όλες οι ερμηνευτικές και λεξιλογικές ασκήσεις από τα κριτήρια αξιολόγησης του Κέντρου Εκπαιδευτική Έρευνας (Κ.Ε.Ε.) για το μάθημα "Αρχαία Ελληνική Γραμματεία Γ' Λυκείου" (Θουκυδιδής "Περικλέους Επιτάφιος")
όλες οι ερμηνευτικές και λεξιλογικές ασκήσεις από τα κριτήρια αξιολόγησης του Κέντρου Εκπαιδευτική Έρευνας (Κ.Ε.Ε.) για το μάθημα "Αρχαία Ελληνική Γραμματεία Γ' Λυκείου" (Θουκυδιδής "Περικλέους Επιτάφιος")
Θουκυδίδης "Περικλέους Επιτάφιος" Γ' Λυκείου: Εισαγωγή, Ερωτήσεις & Απαντήσει...Thanos Stavropoulos
όλες οι ερωτήσεις και απαντήσεις από τα κριτήρια αξιολόγησης του Κ.Ε.Ε. για την εισαγωγή του "Επιτάφιου" του Θουκυδίδη και την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία Γ' Λυκείου
Απαντήσεις των ερμηνευτικών ερωτήσεων και λεξιλογικών ασκήσεων στην αντίστοιχη διδαγμένη ενότητα του "Φιλοσοφικού Λόγου" της Γ'Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης (πρόκειται για το πιστό υλικό του ηλεκτρονικού βοηθήματος του Υπουργείου Παιδείας, απλώς συγκεντρωμένο σε ένα αρχείο)
Μεταφράσεις - Ερμηνευτικά & Πραγματολογικά & Αισθητικά Σχόλια στην αντίστοιχη διδαγμένη ενότητα του "Φιλοσοφικού Λόγου" της Γ'Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης - Περιλαμβανόμενες ερωτήσεις & ασκήσεις πάνω στην κάθε ενότητα του κειμένου (πρόκειται για το πιστό υλικό του ηλεκτρονικού βοηθήματος του Υπουργείου Παιδείας)
Θουκυδίδης "Περικλέους Επιτάφιος" Γ' Λυκείου: Εισαγωγή, Ερωτήσεις & Απαντήσει...Thanos Stavropoulos
όλες οι ερωτήσεις και απαντήσεις από τα κριτήρια αξιολόγησης του Κ.Ε.Ε. για την εισαγωγή του "Επιτάφιου" του Θουκυδίδη και την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία Γ' Λυκείου
Απαντήσεις των ερμηνευτικών ερωτήσεων και λεξιλογικών ασκήσεων στην αντίστοιχη διδαγμένη ενότητα του "Φιλοσοφικού Λόγου" της Γ'Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης (πρόκειται για το πιστό υλικό του ηλεκτρονικού βοηθήματος του Υπουργείου Παιδείας, απλώς συγκεντρωμένο σε ένα αρχείο)
Μεταφράσεις - Ερμηνευτικά & Πραγματολογικά & Αισθητικά Σχόλια στην αντίστοιχη διδαγμένη ενότητα του "Φιλοσοφικού Λόγου" της Γ'Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης - Περιλαμβανόμενες ερωτήσεις & ασκήσεις πάνω στην κάθε ενότητα του κειμένου (πρόκειται για το πιστό υλικό του ηλεκτρονικού βοηθήματος του Υπουργείου Παιδείας)
Ερωτήσεις και απαντήσεις των κριτηρίων αξιολόγησης του Κ.Ε.Ε. για την εισαγωγή της "Πολιτείας" του Πλάτωνα από τον Φιλοσοφικό Λόγο της Γ' Λυκείου (αρχαία ελληνικά ομάδας προσανατολισμού ανθρωπιστικών σπουδών).
Απαντήσεις των ερμηνευτικών ερωτήσεων και λεξιλογικών ασκήσεων στην αντίστοιχη διδαγμένη ενότητα του "Φιλοσοφικού Λόγου" της Γ'Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης (πρόκειται για το πιστό υλικό του ηλεκτρονικού βοηθήματος του Υπουργείου Παιδείας, απλώς συγκεντρωμένο σε ένα αρχείο)
1. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Προοίµιο 1-2
1
ΕΙΣΑΓ ΓΗ
1. Για ποιους λόγους δηµιουργήθηκε η Β' Αθηναϊκή συµµαχία;
2. Τι ήταν οι «συντάξεις» και πως καθιερώθηκαν;
3. Ποιες ήταν οι κοινωνικοπολιτικές και στρατιωτικές συνθήκες εξ αιτίας των οποίων
αποδυναµώθηκε η Β Αθηναϊκή συµµαχία;
4. «Συµµαχικός πόλεµος» είναι η αποστασία των νησιών της Ρόδου, Κω και Χίου ή αυτή η
ενέργεια οδήγησε σ' αυτόν; Να αιτιολογήσετε την απάντηση σας.
5. Πότε συντάχθηκε ο λόγος;
6. Γιατί ο Περί Ειρήνης λόγος του Ισοκράτη ονοµάζεται «Συµµαχικός» από τον Αριστοτέλη;
ΚΕΙΜΕΝΟ
1 “Apantej mn e„èqasin oƒ pariÒntej ™nq£de taàta mšgista f£skein enai kaˆ
m£lista spoudÁj ¥xia tÍ pÒlei perˆ ïn ¨n aÙtoˆ mšllwsi sumbouleÚsein· oÙ m¾n
¢ll' e„ kaˆ perˆ ¥llwn tinîn pragm£twn ¼rmosen toiaàta proeipe‹n, doke‹ moi
pršpein kaˆ perˆ tîn nàn parÒntwn ™nteàqen poi»sasqai t¾n ¢rc»n. 2 “Hkomen g¦r
™kklhsi£sontej perˆ polšmou kaˆ e„r»nhj, § meg…sthn œcei dÚnamin ™n tù b…J tù
tîn ¢nqrèpwn, kaˆ perˆ ïn ¢n£gkh toÝj Ñrqîj bouleuomšnouj ¥meinon tîn ¥llwn
pr£ttein. TÕ mn oân mšgeqoj Øpr ïn sunelhlÚqamen thlikoàtÒn ™stin.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
1. Όλοι όσοι ανεβαίνουν σ' αυτό εδώ το βήµα συνηθίζουν να ισχυρίζονται ότι εκείνα είναι τα πιο
σηµαντικά και τα πιο αξιοπρόσεκτα θέµατα για την πόλη, δηλαδή αυτά για τα οποία οι ίδιοι
πρόκειται να δώσουν συµβουλές- αλλ' όµως αν ταίριαζε να κάνει κανείς έναν τέτοιο πρόλογο και
για µερικά άλλα θέµατα, µου φαίνεται ότι επιβάλλεται από εδώ να αρχίσει και για την παρούσα
κατάσταση.
2. Γιατί έχουµε έρθει (εδώ) για να αποφασίσουµε για πόλεµο και ειρήνη, δηλαδή για πράγµατα που
έχουν πολύ µεγάλη σηµασία στη ζωή των ανθρώπων, και για τα οποία είναι ανάγκη αυτοί που
αποφασίζουν σωστά να είναι πιο ευτυχισµένοι από τους άλλους. Τόσο µεγάλη, λοιπόν, είναι η
σπουδαιότητα εκείνων, για τα οποία έχουµε συγκεντρωθεί.
ΣΧΟΛΙΑ
•
™nq£de:
oƒ pariÒntej ™nq£de πρόκειται για δραµατοποίηση, αφού ο Περί Ειρήνης λόγος γράφτηκε ως
πολιτικό φυλλάδιο και δεν εκφωνήθηκε ποτέ. Άλλωστε είναι γνωστό ότι ο Ισοκράτης έγραφε
τους λόγους του για να χρησιµεύσουν ως πρότυπα της τέχνης του για τους µαθητές του, και δεν
τους απήγγελλε στην Εκκλησία του δήµου ή την βουλή εξαιτίας της φυσικής του δειλίας και της
ασθενικής φωνής του.
Με µία γενίκευση παρουσιάζει την πάγια τακτική των ρητόρων να υπογραµµίζουν στην αρχή
του λόγου τους πόσο σηµαντικά είναι τα θέµατα για τα οποία θα προσφέρουν τις συµβουλές
τους στην πόλη.
•
mšgista… spoudÁj ¥xia
¥xia: στην αρχή του λόγου του ο Ισοκράτης τονίζει τη
taàta mšgista
σπουδαιότητα της συζητήσεως που διεξάγεται στην εκκλησία του δήµου. Πρόκειται ν'
αποφασίσουν τη σύναψη ειρήνης η τη διεξαγωγή πολίτου, Οποιαδήποτε απόφαση θα έχει
Χάρις Γιαλοψός
2. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Προοίµιο 1-2
2
σηµαντικές συνέπειες στη ζωή των ανθρώπων.
Αντιλαµβανόµαστε ότι ο κάθε οµιλητής είχε συναίσθηση της τεράστιας ευθύνης που έφερε,
αφού ανέβαινε στο βήµα και µε τα επιχειρήµατα του προσπαθούσε να κατευθύνει τους
συµπολίτες του προς ορισµένη απόφαση που όµως από την ορθότητα της εξαρτιόταν η ζωή και
η ευτυχία ολόκληρης της κοινωνίας. Αυτό ήταν και το επίτευγµα του δηµοκρατικού
πολιτεύµατος, όταν βέβαια λειτουργούσε σωστά. ∆εν έδινε µόνο το δικαίωµα του λόγου στους
πολίτες αλλά ταυτόχρονα αυτό τους έκανε υπεύθυνους, ώστε µόνο αν ήταν σε θέση να
συµβουλεύσουν τα σωστά, ανέβαιναν στο βήµα. Βέβαια, όταν η δηµοκρατία άρχισε να
παρουσιάζει σηµάδια παρακµής, ανεύθυνοι δηµαγωγοί ανέβαιναν στο βήµα και κατηύθυναν
ανάλογα µε τις διαθέσεις και τα συµφέροντα τους το πλήθος προς την επιθυµητή απόφαση. Ο
Ισοκράτης πιστεύει ότι οι ανθρώπινες απόψεις αποτελούν αυθεντία στα ηθικά θέµατα. Είναι
περήφανος να διδάσκει το ε– λέγειν, γιατί µόνον ο λόγος επιτρέπει στους ανθρώπους να
συγκεντρώνονται, να συνεννοούνται και να συνυπάρχουν. Θεωρεί ότι το καλύτερο που έχει να
κάνει κανείς είναι να δίνει σωστές πολιτικές συµβουλές· και η συµβουλή που συνδέει όλα του
τα έργα είναι ότι ο άνθρωπος πρέπει να συµπεριφέρεται σωστά, για να αποκτήσει την εκτίµηση
και τη συµπάθεια των άλλων
•
kklhsi£sontej:
“Hkomen g¦r ™kklhsi£sontej Σκοπός του ρήτορα είναι η ευµάθεια.
Η Εκκλησία του δήµου υπήρξε το ισχυρότερο και δηµοκρατικότερο όργανο της αθηναϊκής
πολιτείας. Κάθε πολίτης είχε τη δυνατότητα να µετέχει στις συνεδρίες, από το εικοστό έτος της
ηλικίας του, οπότε είχαν λήξει οι διετείς στρατιωτικές του υποχρεώσεις.
Η Εκκλησία συνερχόταν σε τέσσερις τακτικές συνεδριάσεις στη διάρκεια κάθε πρυτανείας,
δηλ. σαράντα φορές στο διάστηµα του έτους. Η πρώτη από τις τέσσερις συνεδρίες κάθε πρυτανείας λεγόταν «κυρία Εκκλησία» και είχε καθορισµένα θέµατα.
Υπήρχε δυνατότητα εκτός από τις τακτικές, να γίνουν και έκτακτες συνεδρίες («σύγκλητοι»)
σε δύο περιπτώσεις:
α) όταν δεν είχε τελειώσει η συζήτηση για µια υπόθεση β) όταν υπήρχε επείγουσα ανάγκη Οι
εργασίες της Εκκλησίας άρχιζαν νωρίς το πρωί και τελείωναν µε τη δύση του ηλίου. Συνεδρίαζε
στην Αγορά ή στην Πνύκα ή στο Θέατρο του ∆ιονύσου. Αρµόδιος για τη σύγκληση της ήταν ο
«επιστάτης» των πρυτάνεων, ο οποίος προήδρευε και στη συνεδρία. Τον βοηθούσαν ένας
«κήρυξ» και ο «γραµµατεύς της βουλής».
Οι κύριες δραστηριότητες της Εκκλησίας του δήµου περιλάµβαναν τη λατρεία, τα οικονοµικά,
την εκλογή αρχόντων, τον έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας, τη στρατιωτική και ναυτική
προπαρασκευή, την εξωτερική πολιτική και τη δικαιοσύνη (αν και µόνο σε πολιτικές
υποθέσεις κατά κανόνα), την έκδοση κανόνων δεσµευτικών της συµπεριφοράς των πολιτών
υπό τύπον νόµων ή ψηφισµάτων. Γενικά διαχειριζόταν όλες τις σοβαρές υποθέσεις της
πόλεως και µε τις αποφάσεις της διαµόρφωνε ως κυρίαρχο όργανο την εσωτερική και
εξωτερική πολιτική περί πολέµου και ειρήνης. Από τη φράση αυτή προκύπτει πως οι Αθηναίοι
πρόκειται τώρα ν' αποφασίσουν αν θα κάνουν πόλεµο ή όχι. Και επί πλέον σηµαίνει ότι ο λόγος
γράφτηκε προτού αρχίσει ο λεγόµενος Συµµαχικός πόλεµος, συµπέρασµα που επιβεβαιώνεται
και από την έλλειψη του άρθρου τόν στη λέξη πόλεµον. Είναι µία από τις διαφορετικές απόψεις
για τον χρόνο συγγραφής του λόγου.
•
kaˆ perˆ ïn
gkh… pr£ttein:
kaˆ perˆ ïn ¢n£gkh pr£ttein επιδιώκοντας ο ρήτορας να καταστήσει προσεκτικούς τους
Αθηναίους επισηµαίνει πως η ευτυχία (τό ε– πράττειν) αποτελεί φυσική συνέπεια των ορθών
αποφάσεων. Το επιχείρηµα είναι ψυχολογικό.
•
geqoj… thlikoà
stin:
TÕ mn oân mšgeqoj thlikoàtÒn ™stin κλείνοντας το προοίµιον ο Ισοκράτης προβάλλει γι'
άλλη µια φορά τη σπουδαιότητα των θεµάτων. Σκοπός του ρήτορα είναι η πρόσεξις
•
Επιχειρήµατα ρήτορα:
Χάρις Γιαλοψός
3. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Προοίµιο 1-2
3
Όλοι ανεξαιρέτως όσοι ανεβαίνουν στο βήµα και παίρνουν το λόγο συνηθίζουν να
ισχυρίζονται ότι οι συµβουλές που διατυπώνουν έχουν εξαιρετική σηµασία για το συµφέρον
της πόλης
στόσο αν µια τέτοια εισαγωγή ταιριάζει για άλλα θέµατα που κατά καιρούς απασχόλησαν
την εκκλησία του δήµου, αναµφισβήτητα ταιριάζει στην παρούσα περίσταση για τα πολύ
σοβαρά θέµατα που συνεδριάζουµε
- Η απόφαση που πρόκειται να λάβουν, αν δηλαδή θα συνάψουν ειρήνη ή θα διεξάγουν
πόλεµο, έχει καθοριστική σηµασία για τη ζωή των ανθρώπων όσοι αποφασίζουν σωστά γι'
αυτό εξασφαλίζουν τις προϋποθέσεις για να είναι ευτυχέστεροι από τους άλλους
- Το ζήτηµα λοιπόν για το οποίο συνήλθε ο Αθηναϊκός δήµος είναι µεγίστης σπουδαιότητας
Ο Ισοκράτης απευθύνεται τόσο στις διανοητικές όσο και στις συναισθηµατικές δυνάµεις του
ακροατηρίου τον. Παραθέτει ένα λογικό επιχείρηµα, όταν τονίζει ότι το συγκεκριµένο θέµα είναι
από τα πιο σοβαρά που συζητιούνται στην Εκκλησία τον ∆ήµου και πόσο σηµαντικές για την
πόλη είναι οι προτάσεις που θα γίνουν. Παραθέτει επίσης ένα ψυχολογικό επιχείρηµα, όταν
επισηµαίνει στους συµπολίτες τον ότι η ευτυχία (το ε– πράττειν) αποτελεί φυσική συνέπεια των
ορθών αποφάσεων, µε το οποίο επιδιώκει να τους καταστήσει προσεκτικούς.
Η επιλογή του να απευθυνθεί αρχικά στη λογική των ακροατών του και στη συνέχεια στο
συναίσθηµα είναι ορθή, γιατί µ' αυτόν τον τρόπο πετυχαίνει αρχικά την εύνοια τους και κατόπιν
προσελκύει την προσοχή τους για να τον ακούσουν µ' ενδιαφέρον και να λάβουν σοβαρά υπόψη
τους τις προτάσεις του που αφορούν τον πόλεµο ή την ειρήνη.
-
•
Λέξεις που δηµιουργούν την εντύπωση ότι ο λόγος εκφωνήθηκε: oƒ pariÒntej, ™nq£de,
sumbouleÚsein, doke‹ moi pršpein... poi»sasqai t¾n ¢rc»n, nàn parÒntwn, “Hkomen
™kklhsi£sontej, sunelhlÚqamen.
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ
Υπερβατό:
“Apantej mn e„èqasin oƒ pariÒntej
Apantej
Περίφραση:
m£lista spoudÁj ¥xia
poi»sasqai t¾n ¢rc»n
Βραχυλογία:
TÕ mn oân mšgeqoj Øpr ïn
ΕΡ ΤΗΣΕΙΣ
1. Ο ρήτορας απευθύνεται στις διανοητικές ή στις συναισθηµατικές δυνάµεις του ακροατηρίου
του ή και στις δύο µαζί; Να αναζητήσετε τα στοιχεία που τεκµηριώνουν την απάντηση στο
κείµενο και να εξηγήσετε την επιλογή του.
2. Το θέµα που επιλέγει για την αγόρευση του ο Ισοκράτης είναι κοινωνικό, πολιτικό, στρατιωτικό
ή άλλο; Να αιτιολογήσετε την απάντηση σας. Να καταγράψετε τις πληροφορίες που
περιέχονται στα ακόλουθα αποσπάσµατα και αναφέρονται: αφενός σε επίπεδο πολιτικής ζωής
και συµµετοχής των πολιτών στα κοινά, αφετέρου σε επίπεδο κοινωνικών αξιών:
α) «“Apantej mn e„èqasin oƒ pariÒntej ™nq£de»,
β) «“Hkomen g¦r ™kklhsi£sontej perˆ polšmou kaˆ e„r»nhj, § meg…sthn œcei dÚnamin ™n
tù b…J tù tîn ¢nqrèpwn, kaˆ perˆ ïn ¢n£gkh toÝj Ñrqîj bouleuomšnouj ¥meinon tîn
¥llwn pr£ttein».
3. Μέσα από την έκφραση «Apantej mn e„èqasin» προβάλλεται ως συλλογισµός µια συνήθης
τεχνική λόγου των ρητόρων. Πώς λέγεται αυτή και πώς εξυπηρετεί την αξιοπιστία του λόγου;
4. Να χαρακτηρίσετε τους συλλογισµούς στις §§ 1-2 του προοιµίου σύµφωνα µε όσα µάθατε για
τα µέρη του ρητορικού λόγου και να εξηγήσετε πώς υπηρετούν την οργάνωση του εδώ.
5. Ισοκράτης υποστηρίζει «e„èqasin… kaˆ m£lista spoudÁj ¥xia tÍ pÒlei» στην αρχή του
λόγου του. Ποιες πληροφορίες µας δίνει αυτή η εισαγωγή σχετικά µε το αίσθηµα ευθύνης των
Χάρις Γιαλοψός
4. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Προοίµιο 1-2
6.
7.
8.
9.
4
οµιλητών στην εκκλησία του δήµου.
Ποιο είναι το κεντρικό θέµα της οµιλίας του Ισοκράτη; Να επισηµάνετε τις λέξεις του κειµένου
που αναφέρονται σ’ αυτό.
Ποιο µέρος της δοµής του ρητορικού λόγου αποτελούν οι παράγραφοι 1 και 2 και ποιο είναι το
θέµα του;
Ποιο σηµείο του κειµένου των §§ 1 και 2 θα χαρακτηρίζατε πυκνό σε ιδέες και ευθύβολο και
γιατί;
Να επισηµάνετε τα συνώνυµα των ρηµάτων της αρχαίας ελληνικής φάσκω και λέγω
σηµειώνοντας το γράµµα της στήλης Α στο αντίστοιχο τετράγωνο της στήλης Β.
Α
Β
α) φάσκω
αντιλέγω
δηµηγορώ
ισχυρίζοµαι
φηµί
β)λέγω
φράζω
βεβαιώ
αγορεύω
Χάρις Γιαλοψός
6. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Προοίµιο 14-16
6
εφαρµόσουµε τις συνθήκες όχι (µόνο) αυτές που τώρα κάποιοι έχουν προτείνει, αλλά (και) αυτές
που έγιναν µε το βασιλιά των Περσών και τους Λακεδαιµονίους, και οι οποίες επιβάλλουν να είναι
αυτόνοµοι οι Έλληνες και να αποχωρήσουν οι φρουρές από τις ξένες πόλεις και ο καθένας να έχει
τη δική του πόλη. Γιατί δε θα βρούµε ούτε πιο δίκαιες ούτε πιο συµφέρουσες για την πόλη (µας) απ'
αυτές συνθήκες.
ΣΧΟΛΙΑ
•
prÒsantš
nantioà
ta‹ metš
diano…aij:
Óti prÒsantšj ™stin ™nantioàsqai ta‹j Ømetšraij diano…aij έχει επίγνωση ο ρήτορας των
δυσκολιών που θα αντιµετωπίσει στην προσπάθεια του να πείσει τους Αθηναίους για την
ειρήνη. Αυτό αποτελεί και ένα από τα βασικότερα προσόντα του ρήτορα˚ να γνωρίζει δηλαδή τα
ανθρώπινα πάθη, την ψυχολογία του πλήθους και του συγκεκριµένου ακροατηρίου, ώστε να
λέγει τα κατάλληλα στον κατάλληλο χρόνο και τόπο, να αποσιωπά τα ασύµφορα και να
διεγείρει ευνοϊκά για τις επιδιώξεις του συναισθήµατα. Στην προκειµένη περίπτωση ο
Ισοκράτης διαπιστώνει ότι οι συµπολίτες του παρασύρονται από όσους δε θέλουν το καλό τους
και διώκουν όποιον προσπαθεί να τους προτείνει συµφέροντα πράγµατα. ∆ε χρειάζεται λοιπόν
να προκαλέσει τους ακροατές του µε το να αντιπαρατεθεί στο γενικό κλίµα που επικρατεί στη
συνέλευση.
•
Óti dhmokrat…aj oÜshj oÙk œsti parrhs…a: η «ισηγορία» (ισότητα στο δικαίωµα του λόγου)
dhmokrat…
parrhs…a
αποτελούσε βασικό στοιχείο της δηµοκρατίας στην αρχαία Αθήνα, όπως και η ισονοµία. Στις
συνεδριάσεις της Εκκλησίας του δήµου ο κήρυκας καλούσε κάθε πολίτη που ήθελε να µιλήσει
µε την καθιερωµένη φράση: «τις Äγορεύειν βούλεται;» (βλ. ∆ηµ. Περί του στεφάνου, µετάφρ.
«και µετά απ' αυτά µόλις οι βουλευτές έφθασαν (στην Πνύκα όπου συνεδρίαζε η Εκκλησία του
δήµου) και ανακοίνωσαν οι πρυτάνεις τις ειδήσεις που είχαν φθάσει σ' αυτούς και παρουσίασαν
τον αγγελιαφόρο κι εκείνος επιβεβαίωσε (τις ειδήσεις), ρωτούσε ο κήρυκας «ποιος θέλει να
λάβει το λόγο;» αλλά κανένας δεν ανέβαινε στο βήµα».
Η «ισηγορία» όµως δεν είχε ουσιαστικό περιεχόµενο, αν δεν συνοδευόταν από το δικαίωµα της
πλήρους ελευθερίας του λόγου. Ο Ισοκράτης υποστηρίζει ότι στην εποχή του δεν υπήρχε πλέον
ελευθερία λόγου, παρρησία, ενώ η κατοχύρωση της ως πολιτικού δικαιώµατος θα συνέβαλλε
στην ορθή λειτουργία της δηµοκρατίας µε ευεργετικές συνέπειες για όλους. Υπογραµµίζοντας
την αντίφαση αυτή φθάνει στην υπερβολή να ισχυρίζεται πως µόνο οι «αφρονέστατοι» µπορούν
να εκφράζουν θαρραλέα τη γνώµη τους στην Εκκλησία του ∆ήµου και οι κωµικοί ποιητές στο
Θέατρο. Σ' ολόκληρο άλλωστε το προοίµιο (§§1-15) ο Ισοκράτης κατηγορεί µε δριµύτητα τους
Αθηναίους για την αλλοπρόσαλλη συµπεριφορά τους προς τους ρήτορες και την επιπόλαιη
αντιµετώπιση των σοβαρών υποθέσεων της πόλεως.
•
¢fronest£toij…
pl¾n ™nq£de mn to‹j ¢fronest£toij to‹j kwmJdodidask£loij η εικόνα της Εκκλησίας
του δήµου που µας δίνει το 356 π.Χ. ο Ισοκράτης, µε την παράλληλη αναφορά στην
ελευθεροστοµία των κωµικών ποιητών, παραπέµπει κατευθείαν στην εποχή του Αριστοφάνη
παρά στα µέσα του 4ου αι. π.Χ. Οι ποιητές της αρχαίας αττικής κωµωδίας (Εύπολις,
Φερεκράτης, Φρύνιχος, Αριστοφάνης κ.ά.) καυτηρίαζαν στα έργα τους τα πάντα µε τρόπο
αυστηρό και αµείλικτο, και κυρίως τα ζητήµατα της πόλεως. Αυτές οι κωµωδίες παίζονταν
(«ïδιδάσκοντο») στη γιορτή του ∆ιονύσου, όταν πολλοί ξένοι βρίσκονταν στην Αθήνα. Ο
Αριστοφάνης (Άχαρνής, 525 κ.ε.) αναφέρει πως ο Κλέωνας του επιτέθηκε, γιατί κατηγόρησε
τους Αθηναίους ενώπιον ξένων.
•
deinÒtaton,
™kfšrousin…
poioàsin,
Ö kaˆ p£ntwn ™stˆn deinÒtaton Óti to‹j mn ™kfšrousin to‹j eâ poioàsin prÕj d
toÝj ™pipl»ttontaj… ™rgazomšnouj Η µοµφή προς τους Αθηναίους ισοδυναµεί ουσιαστικά
™pipl»ttontaj ™rgazomšnouj:
µε έκκληση για την εξασφάλιση στην προκειµένη περίσταση της παρρησίας, για να έχει τη
δυνατότητα προφανώς να διαφωνήσει µε τους άλλους ρήτορες και να αντιταχθεί στο δηµόσιο
Χάρις Γιαλοψός
7. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Προοίµιο 14-16
7
αίσθηµα. Κατ' αυτόν τον τρόπο «προκαταλαµβάνει», προδιαθέτει δηλ. το ακροατήριο (σχήµα
προλήψεως ή προκαταλήψεως, προδιορθώσεως ή προθεραπείας), προς µετριασµό της
δυσάρεστης εντυπώσεως και αποφυγή αποδοκιµασιών, αφού θα προτείνει στους συµπολίτες του
τη σύναψη ειρήνης µε όλους, αντίθετα µε την ισχύουσα εξωτερική πολιτική της Αθήνας και την
εγκατάλειψη της θαλάσσιας ηγεµονίας, θέµατα οπωσδήποτε εξαιρετικά ακανθώδη.
Αξιοπρόσεκτη είναι η αρµονία στην έκφραση µε τη χρήση ίσου αριθµού συλλαβών στις δύο
ειδικές προτάσεις (πάρισον).
•
dhmokrat…
Óti dhmokrat…aj oÜshj oÙk œsti parrhs…a
¢fronest£toij…
pl¾n ™nq£de mn to‹j ¢fronest£toij to‹j kwmJdodidask£loij
deinÒtaton, Óti… rgazomš
Ö kaˆ p£ntwn ™stˆn deinÒtaton Óti ™rgazomšnouj
Από αυτά τα τρία σηµεία φαίνεται η φθορά του πολιτεύµατος (η αντιδηµοκρατικότητά του),
καθώς οι Αθηναίοι δεν είναι σε θέση να κρίνουν ποιο είναι το σωστό και να το επιλέξουν.
Επίσης αυτά τα σηµεία φανερώνουν τις αντιφάσεις στη ζωή των Αθηναίων και των αρχόντων
τους. Βρισκόµαστε στον 4ο αι. π.Χ. και η παρακµή έχει απλωθεί παντού· έχει επηρεάσει
συνεπώς και τη λειτουργία του κορυφαίου θεσµού της αθηναϊκής δηµοκρατίας, της Εκκλησίας
του ∆ήµου. Τη διαφορά ανάµεσα στον 4ο και 5ο αι. εκφράζουν κατά κάποιο τρόπο τα γεµάτα
θαυµασµό λόγια του ∆ηµοσθένη για τους Αθηναίους του 5ου αι. π.Χ.
•
¨n posta…
dieno»qhn:
oÙk ¨n ¢posta…hn ïn dieno»qhn ο ρήτορας δηλώνει ότι θα εµµείνει στις απόψεις του παρόλο
που το πολιτικό κλίµα είναι εντελώς αρνητικό.
•
Parel»
carioÚmenoj… gignèskwn:
Parel»luqa g¦r oÙ carioÚmenoj gignèskwn τονίζεται η ειλικρίνεια και η ανιδιοτέλεια
rel
των προθέσεων του.
•
perˆ ïn
prut£
protiqšasin:
perˆ ïn oƒ prut£neij protiqšasin πρυτάνεις ονοµάζονταν οι πενήντα βουλευτές µιας φυλής
οι οποίοι για 35 ή 36 ηµέρες ασκούσαν την εξουσία. Η σειρά µε την οποία κάθε φυλή είχε αυτή
την τιµή καθοριζόταν µε κλήρο. Οι πρυτάνεις έµεναν και σιτίζονταν στη Θόλο, ένα ειδικό
κυκλικό οικοδόµηµα στην αγορά και αµείβονταν µε έναν οβολό περισσότερο από τους άλλους
βουλευτές (συνολικά µια δραχµή).
Καθηµερινά κληρωνόταν ο επιστάτης των πρυτάνεων, πρόεδρος της Βουλής και της Εκκλησίας
του δήµου, ο οποίος είχε στα χέρια του, για ένα ηµερονύχτιο, τα κλειδιά των ιερών, όπου
φυλάσσονταν οι θησαυροί και τα αρχεία, καθώς και η σφραγίδα του κράτους. Κατά τον 4ο αι.
π.Χ. την προεδρία των συνελεύσεων είχε ο επιστάτης των εννέα προέδρων, οι οποίοι
εκλέγονταν ανάµεσα στους βουλευτές των φυλών που δεν είχαν την πρυτανεία. Με τη
µεσολάβηση των πρυτάνεων η βουλή ερχόταν σε επαφή µε την Εκκλησία του δήµου, τους
άρχοντες και τους απλούς πολίτες. Αυτοί συγκαλούσαν σε περίπτωση ανάγκης τη Βουλή, την
Εκκλησία του δήµου, τους στρατηγούς. Αυτοί πρότειναν στις συνελεύσεις τα σχέδια νόµων
(«προβουλεύµατα»), τα οποία, όταν ψηφίζονταν από τον δήµο, αποκτούσαν ισχύ νόµων.
•
stai… bouleus meqa:
leusè
oÙdn g¦r Ôfeloj œstai bouleusèmeqa ο ρήτορας πιστεύει ότι η ειρήνευση θα ήταν το
έναυσµα για τη ριζική αναθεώρηση της αθηναϊκής πολιτικής
•
Fhmˆ d' oân crÁnai… prÕj basilša kaˆ Lakedaimon…ouj: ο Ισοκράτης προτείνει τη
Fhmˆ
crÁnai
prÕ basilš kaˆ Lakedaimon…ouj
σύναψη ειρήνης όχι µόνο µε τους συµµάχους που επαναστάτησαν αλλά και µε όλους τους
ανθρώπους, αποδεχόµενος ακόµη και τους δυσµενείς όρους της Ανταλκίδειας ειρήνης (387
π.Χ.) που είχε κατακρίνει το 380 π.Χ. στον Πανηγυρικό (§§116-117).
Η αλλαγή των πολιτικών του απόψεων οφείλεται στο γεγονός ότι οι εµφύλιες διαµάχες των
Ελλήνων είχαν κορυφωθεί και ήταν πολύ δύσκολο ν' αντιµετωπισθεί η περσική απειλή, αν
προηγουµένως δεν εδραιωνόταν η ενότητα των Ελλήνων.
Χάρις Γιαλοψός
9. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Προοίµιο 14-16
•
9
∆ιαπιστώσεις Ισοκράτη
- Στην §14 διαπιστώνει ότι θα δυσκολευτεί να πείσει τους Αθηναίους να κάνουν ειρήνη, γιατί
σκέφτονται περισσότερο τη λύση του πολέµου.
- Στην §16 δεν υπάρχουν, κατά τον Ισοκράτη, πιο δίκαιες και πιο συµφέρουσες για την πόλη
συνθήκες απ' αυτές που προτείνουν οι Πέρσες και οι Σπαρτιάτες.
ΕΡ ΤΗΣΕΙΣ
1. «prostattoÚsaij d toÝj “Ellhnaj… œcein ˜k£stouj»: Ποια υπόδειξη προς τους
Αθηναίους συµπολίτες του διατυπώνει ο ρήτορας στο χωρίο και ποια η σηµασία της για τα
κράτη της εποχής;
2. Ο Ισοκράτης καταγγέλλει την ανελευθερία του λόγου. Να σηµειώσετε ποια πληροφορία µας
παρέχει για την εποχή του
3. Ποιος ήταν ο κοινωνικός ρόλος των πρυτάνεων της αρχαίας Αθήνας;
4. Να επισηµάνετε τα σηµεία του κειµένου, όπου ο Ισοκράτης παρουσιάζει τη φθορά του
πολιτεύµατος µέσα από τις καθηµερινές εκδηλώσεις των Αθηναίων, αρχόντων και πολιτών.
5. Ποια είναι κατά τον Ισοκράτη η ευθύνη του ρήτορα;
6. Ποια επιχειρήµατα χρησιµοποιεί ο Ισοκράτης για να παρουσιάσει την αντιδηµοκρατικότητα του
πολιτεύµατος της Αθήνας στην εποχή του;
7. Ποιες αντιφάσεις διακρίνει ο Ισοκράτης στη ζωή των Αθηναίων και των αρχόντων τους;
8. Ποιο δηµοκρατικό δικαίωµα υπαινίσσεται ο Ισοκράτης στην §14 ότι έχει καταπατηθεί και δεν
εκφράζονται ελευθέρα, όπως στο παρελθόν, οι ιδέες των πολιτών της Αθήνας; Να επιλέξετε από
τα επόµενα και να αιτιολογήσετε την επιλογή σας:
α) παρρησία,
β) ισονοµία,
γ) θεωρικά,
δ) ισηγορία.
9. Ποιοι ήσαν οι πρυτάνεις στην Αθήνα του 4ου αι., πώς εκλέγονταν και ποιες αρµοδιότητες
είχαν;
10. Να αντιστοιχίσετε τα στοιχεία της στήλης Α µε καθένα από τα στοιχεία της στήλης Β.
Α
Β
Η ισότητα στο δικαίωµα του λόγου
Η πλήρης ελευθερία του λόγου
Η ισότητα απέναντι στον νόµο
ισονοµία
ισηγορία
παρρησία
11. Να αναζητήσετε στο κείµενο εκφράσεις του ρήτορα οι οποίες αποδεικνύουν ότι το µοναδικό
του ενδιαφέρον είναι η επικράτηση της δικαιοσύνης και το εθνικό συµφέρον.
12. Να επισηµάνετε τις ιδέες του κειµένου (προτάσεις, καταγγελίες, διαπιστώσεις) και να τις
χωρίσετε σε οµάδες αναλόγως προς το περιεχόµενο τους.
13. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της στήλης Α µε τις λέξεις της στήλης Β µε
κριτήριο την ετυµολογική τους συγγένεια:
Α
Β
ïναντιοÀσθαι
δηµοκρατικός
ïκφέρω
νουθεσία
δηµοκρατία
αποφατικός
Äποφαίνοµαι
εναντίωση
προστάττω
χρησιµοποιώ
χαρίζοµαι
προστακτική
Χάρις Γιαλοψός
10. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Προοίµιο 14-16
χρÿµια
Äφίσταµαι
α«τόνοµος
νουθετÿ
10
χάρισµα
εκφορά
απόσταση
αυτονοµηµένος, αυτονοµούµαι
14. Να δώσετε την ετυµολογία των λέξεων: χειροτονία, νουθετώ, επίπληξη, δηµοκρατία, πρόθεση,
απόσταση, διάνοια, παρρησία
15. α) Να βάλετε σε κύκλο τα ρήµατα που στην αρχαία ελληνική έχουν την ίδια σχεδόν σηµασία µε
το ρ. οίδα: γιγνώσκω, µανθάνω, διδάσκω, ïπίσταµαι, βουλεύοµαι.
16. Να γράψετε στη νέα ελληνική λέξεις απλές ή συνθέτες που να έχουν το ίδιο θέµα µε τις λέξεις
που ακολουθούν: γιγνώσκων, της πόλεως, βασιλέα, ôχειν.
17. Να σηµειώσετε δίπλα σε καθεµία από τις λέξεις που ακολουθούν τη λέξη του κειµένου µε την
οποία έχει ετυµολογική σχέση: φρόνιµος, περιφορά, διάθεση, παράσταση, καταφατικός,
εκθετήριον, πολεοδοµία, αποθήκη, εισιτήριο, αναφορά.
Χάρις Γιαλοψός
11. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Αποδείξεις-Πίστεις 17-27
11
ΣΧΟΛΙΑ
•
σταµατήσω σ'αυτό το σηµείο: Ο Ισοκράτης δηλώνει την πρόθεση του να δώσει εξηγήσεις για
την αλλαγή των πολιτικών του θέσεων, διότι γνωρίζει ότι η πρόταση που µόλις πριν λίγο
υπέβαλε, θα προκαλέσει πολλές αντιδράσεις εναντίον του.
•
Θεσπιές: Μετά τη σύναψη της βραχύβιας ειρήνης, το φθινόπωρο του 375 π.Χ., και την
αποχώρηση των σπαρτιατικών φρουρών από τον Ορχοµενό, τις Θεσπιές και τις Πλαταιές, οι
Θηβαίοι πίεζαν τους Πλαταιείς να προσχωρήσουν στο Βοιωτικό Κοινό, που είχαν αρχίσει ν'
ανασυγκροτούν. Οι Πλαταιείς όµως, προαιώνιοι εχθροί των Θηβαίων, δεν ήθελαν µε κανέναν
τρόπο να συνδεθούν µαζί τους. Ζήτησαν λοιπόν τη βοήθεια των Αθηναίων. Αλλά πριν απαντήσουν οι Αθηναίοι, δύναµη Θηβαίων και άλλων Βοιωτών εισέβαλε αιφνιδιαστικά στις
Πλαταιές, αιχµαλώτισε τους κατοίκους που βρέθηκαν στην ύπαιθρο και πολιόρκησε την πόλη.
Οι Πλαταιείς, για να µη πάθουν χειρότερα, δέχθηκαν τελικά τους όρους που τους επέβαλαν οι
Θηβαίοι: αποχώρησαν στην Αττική µε όσα πράγµατα µπορούσαν να µεταφέρουν. Μετά την
αναχώρηση των Πλαταιέων οι Θηβαίοι κατέσκαψαν την πόλη. Μια ιδέα των αντιθηβαϊκών
αισθηµάτων που δηµιουργήθηκαν τότε στην Αθήνα παίρνουµε από τον Πλαταϊκόν του
Ισοκράτους.
•
απερισκεψία και παραφροσύνη: Αντιλαµβανόµενος ότι η προτεινόµενη εγκατάλειψη των
αθηναϊκών κτήσεων θα δηµιουργήσει σοβαρές αντιδράσεις και προς αποφυγή της κατηγορίας
του «εθνικού µειοδότη», διαβεβαιώνει ότι είναι ανόητοι και παράφρονες όσοι θεωρούν
πλεονέκτηµα την αδικία και τη βίαιη κατοχή ξένων πόλεων.
Παράφρονες και απερίσκεπτοι, λοιπόν, είναι οι Θηβαίοι και οι Βοιωτοί που προέβησαν σε
πιέσεις αρχικά προς τους Πλαταιείς για να προσχωρήσουν στο Βοιωτικό Κοινό κι όταν δεν τα
κατάφεραν, εισέβαλαν αιφνιδιαστικά στις Πλαταιές, αιχµαλώτισαν τους κατοίκους, τους
εκδίωξαν και στη συνέχεια κατέστρεφαν την πόλη τους. Οι αιτιάσεις του ρήτορα είναι
απολύτως σωστές, γιατί τέτοιες ενέργειες πυροδοτούν την ένταση ανάµεσα στις πόλεις,
εµποδίζουν την ειρηνική συνύπαρξη τους και επιφέρουν δεινά για όλους και για τους νικητές
και για τους ηττηµένους. Παράφρονες κι απερίσκεπτοι είναι επίσης όσοι Αθηναίοι ρήτορες
διεγείρουν τα πάθη του λαού και τον παρασύρουν σε πολεµικές περιπέτειες, ικανοποιώντας το
δικό τους πάθος για εξουσία.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ρήτορας καταφεύγει στην υπερβολή χαρακτηρίζοντας την αντίθετη
πολιτική άποψη ανόητη και παράφρονα, για να προκαταλάβει τους ακροατές του και να
αντιστρέψει τις πιθανές βαριές κατηγορίες σε βάρος του. Είναι σαν να τους λέει: ∆εν διατρέχει
κανένα κίνδυνο η πόλη από τις απόψεις µου- αντίθετα όσοι ακολουθείτε φιλοπόλεµη πολιτική
είσθε ανόητοι και παράφρονες και κατά συνέπεια οι πλέον επικίνδυνοι. Αυτό διδάσκει και η
ιστορία. Όταν τις τύχες ενός λαού χειρίζονται «ανόητοι» και «παράφρονες», συνήθως τον
οδηγούν σε µεγάλες εθνικές περιπέτειες και τραγωδίες.
•
µε ασφάλεια ... ανάµεσα στους Έλληνες υπόληψη: Ο Ισοκράτης παρουσιάζει τα αγαθά της
ειρήνης, αντιπαραθέτοντας τα συγχρόνως προς τα αρνητικά του πολέµου. Με την αντιθετική
παρουσίαση ο ρήτορας θέλει να τονίσει την αυτονόητη αξία της ειρήνης. Παρ' ότι η ειρήνη
ωφελεί όλους και σε κάθε δραστηριότητα, δεν παύουν κάποιοι να την εµποδίζουν, αφού
οδηγούν τους λαούς σε πολεµικές συγκρούσεις, για να αποκοµίσουν αυτοί κάποια κέρδη.
•
η πόλη θα είναι πλήρως ευτυχισµένη: Κατά την άποψη του Ισοκράτη οι πολίτες είναι ευτυχείς
όταν ζουν µέσα σε κλίµα ηρεµίας και ασφάλειας, όταν είναι ελεύθεροι να επιδίδονται σε κάθε
είδους οικονοµική δραστηριότητα, όταν έχουν οµόνοια και συνεργασία µεταξύ τους, όταν,
τέλος, οι υπόλοιποι Έλληνες τους υπολήπτονται και τους σέβονται. Κι όλα αυτά βέβαια
µπορούν να επιτευχθούν µόνο µέσα σε καθεστώς ειρήνης.
Χάρις Γιαλοψός
12. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Αποδείξεις-Πίστεις 17-27
12
•
θα γινόµαστε και πιο πλούσιοι: Το επιχείρηµα των §§19-21 λαµβάνεται από το «κεφάλαιο»
του συµφέροντος κι είναι πρόδηλη η επιδίωξη του ρήτορα να εντυπωσιάσει το ακροατήριο του
µε την παράθεση των υλικών αγαθών που θα προκύψουν, αν επικρατήσει η ειρήνη. στόσο, αν
λάβουµε υπόψη την πληροφορία του ∆ηµοσθένη ότι τα έσοδα της πόλης πριν από την ειρήνη
ήσαν 130 τάλαντα και µετά ανέρχονταν στα 400 (βλ. «κατά Φιλίππου» ∆', 37-38), ο ισχυρισµός
του ρήτορα περί διπλασιασµού δεν πρέπει να θεωρηθεί προϊόν υπέρµετρης αισιοδοξίας.
•
τριηραρχίες: Λειτουργίες ήταν δηµόσιες υπηρεσίες των πιο πλούσιων Αθηναίων για την
οργάνωση δραµατικών ή µουσικών αγώνων, δηµόσιων γευµάτων, εξοπλισµού ενός πολεµικού
πλοίου (τριήρους) κ.λ.π. Η προσφορά χρηµάτων, στην οποία υποβάλλονταν υποχρεωτικά οι
ισχυρότεροι οικονοµικά πολίτες της Αθήνας, ήταν µια άµεση και σηµαντική φορολόγηση αλλά
ταυτόχρονα και πολύ τιµητική. Γι' αυτό άλλωστε ανελάµβαναν µε προθυµία να εκτελέσουν
κάποια λειτουργία.
Το κράτος συχνότατα τιµούσε τους πλούσιους πολίτες που πρόσφεραν µεγάλα ποσά για
λειτουργίες. Π.χ. έδινε την άδεια να στήσουν αναµνηστικό µνηµείο σε περίπτωση νίκης της
οµάδας τους σε δραµατικούς ή γυµνικούς αγώνες. Η οδός Τριπόδων της Αθήνας, κάτω από την
Ακρόπολη, είχε µεγάλη σειρά τέτοιων χορηγικών µνηµείων.
Αν ο οριζόµενος από τον επώνυµο άρχοντα για την εκτέλεση κάποιας λειτουργίας ισχυρίζονταν
ότι υπήρχε κάποιος πλουσιότερος πολίτης και έπρεπε εκείνος µάλλον παρά αυτός να είχε
ορισθεί, εφαρµοζόταν η διαδικασία της «αντιδόσεως» (ανταλλαγής περιουσιών). Το δικαστήριο
έκρινε ποιος από τους δύο έπρεπε να εκτελέσει τη λειτουργία, αν ο προτεινόµενος ως
πλουσιότερος δεν δεχόταν ν' αναλάβει την απαιτούµενη δαπάνη για τη λειτουργία. στόσο
φαίνεται ότι αυτό δεν συνέβαινε συχνά.
Οι λειτουργίες ήταν τακτικές και έκτακτες- από τις τακτικές οι σπουδαιότερες ήταν η χορηγία, η
γυµνασιαρχία και η αρχιθεωρία· από τις έκτακτες η τριηραρχία, που ήταν δαπανηρότατη, γιατί ο
τριήραχος ήταν υποχρεωµένος να εξοπλίσει για τον πόλεµο ένα πλοίο και ν' αναλάβει για ένα
έτος τη συντήρηση του και τη µισθοδοσία του πληρώµατος. Για την ορθότερη κατανοµή των
τριηραρχιών οι εύποροι πολίτες οργανώθηκαν κατά τον 4ο αι. π.Χ. σε 20 «συµµορίες» µε 60
µέλη η καθεµιά. Οι τριήραρχοι καλούνταν να πάρουν µέρος και στις εκστρατείες, οπότε ήσαν
υποχρεωµένοι να εγκαταλείψουν τις εργασίες τους.
Το αθηναϊκό κράτος ανέθετε και στους µετοίκους µερικές λειτουργίες, εκτός από την
τριηραρχία.
•
και τις άλλες εργασίες: Εννοεί τέχνες και βιοµηχανίες, (ανδριαντοποιία, κεραµουργία,
µεταλλουργία κ.λπ.) που βρίσκονταν σε µεγάλη ακµή κατά τον 5ο και 4ο π.Χ. αι.
•
µετοίκους: Μέτοικοι ονοµάζονταν οι µόνιµα εγκατεστηµένοι στην Αθήνα ξένοι. ∆εν είχαν
περισσότερα πολιτικά δικαιώµατα από τους άλλους ξένους, αλλά γίνονταν αποδεκτοί ως µέλη
της κοινότητας. Πλήρωναν έναν ειδικό φόρο των µετοίκων (το µετοίκιον), ο οποίος ανερχόταν
σε 12 δραχµές το χρόνο για τους άνδρες και 6 δραχµές για τη γυναίκα. Αν κάποιος µέτοικος δεν
πλήρωνε το µετοίκιον διέτρεχε τον κίνδυνο να γίνει δούλος.
Εάν ένας ξένος επιθυµούσε να εγκατασταθεί µόνιµα στην Αθήνα, έπρεπε να υποβάλει αίτηση
για την εγγραφή του ως µετοίκου στα µητρώα κάποιου συγκεκριµένου δήµου και να ορισθεί
κάποιος Αθηναίος πολίτης ως «προστάτης» του, δηλ. εγγυητής. Στην περίπτωση έλλειψης
προστάτη ήταν δυνατόν να υποβληθεί µήνυση («γραφή Äποστασίου») µε προβλεπόµενη ποινή
τη µετατροπή του µέτοικου σε δούλο.
Οι µέτοικοι ήσαν πολυάριθµοι και ασχολούνταν µε τις πιο αποδοτικές επιχειρήσεις.
Αποκλείονταν µόνο από την ιδιοκτησία ακινήτων και την εκµετάλλευση του ορυκτού πλούτου.
Όλοι οι άλλοι οικονοµικοί κλάδοι ανοίγονταν µπροστά τους χωρίς περιορισµούς: µπορούσαν να
εργασθούν ως µισθωτοί, ως κεφαλαιούχοι εργοδότες και να πλουτίσουν ανεµπόδιστα. Οι
Χάρις Γιαλοψός
13. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Αποδείξεις-Πίστεις 17-27
13
περισσότεροι και πιο ονοµαστοί τραπεζίτες του 4ου αι. ήσαν µέτοικοι. Οι υποχρεώσεις τους
προς το κράτος εκτός από την καταβολή του «µετοικίου» ήσαν οι εξής: πλήρωναν την
«εισφορά», όπως και οι πλούσιοι Αθηναίοι πολίτες, και ενδεχοµένως ένα τέλος αγοράς, όταν
ήθελαν ν' ασκήσουν το εµπόριο στην περιοχή της αγοράς. Εκτός από τις οικονοµικές τους
υποχρεώσεις, υπηρετούσαν στον αθηναϊκό στρατό ή το ναυτικό. Αν ένας µέτοικος προσπαθούσε ν' αποφύγει τη στράτευση πηγαίνοντας να ζήσει αλλού όταν ξεσπούσε ο πόλεµος, δεν
του επέτρεπαν ποτέ να επιστρέψει στην Αθήνα.
Κατά τον Συµµαχικό πόλεµο των ετών 357-355 π.Χ. πολλοί µέτοικοι έφυγαν από την Αττική. Ο
Ισοκράτης εκφράζει γι' αυτό το γεγονός τη λύπη του και ανάµεσα στ' άλλα αγαθά που περιµένει
από τη λήξη του πολέµου είναι η επιστροφή των µετοίκων στην πόλη. Και ο Ξενοφώντας, στο
έργο του Πόροι, εξαίροντας την οικονοµική αξία των µετοίκων προτείνει τη λήψη µέτρων, για
να προσελκυσθούν και πάλι στην Αττική.
•
θα έχουµε συµµάχους... µε τη θέληση τους: Οι σχέσεις των εταίρων µιας πολεµικής και όχι
µόνον συµµαχίας θα πρέπει να χαρακτηρίζονται από αµοιβαιότητα, σταθερότητα και συνέπεια
σε όλες τις χρονικές στιγµές κι όχι µόνο στις δύσκολες. Επίσης θα πρέπει να στηρίζονται στην
ισότητα όλων των εταίρων κι όχι στο «δίκαιο τον ισχυρότερου». Να συµµετέχουν όλα τα µέλη
εκούσια κι όχι επειδή πιέζονται από τα ισχυρά κράτη. Ακόµα θα συνέβαλε στην αρµονία και
συνεργασία ανάµεσα στα µέλη µιας συµµαχίας η ύπαρξη σεβασµού προς την ανεξαρτησία και
την αυτονοµία τους και η απουσία οποιασδήποτε παρέµβασης στα εσωτερικά τους. Τυχόν
προβλήµατα και διαφωνίες επιλύονται µε το διάλογο και τις αµοιβαίες υποχωρήσεις.
Η άποψη που ο Ισοκράτης εκφράζει µε τη φράση αυτή θα έπρεπε να αποτελεί την απαραίτητη
προϋπόθεση κάθε διαπροσωπικής και διακρατικής σχέσης. Είναι µια αντίληψη που αποκαθιστά
τον άνθρωπο ως την ανώτερη αξία στον κόσµο µας. Αντιµετωπίζει τον άνθρωπο ως ον µε
ιδιαίτερη ευαισθησία, µε ηθικές αρχές, µε ανθρωπιστικές αξίες· ένα ον που ξέρει να σέβεται τον
άλλο, να αποδέχεται την ισότητα και να την κάνει πράξη.
Η άποψη αυτή φαίνεται όµως ότι είναι ζητούµενο, πόθος, όραµα κάθε κοινωνίας και κάθε
εποχής. Έχει διαχρονική ισχύ, αφού και σήµερα είναι άµεση η απαίτηση κάθε καλλιεργηµένου
ανθρώπου να υπάρχει σεβασµός του ατόµου, σεβασµός της οµάδας και κάθε λαού από τον κάθε
ισχυρό. Ο Ισοκράτης αποποιείται το δίκαιο του δυνατού. ∆εν επιθυµεί τη βίαιη υποταγή, αλλά
θέλει την κατά το δυνατό ειλικρινή επικοινωνία και συνεργασία. Θέλει την ανθρώπινη
αλληλεγγύη.
•
Τα πλεονεκτήµατα που δηµιουργεί η ειρήνη στην Αθηναϊκή κοινωνία, αν επιτευχθεί, είναι τα
ακόλουθα:
α) θα κατοικούν στην πόλη τους µε µεγάλη ασφάλεια
β) δε θα φοβούνται και θα ζουν µονιασµένοι
γ) θα απαλλαγούν από τα δυσβάστακτα οικονοµικά βάρη του πολέµου και θα επιδοθούν σε
παραγωγικές δραστηριότητες
δ) θα αποκαταστήσουν το χαµένο τους κύρος σ' όλους τους άλλους Έλληνες µε τους οποίους θα
έχουν φιλικές σχέσεις
ε) θα αποκτήσουν πιστούς και σταθερούς φίλους και συµµάχους µε τους οποίους θα µπορούν να
συνεργάζονται στο µέλλον
•
Κερσοβλέπτης: ήταν ένας από τους τρεις γιους (οι άλλοι δύο ήσαν ο Βηρισάδης και ο
Αµάδοκος) του Κότυος, βασιλιά των Οδρυσών της Θράκης. Κύριος της Χερσονήσου, την οποία
είχε κληρονοµήσει από τον πατέρα του, αντιστάθηκε στις απαιτήσεις των Αθηναίων, αλλά
αναγκάστηκε από τον στρατηγό Χάρη να παραχωρήσει την περιοχή τελικά στους Αθηναίους.
•
Αµφίπολη: κτισµένη στις εκβολές του Στρυµόνα, ήταν αποικία των Αθηναίων από το 437 π.Χ.
Για τη σηµαντική στρατηγική της θέση και την ευφορία της γύρω περιοχής υπήρξε «το µήλον
Χάρις Γιαλοψός
14. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Αποδείξεις-Πίστεις 17-27
14
της έριδος» µεταξύ των Αθηναίων και Μακεδόνων. Ο Φίλιππος το 357 π.Χ. κατέλαβε την
Αµφίπολη που παρέµεινε στους Μακεδόνες ώς το 168 π.Χ., οπότε την κατέκτησαν οι Ρωµαίοι.
•
θα µας παραχωρήσουν και µέρος από τις δικές τους: Φαίνεται ότι ο Ισοκράτης δεν είχε
καταλάβει πολύ καλά την πολιτική του Φιλίππου εκείνη την εποχή. Το επιχείρηµα του αποδείχθηκε εσφαλµένο, γιατί ο Φίλιππος πράγµατι πολέµησε για να κρατήσει την Αµφίπολη παρά
τις υποχωρήσεις των Αθηναίων.
•
να προσφέρουµε ικανοποιητικούς πόρους ζωής... εδώ κι εκεί: Συνδέοντας την επίλυση ενός
σοβαρού κοινωνικού προβλήµατος, που δεν αφορούσε µόνο τους Αθηναίους αλλά όλους τους
Έλληνες, µε την άσκηση ορθής εξωτερικής πολιτικής, ο ρήτορας επιδιώκει να συγκινήσει τους
Αθηναίους πολίτες ιδιαίτερα των κατώτερων κοινωνικών στρωµάτων. Προτείνει λοιπόν, αφού η
ατοµική πρωτοβουλία ενός απλού πολίτη, του Αθηνοδώρου, κι ενός φυγά, του Καλλιστράτου,
στέφθηκε από επιτυχία, να δραστηριοποιηθεί η πόλη για την ίδρυση αποικιών. Και τονίζει ότι οι
Αθηναίοι έχουν χρέος να πρωτοστατούν σε τέτοιου είδους έργα, ειρηνικά, κι όχι έργα πολέµου.
Με την προτροπή αυτή ο ρήτορας θέλει µάλλον να φιλοτιµήσει τους συµπολίτες του.
•
Αθηνόδωρος: ανήκε σε οικογένεια Αθηναίων κληρούχων της Ίµβρου υποστήριξε ως αρχηγός
µισθοφόρων τα δικαιώµατα του Βηρισάδη στον θρόνο του πατέρα του, βασιλιά της Θράκης,
Κότυος, εναντίον των αδελφών του Κερσοβλέπτη και Αµάδοκου. Έλαβε µέρος το 358 π.Χ.
στην εκστρατεία των Αθηναίων εναντίον του Κερσοβλέπτη µε αρχηγό τον Αθηναίο στρατηγό
Χάρη. Μετά τον θάνατο του Βηρισάδη ήλθε στην Περσία κι εκεί τον βρήκε ο Μ. Αλέξανδρος
και τον συνέλαβε, τον απέλυσε όµως κατά παράκληση του Φωκίωνα.
•
Καλλίστρατος: ήταν Αθηναίος πολιτικός και δεινός ρήτορας. Έλαβε µέρος ενεργό στην
πολιτική του πολυτάραχου 4ου αι. π.Χ. Επειδή έπεισε τους Αθηναίους να βοηθήσουν τους
Σπαρτιάτες εναντίον των Θηβαίων και οι Σπαρτιάτες δεν ανταπέδωσαν τη βοήθεια, όταν οι
Θηβαίοι κατέλαβαν τον ρωπό, εξορίστηκε και κατέφυγε στη Θράκη (364 ή 363 π.Χ.).
Επέστρεψε όµως στην Αθήνα (361 π.Χ.) χωρίς να πάρει την άδεια και γι' αυτό θανατώθηκε.
Οι περιπέτειες του Αθηνόδωρου και του Καλλίστρατου χαρακτηρίζουν τον τυχοδιωκτισµό που
επικρατούσε κατά τους χρόνους αυτούς της γενικής κατάπτωσης. στόσο δεν είναι γνωστό
ποιες αποικίες ίδρυσαν.
•
οι πρέσβεις: Είναι άγνωστο (κατά τον Κοραή) αν βρίσκονταν στην Αθήνα πρέσβεις από τη
Χίο, τη Ρόδο και το Βυζάντιο ή Αθηναίοι πρέσβεις που επανήλθαν από εκεί· πιθανόν οι
πρέσβεις ήσαν από τους προηγούµενους συµµάχους µε τους οποίους η Αθήνα ήταν τώρα σε
πόλεµο.
•
πολυπραγµοσύνη: Η πολυπραγµοσύνη αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισµα των Αθηναίων και
αντιπαρατίθεται προς το ιδανικό του «απραγµόνως ζην». Οι Κορίνθιοι πρέσβεις, στο συνέδριο
της Πελοποννησιακής συµµαχίας το 432 π.Χ., κατηγορούν για αδράνεια τους Σπαρτιάτες και
αντιπαραβάλλουν το ανήσυχο πνεύµα των Αθηναίων καθώς και τη γεµάτη δράση ζωή τους
(Θουκ. Ι, 70). Κι ο Περικλής στον Επιτάφιο του υπερηφανεύεται για την πολυµέρεια, την
ευστροφία και την επιδεξιότητα των Αθηναίων την ταυτόχρονη ενασχόληση µε το επάγγελµα
που ασκεί ο καθένας και τη βαθύτερη γνώση των πολιτικών την ενεργό συµµετοχή στα κύρια
όργανα (Βουλή και Εκκλησία του δήµου) της αθηναϊκής πολιτείας (Θουκ. Π, 40).
•
κανένας... δεν τόλµησε ποτέ: Ο Ισοκράτης κατακρίνει τη στάση των άλλων ρητόρων, που δεν
έχουν ούτε την πρόθεση ούτε τη δύναµη να προτείνουν στους Αθηναίους πολίτες πράγµατα
αντίθετα απ' αυτά που επιθυµούν αλλά αντίθετα επέλεξαν να τους κολακεύουν και να τους
ενθαρρύνουν στις λανθασµένες επιλογές τους, για να µη χάσουν την εύνοια τους. Από τη θέση
Χάρις Γιαλοψός
15. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Αποδείξεις-Πίστεις 17-27
15
αυτή καταλαβαίνουµε ότι πρόκειται για πολιτικό τολµηρό, θαρραλέο, σοβαρό, πιστό στις ηθικές
του αρχές, ανιδιοτελή, µε αγνές προθέσεις πολιτικό που δεν έχει κανένα προσωπικό όφελος,
που κύριο µέληµα του είναι να προτείνει και να υποστηρίζει µε σθένος στους συµπολίτες του τα
ορθά.
•
όποιος επιχειρήσει να µιλήσει, θα θίξει, θα µιλήσει...: Ο Ισοκράτης επιλέγει το τρίτο
πρόσωπο για να διατυπώσει απόψεις, για τον ενεργό πολίτη και τον υπεύθυνο πολιτικό, επειδή
θέλει να προσδώσει ένα γενικότερο κύρος σ' αυτές κι όχι να θεωρηθούν ότι είναι προσωπικές
τον απόψεις. Μ' αυτόν τον τρόπο οι ακροατές θα τις δεχθούν ευκολότερα, δε θα αντιδράσουν
και δε θα δυσανασχετήσουν µε τη µακρηγορία του.
•
Με τις παραγράφους 26-27 επιτυγχάνονται τα εξής:
1) Παρουσίαση εν µέρει του ήθους του οµιλητή
2) ∆ιέγερση της περιέργειας των ακροατών
3) Προεξαγγελία της µεγάλης έκτασης του λόγου
4) ∆ήλωση της ποιότητας των προς ανάπτυξη θεµάτων
5) Καταβολή κάθε προσπάθειας για την επίτευξη πειθούς
6) Έµµεση παρουσίαση του ήθους των ακροατών
• Ιστορικά στοιχεία του λόγου:
§ 17→ Θεσπιές, Πλαταιές, Ορχοµενός και ρωπός κατέχονται από τους Θηβαίους. Ο ρήτορας
επιδιώκει να αποδείξει στους συµπολίτες του ότι ανάλογες άδικες και απερίσκεπτες πράξεις µόνον
συµφορές επιφέρουν.
§ 22→ Κερσοβλέπτης, κύριος της Χερσονήσου, Φίλιππος, κάτοχος Αµφίπολης. Ο ρήτορας
ισχυρίζεται ότι θα αποχωρήσουν από τις αθηναϊκές κτήσεις και θα παραχωρήσουν µέρος από τις
δικές τους, γιατί θα αισθάνονται ασφαλείς µε µια ισχυρή Αθήνα δίπλα τους.
§ 24→ Καλλίστρατος, Αθηνόδωρος ιδρυτές αποικιών. Προτείνει την ίδρυση αποικιών στη Θράκη
για να λυθεί κι ένα σοβαρό κοινωνικό πρόβληµα µε τους φτωχούς που περιπλανιούνται εδώ και
εκεί και ενισχύει τους Αθηναίους στην απόφαση τους για ειρήνευση.
•
Επιχειρήµατα ρήτορα
- Σφάλλουν όσοι νοµίζουν ότι η αδικία είναι πλεονέκτηµα· αντίθετα προξενεί συµφορές σε
εκείνους που κατέχουν µε τη βία ξένες πόλεις.
- Αν λάβουν τη σωστή απόφαση για την παρούσα περίσταση, τότε αυτό θα αποτελέσει την
αφετηρία για να αντιµετωπίσουν καλύτερα και τα άλλα θέµατα.
- Ο πόλεµος που αναπόφευκτα προκαλεί η αδικία στερεί από την πόλη την ασφάλεια, την
οµόνοια, την ευδαιµονία και την υπόληψη και συσσωρεύει πάρα πολλά δεινά.
- Αντίθετα η ειρήνη διασφαλίζει την ασφάλεια της πόλης, την οικονοµική άνθηση, την
ενασχόληση µε τη γεωργία, τη ναυτιλία και τις άλλες επιχειρηµατικές δραστηριότητες, ενώ
θα αποτελεί πόλο έλξης για εµπόρους και µετοίκους.
- Θα έχουµε πραγµατικούς συµµάχους όλους τους ανθρώπους όχι µε τη βία αλλά µε τη
θέληση τους.
- Αν οι άλλοι διαπιστώσουν ότι δεν είµαστε πλεονέκτες, τότε θα µας χαρίσουν την
εµπιστοσύνη και την εκτίµηση τους, και όχι µόνο θα αποσυρθούν από τις κτήσεις µας, αλλά
θα µας δώσουν και µέρος της χώρας τους, δείχνοντας έτσι την ιδιαίτερη αγάπη τους προς
την πόλη µας, η οποία είναι έτοιµη να προασπίσει την ασφάλεια και την ακεραιότητα της
επικράτειας τους.
- Το παράδειγµα του Αθηνόδωρου και του Καλλίστρατου που, αν και τυχοδιώκτες, κατάφεραν να ιδρύσουν αποικίες, δείχνει πως και οι Αθηναίοι, αν το θελήσουν, θα µπορέσουν
εύκολα να καταλάβουν τέτοιους τόπους.
- Αν ενδιαφέρονται λοιπόν σοβαρά για την εδραίωση της ειρήνης πρέπει να πειστούν ότι η ηΧάρις Γιαλοψός
16. Ισοκράτους Περί ειρήνης – Αποδείξεις-Πίστεις 17-27
16
συχία, η δικαιοσύνη και η φροντίδα για τα δικά τους είναι πιο ωφέλιµες και πιο επικερδείς
από την πολυπραγµοσύνη, την αδικία και την επιθυµία των ξένων πραγµάτων.
- Η δυσκολία του εγχειρήµατος που αναλαµβάνει ο ρήτορας τον υποχρεώνει να µιλήσει εκτενώς και να θίξει πολλά ζητήµατα, γιατί µόνο έτσι θα µπορέσει να κάνει τους Αθηναίους να
σκεφτούν ωριµότερα.
ΕΡ ΤΗΣΕΙΣ
1. Ποιοι, κατά τον Ισοκράτη, είναι παράφρονες και απερίσκεπτοι σε θέµατα εξωτερικής πολιτικής;
Να εξηγήσετε τις αιτιάσεις του ρήτορα.
2. Να εξηγήσετε γιατί ο ρήτορας δίνει τόση έµφαση στη συµφωνία ειρήνης µεταξύ των ελληνικών
πόλεων.
3. Να εξετάσετε τα πλεονεκτήµατα της ειρήνης για τους Αθηναίους, που αναπτύσσει ο Ισοκράτης.
4. Ποιες πρέπει κατά τον ρήτορα να είναι οι σχέσεις των εταίρων µιας πολεµικής συµµαχίας;
5. Ο Ισοκράτης χρησιµοποιεί την τεχνική να διατυπώνει ερωτήσεις και να απαντά στη συνέχεια ο
ίδιος (§ 19). Τι κατά τη γνώµη σας επιτυγχάνει µε την τεχνική αυτή;
6. Ποιες συµβουλές δίνει ο Ισοκράτης στον τοµέα της εξωτερικής πολιτικής της Αθήνας; (§§ 2223).
7. Ο Ισοκράτης υποστηρίζει ότι «κανείς από τους ρήτορες δεν τόλµησε µέχρι τώρα να οµιλήσει
ενώπιον σας γι' αυτά». Ποια θέση υιοθετεί απέναντι στους ρήτορες; Τι φανερώνει αυτό για την
προσωπικότητα του;
8. Ποια χαρακτηριστικά κατά τον Ισοκράτη πρέπει να έχει ως προσωπικότητα όποιος απευθύνεται
προς τους πολίτες σε δηµόσια οµιλία του για ζητήµατα σοβαρά;
9. Να επισηµάνετε όλα τα ιστορικά στοιχεία που περιλαµβάνει σ' αυτό το απόσπασµα του λόγου
του ο Ισοκράτης και να αιτιολογήσετε την αναφορά του σ' αυτά.
10. Ποιος ήταν ο ρόλος των πρέσβεων κατά τον 4ο αι. π.Χ;
11. Ο Ισοκράτης διατυπώνει σοβαρότατες απόψεις για τον ενεργό πολίτη και υπεύθυνο πολιτικό (§
27) σε τρίτο πρόσωπο. Γιατί δεν χρησιµοποιεί πρώτο πρόσωπο, όπως σε προηγούµενα σηµεία
του λόγου του;
12. Ποια πλεονεκτήµατα δηµιουργεί η ειρήνη στην Αθηναϊκή κοινωνία, αν επιτευχθεί;
13. Πότε είναι ευτυχείς οι πολίτες ενός κράτους κατά την άποψη του Ισοκράτη;
14. Ποιες είναι κατά την άποψη του ρήτορα οι δυσάρεστες συνέπειες του πολέµου για την πόλη
των Αθηναίων;
15. Γιατί η αποδοχή των όρων των συνθηκών, όπως η Ανταλκίδειος Ειρήνη θα ευνοήσουν την
ευηµερία της πόλης της Αθήνας κατά τον ρήτορα;
16. Πώς κατά την πρόταση του Ισοκράτη θα αυξηθούν τα έσοδα της Αθήνας, αν παραιτηθούν οι
Αθηναίοι από τις ηγεµονικές επιδιώξεις τους; (§21)
17. Πώς πρέπει να οµιλεί εκείνος που ενδιαφέρεται για το εθνικό συµφέρον κατά την άποψη του
Ισοκράτη; (§ 27)
18. Τι ήταν η τριηραρχία και γιατί θεσπίστηκε από την Αθηναϊκή πολιτεία;
19. Ποιοι ήσαν οι µέτοικοι και ποιος ήταν ο κοινωνικός τους ρόλος στην πόλη των Αθηναίών; Γιατί
ο Ισοκράτης επικαλείται τα ονόµατα του Αθηνοδώρου και του Καλλιστράτου; Τους επαινεί ή
τους µέµφεται; Σε τι τον εξυπηρετεί το παράδειγµα της ζωής τους;
Χάρις Γιαλοψός
