga11us sphaerae illius a1terius solidae atque
plenae vetus esse inventum, et eam a Tha1ete Milesio primum
esse tomatam, post autem ab Eudoxo Cnidio, discipulo, ut
ferebat, Platonis,巳andem illam as往is stellisque, quae caelo
inhaererent, 2 esse desαiptam; cuius omnem omatum et
descriptionem sumpt缸n ab Eudoxo multis post non astrologiae
scientia, sed poetica quadam f.缸ultate versibus Aratum extulisse.
Hoc autem sphaerae genus, in quo solis et lunae motus inessent
et earum quinque stellarum, quae errantes et quasi vagae
nominarentur, in illa sphaera solida non potuisse finiri, atque in
eo adrnirandum esse inventum Arcbimedi, quod excogitasset,
quem ad modum in dissimillimis motibus inaequabi1es et varios
cursus se凹缸它t una conversio. Hanc sphaeram Ga11us cum
moveret, fiebat, ut soli luna totidem conversionibus in aere illo,
I iudicavi Krarup; iudicam Vl; iudicabat V2; iudicab田nM田.
2 出tris stellisque, quae caelo i世la田毡rent Baiter; 因tellisisq. caelo inbererent V;
副创s stellisque caelo inbaerentibus Pas四1.
50
57. LIBER PR1MUS
quot diebus in ipso caelo, succederet, ex quo et in sphaera1
solis fieret eadem illa defectio et incideret luna tum in eam
metam, quae esset umbra terrae, cum sol e regione…
[Octo paginae hic a Maio desiderantur.]
xv
(23) … fuit, quod et ipse hominem diligebam et in
primis 归国 meo Paulo probatum et c缸um fuisse cognoveram.
Memini me admodum adulescentulo, cum pater in Macedonia
consul esset et essemus in cas位is, perturbari exercitum nostrum
religione et meω, quod serena nocte subito candens et plena
luna defecisset. Tum ille, cum legatus noster esset anno fere an钮,
quam consul est dec1aratus, haud dubibavit pos位idie palam in
cas位is docere nullum esse prodigium, idque et tum factum esse
et certis temporibus esse semper futurum, cum sol ita 10四.tus
fuisset, ut lunam suo lumine non posset attignere.
Ain tandem? Inquit Tubero; docere hωpoterat ille homines
paene agrestes et apud imperitos audebat haec dicere?
s. llie vero et rnagna quidem cum...
[Hic Maio duae minimum paginae videntur deesse.]
(24) … neque insolens ostentatio neque oratio abhorrens a
persona hominis gravissimi; rem enim magnum absecutus, quod
1 in caelo sphaera V; in caelo sphaerae Pasca1.
52
59. LIBER PRIMUS
hominibus perturbatis inanem religionem timoremque diiecerat.
XVI
(25) Atque eius modi quidd缸n etiam bello illo maximo,
quod Athenienses et Lacedaemonii summa inter se contentione
gesseru筒, Peric1es ille, et auctoritate et eloquentia et consilio
princeps civitatis suae, cum obscurato sole tenebrae factae
essent repente Atheniensiumque animos summus timor
occupavisset, docuisse civis suos dicitur, id quod ipse ab
Anaxagora, cuius auditor fuerat, acceperat,四:rto illud tempore
fieri et necessario, cum tota se luna sub orbem solis subiecisset;
itaque, etsi non omni intermenstruo, tamen id fieri non posse nisi
certo intermenstruo tempore. quod cum disputando
rationibusque docuisset, populum liberavit metu; erat enim 阳m
haec nova et ignota ratio, solem lunae oppositu 1 soiliere
deficere, quod Tha1etem Milesium primum vidisse dicunt. Id
autem postea ne nostrum quidem Ennium fugit; qui ut scribit,
anno trl巳centesimo quinquagesimo fere post Rom创n conditam
Nonis Iunis soli luna obstitit et nox.
1 oppositu V2; opossitum Vl.
54
61. LIBER PRIMUS
Atque hac in re tanta inest ratio a问ue sollertia, ut ex hoc
die, quem apud Ennium et in m缸imis annalibus consignatum
videmus, superiores solis defl巳ctiones reputatae sint usque ad
ill缸瓦 quae Nonis Quinc咀libus fuit regnante Romulo; quibus
quidem Romulum tenebris etiamsi natura ad humanum exitum
abripuit, v仕tus tamen in caelum dicitur sustulisse.
XVII
(26) Tum Tubero: Videsne, A副cane, quod paulo ante secus
tibi videbatur, doc...
[Desideranlur paginae duae.]
. lis, quae videant ceteri. Quid porro aut praeclarum putet
in rebus humanis, qui haec deorum regna perspexerit, aut
diuturnum, qui cognoverit quid sit aetemum, aut gloriosum, qui
viderit qu缸np缸va sit terra, primum universa, deinde ea pars
eius, quam homines incolant, quamque nos in exigua eius parte
adfixi plurimis ignotissimi gentibus speremus tamen nostrum
nomen volitare et vagari latissime? (27) Agros vero et aedificia
et pecudes et inmensum argenti pondus atque auri qui bona nec
putare nec appellare soleat, quod e缸um rerum videatur ei levis
56
63. LIBER PRIMUS
台uctus, exiguus 随时, incertus dominatus, saepe etiam
deterrimorum hominum inmensa possessio, qu缸n est hic
fortunatus putandus, cui soli vere 1iceat omnia non Quiritium,
sed sapientium iure pro suis vindicare, nec civi1i nexo, sed
communi 1ege naturae, quae vetat ullam rem esse cuiusquam
nisi ei肘, qui tractare et uti sciat; qui inperia consu1atusque
nostros in necessariis, non in expetendis rebus, muneris
fungendi gratia subeundos, non praemiorum aut gloriae causa
adpetendos putet; qui denique, ut Africanum avum meum
scribit Cato solitum esse dicere, possit idem de se praedic缸'e,
numquam se p1us agere, quam nihi1 cum ageret, numqu缸n
minus solum esse, quam cum solus esset. (28) Quis enim
putare vere potest p1us egisse Dionysium tum, cum omnia
moliendo eripuerit civibus suis 1ibertatem, quam eius civem
Archimedem, cum istam ipsam sphaeram, nihi1 cum agere
videretar, effecerit?1 quis autem non magis solos esse, qui in
foro turbaque, quicum con1oqui libeat, non habeant, qu缸n qui
nullo arbitro ve1 secum ipsi 10quantur ve1 quasi doctissimorum
hominum in concilio adsint, cum eorum inventis scriptisque se
ob1ectent? Quis vero divitiorem quemquam putet quam emn,
cui nihi1 desit, quod quidem natura desideret, aut potentiorem
quam illum, qui omnia, quae expetat, consequatur,
1 videretur de qua modo dicebatur effecerit V.
58
65. UBERPRIMUS
aut beatiorem, qu组n qui sit omni perturbatione animi liberatus,
aut firmiore fortuna, qu创n qui ea possideat, quae secum, ut aiunt,
vel e nau企agio possit ecferre? quod autem imperium, qui
magistratt邸, quod regnum potest esse pra四tantius quam
despicientem omnia humana et inferiora sapientia ducentem
nihil umqu缸n nisi sempitemum et divinum animo volutare? Cui
persuasum sit appellari ceteros homines,因se solos eos, qui
essent politi propriis humanitatis artibus; ut mihi Platonis illud,
seu quis dixit a1ius, perelegans esse videatur; (29) quem cum ex
a1to ignotas ad teηas tempestas et in desertum litus detulisset,
timentibus ceteris propter ignorationem locorum animadvertisse
dicunt in arena geometricas formas quasdam esse descriptas;
quas ut vidisset, exclamavisse, ut bono essent 缸由no; videre
enim se hominum vestigia; qu出 videlicet ille non. ex agri
consitura, qu缸n cemebat, sed ex doctrinae indicüs
interpretaba切f. Quam ob rem, Tub巳ro, semper mihi et doc回na
et eruditi homines et tua ista studia placuerunt.
xvm
(30) Tum Laelius: Non audeo quidem, inquit, ad is钮,
Scipio, dicere, neque tam te aut Philum aut Manilium…
[Desiderantur paginae duoe.]
. in ipsius patemo genere fuit noster ille 缸咀cus, dignus
huic ad imitandum,
60
67. UBERPRIMUS
唔:regie cor,也阳s homo,catus Aelius Sextus,
qui "egregie cordatus" et"catus" fuit et ab Ennio dictus est,
non quod ea quaerebat, quae numqu缸n inveniret, sed quod ea
respondebat, quae eos, qui quaesissent,巳t cura et negotio
solverent, cuique ∞ntra Ga1li studia disputanti in ore semper
erat ille de Iphigenia Achilles: 1
Astrologorum signa in caelo quid sit2 observat,10村旷
cum capra aut nepa aut exoritur nomen a1iquod
beluarum!
quod est ante pedes nemo spectat, caeli scrutantur
plag描.
Atque idem (multum enim illum audiebam et libenter)
Zethum illum Pacuvii nimis inimicum doctrinae esse
dicebat; magis eum delectabat N巳optolemus Ennii, qui se
ait "philosophari velle, sed paucis; nam omnino haud
plac巳re"quodsi studia Graecorum vos tanto opere delectant,
sunt alia liberiora et transfusa4 latius, quae vel ad usum vitae
vel etiam ad ipsam rem publicam conferre opssumus. Istae
1 erat ille de Iphigenia Achilles Ûsann; erat illa de Ifigenia Achillis V; erant illa de
Iphigenia Achillis M乱
2q山d sit V; quaesit Leopardi.
3 observat, Iovis M缸; observationis V.
4 缸ansfusa V.
62
69. LIBER PRIMUS
quidem artes, si modo aliquid, valent 1 ut paulum acuant et
tamquam inritent ingegia puerorum, quo facilius possint maiora
discere.
XIX
(31) Tum Tubero: Non dissentio a te, Laeli, sed quaero,
quae tu esse maiora intellegas.
L. Dicam mehercule et contemnar a te fortasse, cum tu ista
caelestia de Scipione quaesie血, ego autem ha邸, quae videntur
ante oculos esse, magis putem quaerenda. quid enim mihi L.
Pauli nepos, hoc avunculo, nobilissima in fami1ia atque in hac
tam clara re publica natus, quaerit, quo modo duo soles visi si时,
non quaerit, cur in una re publica duo senatus et duo paene iam
populi sint? N缸n, ut vide缸, mors Tiberii Gracchi et iam ante
tota illius ratio 位ibunatus divisit populum unum in duas p缸出;
obtrectatores autem et invidi Scipionis initiis factis a 卫 Crasso et
Appio Claudio tenent nihilo mÏnus illis mortuis senatus alteram
1 aIiquid, valent ut V; aliquid valent, id valent, ut Mueller.
64
71. LIBER PRIMUS
partem dissidentem a vobis auctore Metello et P. Mucio neque
hunc, qui unus potest, concitatis sociis et nomine Latino,
foederibus viola缸,因umviris seditiosissimis aliquid cotidie novi
molientibus,1 bonis virisi2 pe阳rbatis his tam periculosis rebus
subvenire patiunωr. (32) Quam ob rem, si me audietis,
adulescentes, solem alterum ne metueritis; aut enim nullus esse
p。在est, aut sit sane, ut visus est, modo ne sit molestus, aut scire
istarum rerum nihil aut, etiamsi maxime sciemus, nec meliores
ob eam scientiam nec beatiores 四se possumus; senatum vero et
populum ut unum habeamus, et fieri potest, et pe口nolestum est,
nisi fit, et secus esse scirnus et videm时, si id effectum sit, et
melius nos esse victuros et beatius.
xx
(33) Tum Mucius: Quid esse igitur censes, Lae且,
discendum nobis, ut istud efficere possimus ipsum, quod
postulas?
L. Eas 町tis, quae efficiant ut usui civitati simus; id enim
1 molientibus Moser; moventibus V.
z 世ris (locupletibus) p町turbatis Mueller; 功ris locupletibus pe此旧batisV.
66