1. សាកលវ ិទាល័យភូមិនទភនំពពញ
មហាវ ិទាល័យសង្គមសាស្រសត មនុសសសាស្រសត
ពដប៉ា តឺម៉ាង្់ អកសរសាស្រសតខ្មមរ
មុមវ ិជ្ជជ អកសរសិលប៍ខ្មមរ
សិការសាវរជ្ជវ សាន ដដអកសរសិលប៍ចិន
សាស្រសាត ចារយ ពន់ ឆាយ
សិកាពោយ និសសិតអកសរសាស្រសតខ្មមរ ឆាន ំទី៤
ជំនាន់ទី៣០ រកុមA (អាហារូបករណ៍ )
២០១៣

2. សិការសាវរជ្ជវពីសាន ដដបកដរបដនអកសរសិលប៍ចិន
ចាប់តំង្ពីបុរាណកាលមក ខ្មមរមានទំនាក់យ៉ា ង្សវិតរមួតជ្ជមួយចិត និង្ឥណ្ឌា ។ ការផសពវផាយ
ឥទធិពលដនមហាអរ ិយធម៌ទំង្ពីរមកពលីទឹកដីសុវណណភូមិក៏មិនតិចខ្ដរ។ ឥណ្ឌា បនពអាយខ្មមរសាគ ល់នូវ
ទសសនៈវ ិជ្ជជ ជ្ជពរចីនឥតគណនា។ កនុង្ការអភិវឌឍមលួនពអាយកាល យជ្ជមហាអាណ្ឌចរកមួយពនាោះ មិនខ្មន
ជ្ជការងាយរសួលពទ ពបីគ្មម នមូលោា នគំនិត និង្យុទធសាស្រសតកនុង្ដឹកនាំ និង្ការខ្កដចនពលីជីវពមពមនុសស
និង្វបបធម៌ខ្មមរពនាោះ។ ពរៅពីឥណ្ឌា ពយីង្ព ីញមានចិន ខ្ដលមានវតតមានកនុង្មហានគរខ្មមរផង្ខ្ដរ។
របរជំនួញជ្ជទំនាក់ទំនង្អនតរជ្ជតិ ការពធវីជំនួញ រតូវបនផ្លល ស់បតូរជ្ជពរឿយតមចរនតដនពសដាកិចចសកលផង្
និង្ការរ ីកលូតលាស់ដនគំនិតរកសុីផង្ ពោយពេតុពនោះពទីប ពយីង្ព ីញមានការពោោះដូរគ្មន រវាង្របស់
និង្របស់ របស់និង្រូបិយប័ណណជ្ជពដីម។ របរជំនួញពកីតមានតំង្ពីសម័យកុមមុយនីសបុពវកាលមកពមលោះ
ប៉ាុខ្នតវាមានលកខណៈមុសៗគ្មន តម បរ ិយកាស និង្សណ្ឌា នដីដនកុលសមព័នធមនុសសយ៉ា ង្របកដណ្ឌស់។
កនុង្ទសសនៈវ ិជ្ជជ ជំនួញរបស់ចិន អវីៗរតូវខ្តមានការពោោះដូរ ពេីយពមពលអិតលអន់ជ្ជកតត ចិតតសាស្រសតជំនួញ
ដ៏ពិតរបកដ។ ពរៅពីទសសនៈវ ិជ្ជច ជំនួញ ខ្ដលបននាំរបជ្ជជនខ្មមរពអាយមានទំនាក់ទំនង្នឹង្ពិភពពលាក
ខាង្ពរៅពនាោះ កនុង្សង្គមខ្មមរនាប៉ាុនាម នសតតវតសចុង្ពរកាយពនោះ ពយីង្ព ីញមានការសាយពមយខ្ផនកខាង្
អកសរសិលប៍មកពលីសង្គមខ្មមរក៏មិនពសទីរខ្ដរ។ កនុង្ពនាោះការសិកា និង្បនបកខ្របជ្ជបឋមមកពីពមសាដថ
ខ្តពរកាយៗមកក៏ការបកខ្របផ្លទ ល់ពីពមសាចិនខ្តមតង្ក៏មានខ្ដរ។ ពយីង្ព ីញមានសាន ដដបកខ្របពរចីនបំផុត
ពៅកនុង្សតតវតសទី១៨ ១៩ និង្ទី២០ ពនោះ។ ខាង្ពរកាយពនោះ ជ្ជពរឿង្ខ្ដលបនបកខ្របជ្ជពមសាខ្មមរ៖
១. ពសៀវពៅ ពរឿង្សាមកុក របស់ពលាក នូ កន ឆាន ំ ១៩៣៣។
២. គិម ធុង្. ( ១៩៨០ ). រនទោះោវ.អាវពលាេិត. ភនំពពញការផាយរបស់បណ្ឌណ ល័យអបបរា. (អកសរ
សិលប៍ចិន )។
៣. ប.វសុពពមគ. ( ១៩៨៩ ). កាពយថមីដីពៅអុីោង្. ពបោះពុមពពៅពៅអុីោង្JSRC. (អកសរសិលប៍ចិន)
៤. លូ សុីន. (ពបោះពុមពរវាង្ឆាន ំ១៩២១-១៩២២). របវតតិបរិសុទធរបស់ “អាគ”. ពបោះពុមពពោយ
រគឹោះសាថ នអប់រ ំ. (អកសរសិលប៍ចិន )។

3. ៥. ឡាគ្មន់ជុង្. ( ២០០៦ ). សាមកុក. ពបោះពុមពពោយវ ិទាសាថ នពុទធសាសនបណាិ តយ. (អកសរ
សិលប៍ចិន )។
៦. តុង្ ឈិន ( របពលាមពលាកពាកយរាយ, ភនំពពញ ១៩៤៧ )។
៧. អាយ៉ាង្កំពូលយុទធសិលប៍ ខ្របសរមួលពោយ អនករសី អុីង្ គី ៥កាល ៨១៦ទំព័រ ១៩៨០។
៨. ពរឿង្ នាង្ ជ្ជង្គុណ
៩. ពរឿង្ តិក ពេង្
១០. ពរឿង្ សាយ ហាន
១១. ពរឿង្ ហាន បួន
១២. ពរឿង្ ពឡាចា
១៣. ពរឿង្ សុីយិនគុយ
១៤. ពរឿង្ ជ្ជវគុន
១៥. ពរឿង្ សូបុិកពអង្តយ ភនំពពញ មាតុភូមិ េុី ពម៉ាង្ ង្ី ១៩៦៩
១៦. ពរឿង្ ពមអំពៅោវអាចម៌ផ្លា យ ភនំពពញ មាតុភូមិ េុី ពម៉ាង្ ង្ី ១៩៧២
១៧. ពរឿង្ ោវនាគ ភនំពពញ មាតុភូមិ េុី ពម៉ាង្ ង្ី ១៩៧២
១៨. ពរឿង្ ពិភពនាគ ភនំពពញ មាតុភូមិ េុី ពម៉ាង្ ង្ី ១៩៧៣
១៩. ពរឿង្ លុកសា៊ា វេវុង្ ភនំពពញ ពរាង្ពុមពខ្មមរពាណិ ជជ ពសង្ វុឌឍី ១៩៧៣
២០. ពរឿង្ ោវពខាម ច៧ ភនំពពញ ពរាង្ពុមពខ្មមរពាណិ ជជ ពសង្ វុឌឍី ១៩៧៤
២១. ពរឿង្ ពទពឥស្រនទីពសនាកាល ហាន ខ្របពោយកាខ្សត មាតុភូមិ ១៦កាល ២៥១២ទំព័រ ១៩៨០
២២.ពរឿង្ ពសាមាសវ ិមានសមាង ត់ ខ្របពោយ អ. គិមសាន ១១កាល ១៦៩៤ទំព័រ ១៩៨០

4. ២៣.ពរឿង្ គមពីរោវឯក កំណប់ចខ្មលក ខ្របពោយ េ.ពម៉ាង្ ស៊ាុយ ៣កាល ៤០០ទំព័រ ១៩៨០
២៤.ពរឿង្ រពួញបិសាចចរកង្គទិពវ ខ្របពោយយ៉ា ន់ រទី ៤កាល ៦២៤ទំព័រ ១៩៨០
២៥.ពរឿង្ សនូរចាបុីបីសាច ខ្របពោយ យ៉ា ន់រទី ៤កាល ៥៩២ទំព័រ ១៩៨០
២៦.ពរឿង្ ដដពិសពបោះដូង្រពោះ ខ្របពោយ យ៉ា ន់ រទី ៦កាល ៩៦០ទំព័រ ១៩៨០
២៧.ពរឿង្ ផនូរពខាម ចចខ្មលក ខ្របពោយ យ៉ា ន់ រទី ៤កាល ៥៦០ទំព័រ ១៩៨០
២៨.ពរឿង្ បញ្ជជ មរណៈ ខ្របពោយ អ.គិមសា៊ា ន ៥កាល ៧៥២ទំព័រ ១៩៨០
២៩.ពរឿង្ រនទោះោវ .... អាវពលាេិត ខ្របពោយ ស គនាធ ៥កាល ៧៣៦ទំព័រ ១៩៨០
៣០. ពរឿង្ ឈាមពីរដំណ ខ្របពោយ ស គនាធ ៦កាល ៨៩៦ទំព័រ ១៩៨០
៣១.ពរឿង្ កំពូលយុទធសិលប៍ទំង្របំ ខ្របពោយ ឡាម ោល ៤កាល ៦៧១ទំព័រ ១៩៨០
៣២. ពរឿង្ មុង្ចូង្ ពៅថុក
៣៣.ពរឿង្ កញ្ជា ោវទិពវស៊ាូឡុង្ ខ្របពោយ យ៉ា ន់ រទី កំឡុង្ចុង្ឆាន ំ១៩៦០ ពដីមឆាន ំ១៩៧០
៣៤. ពរឿង្ ពិភពមនុសសពតឿ ពរឿង្ វ ិរបុរសឥស្រនទីមាស ពរឿង្ វ ិរបុរសចាង្េវូពជៀវ េង្សចំខ្ឡក៥ ខ្រប
ពោយ បង្បអូនពីរនាក់ អ. ចល់ និង្ អ. គីមសាន ផាយពៅកាខ្សត មាតុភូមិ

5. ពរឿង្ សាមកុក
ពរឿង្សាមកុក (ពរឿង្សាមកុកទុកជ្ជយុទធសាស្រសតអនកវាង្ដវឆាល តពបីបនអាន នឹង្ពចោះឧបយកល
ចំណ្ឌនទំង្មានសនាា នពសនហាជ្ជតិ) ជ្ជពរឿង្រា៉ាវខ្ផនក១ កាលពីកនុង្រវាង្ខាង្ចុង្សតវតសទី 2 និង្ខាង្ពដីម
សតវតសទី 3 ដនរគិសតសករាជ។ ពគមិនបនកត់រតជ្ជអកសរទុកមកតំង្ពីដំបូង្ពទ រគ្មន់ខ្តជ្ជពរឿង្និយយ
តំណ្ឌលតៗគ្មន មក ដល់សម័យតមកពរកាយពទៀត របជ្ជជនចិននិយមយកពរឿង្សាមកុកពនោះពៅពលង្
ពលាខ ន ខ្ដលពយីង្ពៅថាពលង្េី ពទីបនាំឲ្យពរឿង្សាមកុកពនោះសាយពមយពចញពៅ មានអនកពចោះដឹង្ពរឿង្រា៉ាវ
ពនោះកាន់ខ្តពរចីនពឡីង្ៗ ពទីបអនករបជញចិនរួបរួមចង្រកង្កត់រតទុកជ្ជអកសរតមក។ ដល់សម័យរសុកចិន
ពចោះឆាល ក់ពុមពអកសរពេីយពគបនពបោះពុមពផាយពរឿង្ សាមកុកពនោះជ្ជពសៀវពៅពឡីង្ ជ្ជពដីមពេតុនាំឲ្យពរឿង្
សាមកុកសាយពមយទូពៅកនុង្របពទសចិន រេូតដល់របពទសនានាផង្។
ពសៀវពៅពរឿង្សាមកុក ខ្របពចញពីពមសាពសៀម មកជ្ជពមសាខ្មមរពោយ អនកឧកញ៉ា វ ិបុលរាជពសនា
នូ-កន ពៅទីរកុង្ភនំពពញ ដថងទី 27 ពមសា ឆាន ំ 1933 រតូវបនពបោះពុមពផាយពឡីង្វ ិញជ្ជបនតបនាទ ប់។
ពលាក នូ កន ជ្ជអនកពរបីពាកយថា “ របពលាមពលាក ” មុនពគ សរមាប់បកខ្របពមសាបរាំង្ថា
roman សំពៅដល់របពភទពរឿង្ជ្ជពាកយរាយធមមត មិនខ្មនជ្ជពរឿង្ខ្លបង្ខ្ដលខ្មមរពយីង្ពីបុរាណ ខ្តង្ខ្ត
សរពសរជ្ជពាកយកាពយ ។
ជីវរបវតតិ កវ ី នូ កន
ពលាក នូ កន ជ្ជកវ ីពុទធសាសនិក និង្ ជ្ជមស្រនតីរាជ្ជការដ៏មានពឈាម ោះលបីមាន ក់នាចុង្សតវតសទី២០ កនុង្
រជជកាលរពោះករុណ្ឌ នពរាតតម ។ កវ ីរូបពនោះបនបនសល់ទុកនូវសាន ដដដ៏លបី លាញមួយចំនួន ពេីយសាន ដដ
ខ្ដលខ្មមររគប់រសទប់សាគ ល់ជ្ជង្ពគគឺពរឿង្ ទវឯក ។ ខាង្ពរកាមពនោះជ្ជសរមង្់ដកពចញពីពរឿង្ ទវឯក ។
- ឯទវពមៀង្ពមីលព ីញអនកឯក លអលអោះចខ្មលក ឈរពៅពរៅ
សាគ ល់ជ្ជអនករបុស ពឆាមរសពៅ ខ្រសកពៅពមពនា មកពមីលផង្ ។

6. - អង្គុយនិតយពៅ នាបង្អួច កនុង្ចិតតពកីតកួច ភស្រកតពៅេមង្
ទនទឹង្រ ឹង្ថប់ ដរកកនលង្ លុោះឯកដល់ពហាង្ បនពសបីយទុកខ ។
- ពទីបឯកឆាល សពេលីយ េលង្វាចា ថាដេបអូនពមង នាង្បនសុម
ឯបង្ពនោះពសាត សឹង្ពកីតទុកខ តំង្ពីឈមមុម ទុកខបង្ធងន់ ។
ពរឿង្ទវឯក មានទរមង្់ដូចពរឿង្ទុំទវ ខ្ដលនិពនធពោយភិកខុពសាមខ្ដរ ខ្ដលជ្ជពេតុ នាំពអាយ អនកមលោះ
យល់ថា ពលាក នូ កន ចំលង្តមពរឿង្ទុំទវ ។ ពទោះយ៉ា ង្ណ្ឌពលាកបនអោះអាង្ពៅកនុង្អារមភកថា ថា
ពលាកបនពចោះចាំពរឿង្ទវឯកពនោះពោយសារបនឮអនកចំពរៀង្េលួង្ពរចៀង្ ថាវ យរពោះករុណ្ឌ នពរាតតម រពោះស
ណ្ឌត ប់ពៅកនុង្ពរពោះបរមរាជវាំង្ ។ ពេតុពនោះ ពរឿង្ទវឯក ពនោះមិនខ្មនជ្ជការពកីតគំនិតគិតខ្កដមដចននិពនធ
របស់ពលាក នូ កន ពទ គឺពលាករគ្មន់ខ្តជ្ជអនកចង្រកង្ប៉ាុពណ្ឌណ ោះ ។ ពលាកក៏បនបខ្នថមពទៀតថា ពរឿង្ពនោះ
មានពិតដំណ្ឌលតមពាកយបុរាណ និង្ សាស្រសាត ខ្ដលគិតមកទល់ពពលពនោះមានអាយុកាលរបមាណជ្ជរបំ
រយឆាន ំ ពេីយ ។
សាន ដដរបស់បណាិ ត នូ កន ដដទពទៀតរួមមានៈ
- ទវឯក ( ពរឿង្ខ្លបង្, ភនំពពញ ១៩៤២ )
- តុង្ ឈិន ( របពលាមពលាកពាកយរាយ, ភនំពពញ ១៩៤៧ )
- ពិមាព និពាវ ន, ១៩៦០
- សមុទទពជោា
- អុីណ្ឌវ កំណ្ឌពយ
- មហាសុបសសីតបស
- សាមកុក ( ពរឿង្យុទធសាស្រសតសស្រងាគ មចិន ពលាកបកខ្របពីពមសាដថ ។ គួរកត់សំគ្មល់ ថា ពលាក នូ
កន ពុំពចោះពមសាចិនពទ ប៉ាុខ្នតក៏ដូចជ្ជបញ្ជា វ ័នតខ្មមរ ឯពទៀតៗនាសម័យពនាោះខ្ដរគឺពលាកពចោះពមសាពសៀម
យ៉ា ង្ចាស់ ) ។
នូ កន ពកីតពៅឆាន ំ១៨៧៤ ពៅ ុំអង្គតពសាម រសុករតំកក់ ពមតតតខ្កវ ពៅកនុង្រគួសារកសិករ ឳពុក

7. ពឈាម ោះ នូ មាត យ ពឈាម ោះ អ៊ាុក ។ ពសៀវពៅ អកសរសិលប៍ខ្មមរសតវតសទី២០ របស់ពលាក ីង្ េុកឌី សរពសរ
ថា មាត យពឈាម ោះ នូវ ឳពុកពឈាម ោះ អ៊ាុក ពៅវ ិញ ។ ពយីង្យល់ថា បិតពឈាម ោះ នូ មាត ពឈាម ោះ អ៊ាុក ពទីបរតឹម
រតូវ តបិត នូ ជ្ជនាមរតកូលរបស់ពលាក ។
វ ័យបន៩ឆាន ំ កុមារ នូ កន បនពៅសាន ក់សិកាពៅវតតអង្គពតន ត ុំ និង្ រសុកដខ្ដល ពៅកនុង្ សំណ្ឌក់
ពៅអធិការ នាម អុិន លុោះដល់វ ័យ១៤ឆាន ំបនសាង្ ផនួសជ្ជសាមពណរ ពេីយបនលាចាកសិកាខ ពៅឆាន ំ
បនាទ ប់ ។ អាយុ១៧ឆាន ំ យុវជនអនាគតកវ ីបណាិ តពយីង្បនពៅពធវីជ្ជពសមៀនពៅហាវ យពមតតរទំង្ (សពវដថង
កមពុជ្ជ ពរកាម ឬ ពវៀតណ្ឌមខាង្តបូង្ ) ។ ឆាន ំ១៨៩១ ពលាកបនផ្លល ស់ពៅពធវីការកនុង្រពោះបរមរាជវាំង្កនុង្
រកុមរពោះអាល័កខណ៍ នារជជកាលរពោះករុណ្ឌ នពរាតតម ។ ៤ ឆាន ំពរកាយមក រពោះករុណ្ឌ បនផ្លល ស់ពលាកពអា
យ ពៅពធវីការខ្ផនកសុរ ិពយដី និង្ រកសួង្រតនាគ្មរ ពពលពនាោះអនកឧកញ៉ា ពិភកតិទិពវរាជ ម៉ាម បនតំង្ងា
រពលាកជ្ជ មុឺនភកតីអកសរ ។ ឆាន ំ១៩០២ ពលាកបនរបឡង្ជ្ជប់ចំណ្ឌត់ថាន ក់ពលម១ ជ្ជអនករបជញខ្ផនកអកសរ
សាស្រសត ។
ឆាន ំ១៩០៣ រដាបលបរាំង្បនចាត់ពលាកពអាយពធវីជ្ជពៅហាវ យពមតតកំពង្់ពសៀមរយៈ ពពល ២ខ្ម
បខ្នថមតួនាទីជ្ជរគូបពរង្ៀនចាប់ និង្ ទំពនៀមទំលាប់ខ្មមរពៅ កនុង្សា លាពមតតពនោះផង្ ។ ឆាន ំ១៩០៨ ពលាក
រតូវ បនរដាបលបរាំង្ចាត់ពអាយពៅបនតសិកាចាប់ពៅរបពទសបរាំង្លុោះ រតឡប់មកវ ិញ ពលាកទទួល
បនតំខ្ណង្ជ្ជបនតបនាទ ប់គឺៈ
ពៅហាវ យពមតតពញ្ជា លឺ, ពៅហាវ យពមតតសទឹង្ខ្រតង្, ឧកញសពមមស្រនតីពៅរកមសាលាឧទធរណ៍ , ឧកញពិ
ភកតិវ ិនិចឆ័យ, ពៅហាវ យពមតតកំពង្់ពសៀម កំពង្់ធំ, ឧកញមហាវ ិនិចឆ័យចាង្ហាវ ង្សាលាឧទធរណ៍ រកុមរដា
បបពវណី , ឧកញវ ិបុលរាជភួឈួយពសនាបតីរកសួង្ពជីង្ទឹកថាន ក់ឧតតមមស្រនតីពលម២, ឧកញវ ិបុលរាជភួឈួ
យរកសួង្ពាណិ ជជការ ។
ពលាកបនចូលនិវតតន៍ពៅឆាន ំ១៩៣១ ពេីយបនឈរពឈាម ោះ និង្ ជ្ជប់ជ្ជតំណ្ឌង្ រាស្រសតមណា លពកាោះសុ
ទិន កនុង្គណៈបកសរបជ្ជធិបពតយយពៅឆាន ំ១៩៤៦(ពសៀវពៅអកសរសិលប៍ខ្មមរសតវតសទី២០ ថាឆាន ំ១៩៤៥ )
។

8. អនកនិពនធ សុទធ ប៉ាូលីន រតូវជ្ជពៅរបស់បណាិ ត នូ កន បនសរពសរពៅកនុង្អារមភបទពរឿង្ តុង្ឈិន ថា
ឧកញកវ ីបណាិ តរូបពនោះបនអនិចចកមមពៅឆាន ំ១៩៥០ ប៉ាុខ្នតឯកសារ អនកនិពនធខ្ដលមានពឈាម ោះលបី របស់
ពលាក លី ធាមពតង្ អោះអាង្ថា ពលាក នូ កន បនអនិចចកមមពៅឆាន ំ១៩៤៧ ។ ពសៀវពៅអកសរសិលប៍ខ្មមរ
សតវតសទី២០ របស់ពលាក ីង្ េុក ឌី បនកត់សំគ្មល់ថា ពយីង្គបបីយកតមឯកសាររបស់ពលាកលី ធា
មពតង្ តបិតជ្ជឯកសារសិកាពរកាយ មានការពិនិតយពផទៀង្ផ្លទ ត់ពឡីង្វ ិញ ។ រ ីឯរូបគំនូពាក់កណ្ឌត លមលួនរបស់
ពលាក នូ កន តំង្ពៅ វ ិទាសាថ នពុទធសាសនបណាិ ត ោក់ថា នូ កន ( ១៨៧៤-១៩៤៧ ) ៕
ជីវរបវតតិសពង្ខប'
ពលាក នូ កន ពកីតពៅឆាន ំ១៨៧៤ ពៅអង្គតពសាម រសុករតំកក់ ពមតតតខ្កវ ។ មាតពឈាម ោះ នូ
បិតពឈាម ោះ អ៊ាុក ។
 អាយុ ៩ឆាន ំ បនពៅពរៀនវតតពតន ត
 អាយុ ១៤ឆាន ំ បួសជ្ជសាមពណរបនមួយវសា
 អាយុ ១៧ឆាន ំ ចូលពធវីជ្ជពសមៀនចាហាវ យពមតតរទំង្
 ឆាន ំ១៨៩១ ចូលពធវីកាតកនុង្រកុមអាលកសណ៍ កនុង្វាំង្បន៤ឆាន ំ
 ឆាន ំ១៩០២ របឡង្ជ្ជប់ពលម១ខ្ផនកអកសរសាស្រសត រាជការបរាំង្ចាត់បនតវ ិជ្ជជ ខាង្ចាប់ពៅរកុង្ប៉ា រ ី
ស លុោះរតឡប់វ ិញ បនពធីវជ្ជពៅហាវ យពមតត្កំពង្់ពសៀម
 ឆាន ំ១៩០៩ ខ្ម៦ ដថង១៦ ពៅហាវ យពមតតពញ្ជា ឮ
 ឆាន ំ១៩០៩ ខ្ម១១ ដថង១១ ពៅហាវ យពមតតសទឹង្ខ្រតង្
 ឆាន ំ១៩១៦ ខ្ម១១ ដថង១៥ ពៅហាវ យពមតតកំពង្់ធំ កំពង្់សាវ យ
 ឆាន ំ១៩១៩ ខ្ម៧ ដថង៣១ ពៅហាវ យពមតតកំពង្់ពសៀម កំពង្់ចាម

9.  ឆាន ំ១៩២១ ខ្ម១០ ដថង១៨ ឧកញ៉ា វ ិបុលរាជពសនា ភូឈួយពសនាបតីរកសួង្ពជីង្ទឹក ថាន ក់ឧតតម
មស្រនតីពលម២
 ឆាន ំ១៩២៦ ឧកញ៉ា វ ិបុលរាជពសនា ភូឈួយរកសួង្ពាណិ ជជការ
 ឆាន ំ១៩៤៥-១៩៤៩ ជ្ជប់ជ្ជតំណ្ឌង្រាស្រសត មណា លពកាោះសូទិន
សាន ដដអកសរសាស្រសត
1. ពរឿង្ ទវឯក ពាកយកាពយ ១៩២៣ ជ្ជប់ពលម១ខាង្អកសរសាស្រសត
2. ពរឿង្ សាមកុក ខ្របពីចិន ១៩៣៣
3. ពរឿង្ អុីណ្ឌវ កំណ្ឌពយ
4. ពរឿង្ តុង្ ឈិន របពលាមពលាកពាកយរាយ ឆាន ំ១៩៤៧
ពរគឿង្ឥសារ ិយយស
1. អាលលឺយ៉ាង្់ ស្រេចង្់ពសស ១៩០៣
2. ពមដដមាស ១៩០៩
3. ពមដដ មុនីសារភណា័ ១៩០៩
4. ពមដដ អសសឫទធិ ១៩១២
5. អូសវីពសៀ របពទសអណ្ឌណ ម ១៩២១
6. ធិបឌិន កុមមង្ឌ័រ ១៩២៦

10. អវសានកាល
ពោយមានពរាគចាស់ជរា ពលាកឧកញ្ជា៉ា បនទទួលមរណពមពពៅដថងទី ៨ ខ្មកុមភៈ ឆាន ំ១៩៥០
ពវលាពមា៉ា ង្ ៨យប់ ជនាម យុ ៧៨ឆាន ំ ពៅពគេោា ន នាពមតតកំពង្់ចាម។
«ពរឿង្សាមកុកពនោះ ចាប់ពផាីមមានពរឿង្ពកីតពឡីង្កនុង្រជជកាលរពោះបទពឡនពត កាលពី ព.ស ៧១១
(រវាង្ គ.ស ១៥៨) ខ្ដលជ្ជបឋមពេតុបណ្ឌា លឲ្យរាជ្ជណ្ឌចរកចិនខ្បកខ្មញកពចញពៅជ្ជបីពមគ ខ្ដល
ចិនពៅថា “សាមកុក” ។ រពោះមហាកសរតរពោះអង្គពនោះ ឥតសមតថពមព រទង្់ពជឿសាា ប់ពាកយទូលញុោះញង្់
របស់ពួកមនធី (ពួកមនុសសរបុសកពរមៀវកនុង្រពោះរាជសំណ្ឌក់) ពួកមស្រនតីតូចធំកនុង្រកុង្ក៏គ្មម នអនកណ្ឌមួយ
ខាល ំង្ពូខ្ក លមមជ្ជទីពគ្មរពពកាតខ្រកង្របស់ជនទូពៅ ដរាបដល់រទង្់ទីវង្គតពៅ ។ កសរតរពោះអង្គពនោះ រទង្់
មានរពោះរាជបុរត២រពោះអង្គ រពោះអង្គចបង្រពោះនាម េង្់ជូពពៀន រទង្់ទទួលរគង្រាជយជ្ជតំណរពោះរាជវង្ស ខ្ត
រពោះនាង្ េូពៅ ជ្ជរពោះវរជននីសាីរាជការខ្ផនដីជំនួស ពរពាោះរពោះរាជបុរតពៅកុមារណ្ឌស់ ។ រពោះរាជបុរត
រពោះនាម េង្់ជូពេៀប កំរពារពោះជននី នាង្ តំង្ដថេ ជ្ជអយយិកាចិញ្ចឹមតំង្ពីពៅជ្ជទរក ពេីយក៏
មវល់ខាវ យចង្់ឲ្យពៅបនរាជសមបតតិពទីបនាង្ទំង្ពីរពៅជ្ជអរ ិនឹង្គ្មន ។ ពរកាយរពោះបទ ពឡនពត ទីវង្គត
ពៅពនាោះ េូជិន ជ្ជបង្រពោះនាង្ េូពៅ បនពធវីជ្ជមស្រនតីធំកនុង្រពោះរាជវាំង្ ពធវីកលឧបយឲ្យពគសមាល ប់នាង្
ដថេ ពៅ ពេីយគិតកំចាត់ពួកមនធីពចញពទៀត ប៉ាុខ្នតរពោះនាង្ េូពៅ រារាំង្ការពារពួកមនធី ។ តមក េូជិន
លបមានចុតហាម យសមាង ត់ពៅដល់ តំង្តុោះ ពៅហាវ យរសុក ឈីឡុង្ ឲ្យពលីកទ័ពពៅបស្រងាា បពួកមនធីៗបន
ដឹង្ពរឿង្ ក៏ពធវីកលលបួង្ឲ្យ េូជិន ចូលពៅកនុង្វាំង្ រពួតដដគ្មន ចាប់ េូជិន សមាល ប់ពៅ ។ ពួកខាង្ េូជិន
បន ដឹង្ មឹង្ណ្ឌស់ក៏នាំគ្មន ដុតរពោះរាជវាំង្ ពេីយពលីកគ្មន ចូលលុកលុយកាប់សមាល ប់ពួកមនធីជ្ជ
ចលាចល ។ កសរតរគង្រាជយរទង្់ពគចរត់ពៅសាន ក់ពៅទីដដទ ។ ឯ តំង្តុោះ កាលបនឱកាសជ្ជរបពយជន៍
ដល់មលួន ក៏ពលីកទ័ពចូលរកុង្បស្រងាា បការចលាចលរាបទប ពេីយពទីបដករពោះមហាកសរត និង្រពោះនាង្ េូ
ពៅ ជ្ជរពោះវរជននីពចញចាករាជសមបតតិ ពលីក េង្់ជូពេៀប ជ្ជរពោះអនុជពឡីង្រគង្រាជយ រទង្់រពោះនាម
រពោះបទពេៀនពត តំង្តុោះ ក៏តំង្មលួនឯង្ជ្ជ “ពសៀង្កុក” (តំខ្ណង្អគគមហាពសនាបតី) សពរមចរាជការ
ខ្ផនដី ។ កាល តំង្តុោះ បនពឡីង្ជ្ជពសៀង្កុកពេីយ ក៏តំង្របរពឹតតអំពពីទុចចរ ិតពផសង្ៗ ពួកមស្រនតីពៅរកុង្
គ្មម នអនកណ្ឌមួយអាចកំចាត់ តំង្តុោះ ពចញ ក៏នាំគ្មន រត់ពចញពៅពៅពមតតពរៅអស់ជ្ជពរចីន ។ កនុង្ចំពណ្ឌម

11. ពួកខ្ដលរត់ពៅពនាោះ មានមស្រនតីពូខ្កមាន ក់ពឈាម ោះ ចូេូ បនបបួលពៅហាវ យរសុកជ្ជពរចីនរសុក ពលីកទ័ពពៅ
បស្រងាា ប តំង្តុោះ ប៉ាុខ្នត ពធវីការមិនសពរមច ពរពាោះមិនរួមសាមគគីគ្មន ពោយពៅហាវ យរសុកអស់ពនាោះគិតខ្តចង្់
បនរបពយជន៍ និង្អំណ្ឌចខ្តសពវៗមលួន ពមា៉ាល ោះពេីយពៅជ្ជទស់ខ្ទង្ចាំង្ខ្តគ្មន ឯង្ ។
តមកមិនយូរប៉ាុនាម ន អង្អ៊ាុន ជ្ជមស្រនតីធំពៅទីរកុង្ក៏គិតពធវីកលឧបយកំចាត់ តំង្តុោះ ពចញបនសពរមច
ពោយយកស្រសតីរូបពឆាមពេីតពធវីជ្ជនុយ ប៉ាុខ្នត អង្អ៊ាុន មិនអាចចាត់ការរសុកពទសឲ្យពរៀបរយពៅបន ខ្ថម
ទំង្កសរតរទង្់រាជយក៏ឥតមានសមតថពមព ពទីបជ្ជពេតុឲ្យពួករបស់ តំង្តុោះ មាន លីឈុយ-គុយគី ជ្ជពដីម
ពធវីការសង្សឹកសមាល ប់ អង្អ៊ាុន ពៅពទៀត ពេីយបង្ខំឲ្យរពោះបទពេៀនពត តំង្ពួកមលួនឲ្យពធវីជ្ជធំកនុង្ទី
រកុង្ ។ ពៅទីបំផុត ពួកពនោះគិតកំចាត់រពោះបទពេៀនពត ពចញ រទង្់ពគចរត់ពចាលទីរកុង្ពៅ រទង្់បន
ពសចកាីលំបកពវទនាជ្ជអពនក ពេីយមានរពោះរាជឱងាា រឲ្យពៅ ចូេូ ចូលមកជួយទំនុកបរមុង្រទង្់កនុង្
ឱកាសពនាោះ ។ ចូេូ ពលីកទ័ពចូលពៅបស្រងាា បពួកកបត់បនរាបទបពៅទីរកុង្ ពេីយបនទទួលតំខ្ណង្ជ្ជ
ពសៀង្កុកសពរមចរាជការខ្ផនដី ខ្តបណ្ឌា ខ្មរតពរៅពៅខ្តបោះពបររ ឹង្ទទឹង្តំង្ពីកាល តំង្តុោះ លីឈុ
យ-គុយគី មកពនាោះ ។ ឯពួកមស្រនតីខ្ដលរត់ពចាលរកុង្ពៅកនុង្សម័យ តំង្តុោះ ក៏បនរតឡប់ចូលមកទីរកុង្
វ ិញ កនុង្ពពលខ្ដល ចូេូ បនពធវីពសៀង្កុក ពោយសម័រគចិតតចុោះចូលនឹង្ ចូេូ ក៏មាន ខ្ដលពៅពសងៀមៗចាំ
ពមីលបំណ្ឌំក៏មាន ខ្ដលពៅរ ឹង្ទទឹង្ក៏ពៅមាន ។
ឯ ចូេូ ពនាោះ ជ្ជមនុសសមានសតិបញ្ជា វាង្ដវ ជ្ជពមទ័ពមានសតមថពមពជ្ជអនកអាចរគប់រគង្បងាគ ប់
បញ្ជជ ខ្មរតពរៅ នានា អាចពធវីឲ្យទីរកុង្មានអំណ្ឌច មានកមាល ំង្ពកីនចពរមីនពឡីង្ជ្ជង្កាលជ្ជន់មុនពនោះ ។
ប៉ាុខ្នត ចូេូ ពរចីនពធវីការតមខ្តទំពនីង្ចិតតមលួន ពួកនាមុឺនខ្ដលមិនខ្មនជ្ជបកខពួក ចូេូ ពរចីនសអប់ គិតកំចាត់
ពចញ ខ្តគ្មម នអនកណ្ឌហា៊ា នកំចាត់ពចញពទ ពរពាោះពួកពៅរកុង្រសឡាញ់ ចូេូ ពោយពមគពរចីន ។ ចូេូ ពរបី
អំណ្ឌចមុមរកសួង្រជុលេួសពពក ជ្ជពេតុឲ្យរពោះបទពេៀនពត រទង្់រកំរពោះទ័យយ៉ា ង្ខាល ំង្ ដល់ពៅរទង្់
យករពោះពលាេិតសរពសររពោះឱងាា រសមាង ត់ ពៅរកអនកសាវ មីភ័កាិឲ្យគិតកំចាត់ ចូេូ ពចញ ។ ដំណឹ ង្ពនោះ
ផាយដល់ខ្មរតពរៅ បណ្ឌា ពួកពៅហាវ យរសុកខ្ដលមានកមាល ំង្ មិនខ្មនជ្ជបកខពួកខាង្ ចូេូ ក៏យល់ថា ចូ
េូ ជ្ជសរតូវនឹង្ខ្ផនដីដូចជ្ជ តំង្តុោះ ខ្ដរ ពទីបនាំគ្មន រ ឹង្ទទឹង្ពឡីង្ ។ ឯ ចូេូ ខ្ដលរបកាន់សកតិមលួនជ្ជ

12. ពសៀង្កុក ក៏យល់ថារតូវខ្តបស្រងាា បខ្មរតពរៅខ្ដលរ ឹង្ទទឹង្ជ្ជសរតូវនឹង្ខ្ផនដី ពទីបជ្ជពេតុឲ្យពកីតជ្ជ
ចមាំង្ពឡីង្ ពោយទំង្សង្ខាង្អាង្ថាចាំង្បស្រងាា បពួកកាត់ខ្ផនដី ។ ផលដនការចាំង្គ្មន ជ្ជយូរអខ្ង្វង្
ពនាោះ ខ្ប៉ាកខាង្កង្ទ័ព ចូេូ ចាំង្បស្រងាា បខ្មរតពរៅបនជ្ជចំនួនពរចីន បស្រងាា បមិនបនខ្តបណ្ឌា ខ្មរតខ្ដល
ពៅពរកាមឱវាទ ស៊ាុនគួន និង្ ពៅពី ប៉ាុពណ្ឌណ ោះ ។
ស៊ាុនគួន ជ្ជមាច ស់រសុកកនាត ំង្ ជ្ជខ្មរតធំៗតំង្ពៅទិសខាង្ពកីត ជ្ជអនករគប់រគង្រសុកពទសបនលអតំង្
ពៅកនុង្សីលធម៌ មានមនុសសនិយមរាប់អានពរចីន រតខ្តមានកមាល ំង្ខាល ំង្ពូខ្កពឡីង្ពរចីន ។ ឯ ពៅពី ពនាោះ
ដំបូង្ជ្ជមនុសសអនាថា ខ្តមានរតកូលមពស់ជ្ជប់ខ្សរសឡាយកនុង្រាជវង្សេ័ន ជ្ជអនកមានអធារស័យលអ
ពេីយគ្មប់ចួនបនមនុសសពូខ្កមានថវីដដមកចូលពធវីជ្ជនាយទហានពរចីន នាក់ ពទីបមានពករ តិ៍ពឈាម ោះលបី
ពឡីង្ តមកបន មុង្ពមង្ ជ្ជទីរបឹកាខាង្សឹកសស្រងាគ ម បនខ្ណនាំឲ្យចង្មិរតនឹង្ ស៊ាុនគួន រពួតដដគ្មន
តស៊ាូនឹង្ ចូេូ ពទីបរកាមលួនបនសុម ពេីយគ្មប់ចួនបនខ្មរត ពសេួន តំង្ពៅទិសខាង្លិចជ្ជបខ្ង្អក ពទីប
តំង្ឡាក់ឋានបនមាំមួន ។ ឯរពោះបទពេៀនពត ជ្ជរពោះមហាកសរតរបពទសចិន ខ្តរពោះនាមដូចរួបអនកត
ខ្តពង្ាវតរចិនពៅរាប់ថាជ្ជរពោះមេកសរតរបពទសចិនទំង្មូល ។
លុោះ ចូេូ អនិចចកមមពៅ ចូភី ជ្ជកូនចូេូបនទទួលតំខ្ណង្ពសៀង្កុកជ្ជតំណតមកជំនួសបិត រួចបនដក
រពោះបទពេៀនពត ពចញពីរាជសមបតតិ ពេីយរបកាសតំង្មលួនឯង្ពឡីង្ជ្ជរពោះមហាកសរតរបពទសចិន ផ្លល ស់
រាជវង្សថមីពៅថា រាជរង្សវុយ កាលពី ព.ស ៧៦៣ ។ ខ្ប៉ាកខាង្ ពៅពី ក៏បនតំង្មលួនជ្ជកសរតពឡីង្ខ្ដរ
ចាត់តំង្រាជវង្សេ័ន ពឡីង្ថមីពទៀតពៅខ្មរតខ្ដនពសេួន ។ ខាង្ស៊ាុនគួន មិនចង្់ពៅចំណុ ោះ ចូភី ឬ ពៅពី
ក៏តំង្ជ្ជឯករាជយពឡីង្ពៅខ្មរតខ្ដនកនាត ំង្ ។ តំង្អំពីកាលពណ្ឌោះមក របពទសចិនទំង្មូលក៏ខ្បកខ្មញក
ពចញជ្ជសាមកុក គឺខ្បកពចញជ្ជបីអាណ្ឌចរកសឹង្មានឥសសរៈោច់ពោយខ្ឡកពីគ្មន ។ អាណ្ឌខ្មរតរបស់
រពោះបទចូភី ពៅថា វុយកុក ។ អាណ្ឌខ្មរតរបស់ពៅពីពៅថា ចុកកុក ។ អាណ្ឌខ្មរតរបស់រពោះបទ
ស៊ាុនគួន ពៅថា ង្៉ាកុក ។ អំណឹ ោះកាលតមក កាលអស់បុណយរពោះបទពៅពី ចូភី ស៊ាុនគួន ពេីយ អនករគប់
រគង្របពទសជ្ជតំណតមក ជ្ជអនកឥតសមតថពមពទំង្បីកុក ពទីប ស៊ាុមា៉ា ពចៀវ ខ្ដលជ្ជអនកសពរមចរាជការ
ខ្ផនដីខាង្វុយកុក បស្រងាា បចុកកុកបនមុន រួចតមក ស៊ាុមា៉ា ពអៀន បុរតស៊ាុមា៉ា ពចៀវដពណាី មរាជសមបតតិវុយកុក
បន ផ្លល ស់រាជវង្សថមីពៅថារាជវង្សជិន ពេីយបស្រងាា បង្៉ាកុក បនមួយកុកពទៀត ។ ពទីបមហាអាណ្ឌចរកចិន
រតឡប់ចូលរួបរួមគ្មន មូលខ្តមួយបនពឡីង្វ ិញ ចប់ពរឿង្សាមកុកពោយសពង្ខបមលីរតឹមប៉ាុពណ្ឌណ ោះ» ។

13. (សពង្ខបរយៈសម័យកនុង្ពរឿង្សាមកុកពនោះ គឺសម័យរាជវង្សេ័នពរៀវពរាយ កនុង្រជជកាលរពោះបទពឡនពត
២១ឆាន ំ កនុង្សម័យតំង្តុោះ កនុង្រជជកាលរពោះបទពេៀនពត ៣០ឆាន ំ សម័យសាមកុក ៦០ឆាន ំ របមូលសម័យ
កាលកនុង្ពរឿង្សាមកុកពនោះជ្ជរយៈ ១១១ឆាន ំ) ។
ចរិតលកខណៈ និង្ធនធានមនុសសសម័យសាមកុក
ជីវ ិតរបចាំដថងរបស់មនុសសជំនាន់សាមកុកគឺថា «មលួនអនកណ្ឌ មលួនអនកពនាោះ» មិនអាចរគប់រគង្គ្មន
បនពឡីយ ពរពាោះមាន ក់ៗរបកាន់ពាកយថា «ពធវីយ៉ា ង្ណ្ឌ អាតម អញរស់ជ្ជការរបពសីរ» ។ របជ្ជនុរាស្រសតមាន
តដមលពសមីនឹង្ពៅម អនកណ្ឌអាចពដីរជ្ជន់ក៏បនតមចិតតចង្់ មស្រនតីរាជការចាំខ្តពធវីតមពាកយបញ្ជជ របស់
ពៅហាវ យនាយ ថាឲ្យពៅចុោះនរក ក៏រតូវខ្តពៅ ។ ជីវ ិតរបស់ពួកពគបូជ្ជជូនអនកមានអំណ្ឌច និង្អនកមាន
របក់ ។
ពោយពេតុពនោះពេីយ ពទីបពរឿង្សាមកុកមានឥទធិពលយ៉ា ង្ខាល ំង្មកពលីរបជ្ជជនចិន ពេីយខ្មមរ
ពយីង្ក៏និយមអាន ពោយមានពាកយមួយនិយយថា «អនកណ្ឌមិនអានសាមកុក ពធវីធំមិនពកីត» ។
េង្់ពតចិនសម័យសាមកុក
«េង្់ពត» ចិនមុសពីកសរតរបពទសនានា ពរពាោះថា េង្់ពត (ពសាចចិន) តំង្មលួនជ្ជឱរសដនសាថ ន
សួគ៌ខ្ដលអវតចុោះមកពសាយរាជយសមបតតិ ពរពាោះខ្តជ្ជអនកមានបុណយ ។
រាជ្ជធិបពតយយ ខ្បបេង្់ពតចិន កំណត់ឲ្យមានខ្តមនុសសមាន ក់ខ្ដលមានអំណ្ឌចោច់ខាត់ជ្ជមាច ស់
ជីវ ិត ទទួលឱងាា រពីសាថ នសួគ៌ ពាកយសមាីរបស់េង្់ពតគឺជ្ជចាប់មពស់បំផុត ខ្ដលពុំមាននរណ្ឌហា៊ា នពលមីស
បនពឡីយ ពធវីឲ្យេង្់ពតមានសិទធិោច់ខាតមពស់បំផុត ។ ពរពាោះខ្តពេតុពនោះ ពោយធមមជ្ជតិជ្ជមនុសសខ្ដល
ពកីតមកពេីយពុំមាននរណ្ឌចង្់រស់ពៅពរកាម បងាគ ប់នរណ្ឌមាន ក់ពទៀតរេូតពៅពនាោះពទ មិនថាពកីតមកកនុង្

14. រតកូលអនកមាន ឬអនករក ពទីបមានជនជ្ជតិចិនមិនតិចពទកនុង្របវតតិសាស្រសតដ៏យូរអខ្ង្វង្របស់ ចិន បន
ពាយមតស៊ាូពរ ីបរមោះពដីមបីឲ្យមលួនឯង្បនពៅជ្ជឱរសដនសាថ នសួគ៌ ដូចពគមលោះ សូមបីខ្តកូនធម៌ក៏យកខ្ដរ ។
េង្់ពត របស់ចិនពុំខ្មនមានខ្តពសចកាីសុមរេូតពនាោះពទ ពរពាោះរាល់ពលីកខ្ដលមានការផ្លល ស់បាូររាជ
វង្ស សុទធខ្តជ្ជការផ្លល ស់បាូរពោយវ ិធីរដារបហារទំង្អស់ ខ្តមានរាជវង្សមួយពីរខ្ដរខ្ដលមានការផ្លល ស់បាូរ
ពោយសម័រគចិតត ។
េង្់ពត របស់ចិនចាត់ថាជ្ជមាច ស់មហាជីវ ិត ពបីរបកាន់យកពធវីជ្ជអាជីពមួយពេីយ ចាត់ថាជ្ជ
អាជីពដ៏មានពរគ្មោះថាន ក់ មានការផសង្ពរពង្ពរចីន រតូវរបយ័តនមលួនខ្រកង្រតូវផាួលរ ំលំជ្ជនិចច ជ្ជអាជីពមួយ
ខ្ដលសូមបីខ្តរកុមេ៊ាុនធានារា៉ាប់រង្ក៏មិនហា៊ា នធានាខ្ដរ ។
កនុង្ របវតតិសាស្រសតរបស់មនុសស ពុំមានជ្ជតិណ្ឌមួយសថិតពៅបនពរពាោះខ្តមនុសសមាន ក់ពនាោះពទ ប៉ាុខ្នត
ផទុយពៅវ ិញ ជ្ជតិសាសន៍មួយអាចរលំរលាយពៅបនពោយសារខ្តមនុសសមាន ក់ ។
បុគគលសំខាន់ៗកនុង្ពរឿង្សាមកុក
កនុង្ពរឿង្សាមកុក មាន៣បកស ឬ៣ពួក ជ្ជគូរបឈមនឹង្គ្មន គឺៈ ១. បកសចូេូ នគរវុយកុក ២. បកស
ស៊ាុនគួន នគរង្៉ាកុក ៣. បកសពៅពី នគរចុកកុក ។ បកសទំង្៣ពនោះ បកសពៅពីហាក់ដូចជ្ជមានអំណ្ឌច
ពរចីន ពរពាោះខ្ស «ពៅ» មានពរចីនរគប់ទិសទី ពេីយមា៉ាង្ពទៀត ពៅពីជ្ជអនកនពយបយខ្ដលសុពមព
ចូលចិតតសំពោះមិនថាអនកណ្ឌៗពឡីយ ពេីយអនកណ្ឌបរ ិចាច គអវីឲ្យទទួលយកទំង្អស់ ពេីយចូលចិតតពលីក
មនុសសពោយឲ្យងារជ្ជទីរបឹកា ជ្ជមស្រនតី ពដីមបីឲ្យមំពធវីការបពរមីមលួន ។ សរមាប់ពៅពី និង្មុង្ពបង្ ពរបៀប
បនពៅនឹង្ខាល ពីរកនុង្លាអ ង្ខ្តមួយ ទស់ខ្តអនកទំង្ពីរបនសាល ប់មុនបនពធវីធំពលីរបពទសចិនទំង្ មូល ។
ខាង្ពរកាមពនោះជ្ជបុគគលសំខាន់ៗកនុង្ពរឿង្សាមកុក រពមទំង្រពឹតតិការណ៍ របស់ពួកពគមាន ក់ៗខ្ដល
ជ្ជយុទធវ ិធីរបចាំមលួន ៖

15. ចូេូ សាថ បនិកនគរវុយកុក (១៥៥-២២០)
ពបកៈ ពរបីឧបយកលពបកសរតូវ
អខ្ង្អលៈ ពរបីទឹករតជ្ជក់លាបអខ្ង្អលឲ្យគូសរតូវរពមចាញ់
បស្រងាា បៈ ពរបីកមាល ំង្ខ្ដលពលីជ្ជង្កពមទចពចាល
ចូេូ ចូល បពរមីការងារកាលអាយុពទីបបន២០ឆាន ំ ជ្ជសិសសមកពីពមតតពរៅ ចូលរបលង្ពរជីសពរ ីស
តំខ្ណង្ពមកង្ទហានការពារទីរកុង្ ។ របលង្ជ្ជប់បនពិនទុលអ បនរតូវបញ្ជូ នឲ្យមកពធវីពមកង្ទទួលមុស
រតូវសុវតថិពមពតំបន់ខាង្ពជីង្ ទីរកុង្ ជ្ជតំបន់សំខាន់បំផុត ពរពាោះជ្ជទីសាង្ដនវាំង្េលួង្ និង្មនទីររាជការសំ
ខាន់ៗ ។
ពមកង្ ចូ ពរបីវ ិធានការណ៍ ោច់ខាតកនុង្ការរកាសុវតថិពមព របកាស់ពរបីអាជ្ជញ សឹកកនុង្តំបន់ទទួល
មុសរតូវ ហាមមនុសសពដីរមុសពពលពវលាពៅពពលយប់ ។ មានកូនពៅមស្រនតីធំៗពធវីមលួនជ្ជអនធពាល ចង្់សាក

16. ជ្ជមួយបញ្ជជ របស់ពមកង្ចូ ។ ពមកង្ចូចាប់បនយកមកផានាទ ពទសយ៉ា ង្ោច់ខាត គ្មម នយល់មុមអនកណ្ឌ
ពសាោះពឡីយ ពធវីឲ្យមស្រនតីធំៗទំង្ពនាោះខ្រសកមិនពចញខ្តពរៀង្ៗមលួន ។ មានអនកមលោះមកឈររចត់ចពង្ាោះពធវីរគ្មន់
ពបី គំរាមថានឹង្ផ្លល ស់ពមកង្ចូកនុង្២៤ពមា៉ា ង្ ពទីបពមកង្ចាប់យកមកវាយនឹង្ខ្មសតី សាន មរវាមពពញមនង្ ។
កិតតិសពទអំពីការបំពពញការងាររបស់ពមកង្ចូ ពធវីឲ្យអនកផង្ខាល ចរអាពន់ពពក មិនយូរមិនឆាប់ពមកង្ចូ ក៏បន
ពឡីង្កាន់តំខ្ណង្ពៅជ្ជពមបញ្ជជ ការរកុមទហានពជីង្ពសោះ ។ ពមបញ្ជជ ការចូជ្ជអនកមានថវីដដកនុង្ការងារ
ពទីបជ្ជទីពពញចិតតរបស់អនកធំ អាចពចញចូលកនុង្រពោះដំណ្ឌក់បនរគប់ពពល ។
ក៏ ប៉ាុខ្នតពមបញ្ជជ ការចូ មិនសូវពពញចិតតជ្ជមួយអនកធំអស់ពនាោះប៉ាុនាម នពទ ពទីបោក់ខ្ផនការនឹង្លប
សមាល ប់ពចាល (មស្រនតីធំពឈាម ោះ តំង្តុោះ) ។ ពោយពេតុថា ពធវីពុំបនសពរមច ក៏សពរមចចិតតរត់ពចាលរសុក
យករួចជីវ ិតមួយរគ្មសិន ពេីយក៏ពៅរបកាសបពង្ាីតជ្ជគណៈបដិវតតន៍ ពោយពលីក អ៊ាួនពសៀវ ពធវីជ្ជ
របធាន ។ ចំខ្ណកពមបញ្ជជ ការចូ សុំរតឹមជ្ជពលខា ។ មានរកុមដដទពទៀតមកចូលរួមដល់ពៅ១៧រកុម ខ្ត
កិចចការពនោះពធវីពុំបនសពរមច ពោយពេតុថារកុមនីមួយៗមិនចុោះសរមុង្គ្មន មានមលោះមិនរពមចូលរួមរបជុំ ។
ចូេូ បន រតូវរបកាសបកស័កតិ ពេីយពធវីបដិវតតពុំបនសពរមចពទៀត ក៏កាល យពៅជ្ជមនុសសកបត់តម
រពបៀប ។ ពរកាយមកបនពៅបរង្ួបបរង្ួមបកសពួកជ្ជថមី ពេីយពៅទីបំផុត ពោយសារមានថវីដដ សតិបញ្ជា
ពេីយមានរកុមការងារលអ ចូេូក៏បនពឡីង្ដល់ពមបញ្ជជ ការទហានជ្ជន់មពស់ដនរោា ភិបលកណ្ឌា ល នាំរពោះ
ពៅពេៀនពត ពៅគង្់ពៅរាជធានីថមីពៅ េ៊ាូពត ។
ពមទ័ព ចូ បនពាយមបស្រងាា បចលនារបឆាំង្ពផសង្ៗបនជិតអស់ ពេីយពធវីដំពណី រទ័ពធំចុោះមក
ពមគខាង្តបូង្របពទសចិន កាលអាយុបន៥៤ឆាន ំ ។ ពមទ័ពខ្ដលមានរបវតតិពធវីសស្រងាគ មពរចីនរាប់មិនអស់
ពេីយពនាោះ បនរតូវរពោះពៅពេៀនពត ខ្ដលមានរពោះជនម២៨រពោះវសា ខ្តង្តំង្ជ្ជពមទ័ពធំ ឲ្យបស្រងាា ប
ចលាចលខ្ដលមានមក៣០ឆាន ំពេីយ ពោយមានសរតូវពរៅរាជ្ជណ្ឌចរក និង្ជនជ្ជតិបរពទសទំង្បួន
ទិស ។ ពរៅពីពនោះរតូវពធវីសស្រងាគ មជ្ជមួយជ្ជតិសាសន៍ដូចគ្មន ខ្ដលរបឆាំង្ នឹង្រោា ភិបលកណ្ឌា ល ។
ពៅកនុង្វ ័យ៥៤ឆាន ំពនាោះ ចូេូបស្រងាា បកមាល ំង្ពៅកខ្នលង្ដដទៗសងប់ពរៀបរយអស់ពេីយពៅសល់ខ្តពួក
រតកូល «ស៊ាុន» ពៅពមគខាង្តបូបខ្ដលកាន់កាប់៤៣ពមតត ពៅតំបន់ទីរាបទពនលកាំង្តំង្ ។ រកុមពនោះមិនពធវី
ឲ្យពិបកចិតតណ្ឌស់ណ្ឌពទ ពរពាោះមានកមាល ំង្ពមាយជ្ជង្ជ្ជពរចីន ។

17. បញ្ជា ធំខ្ដលចូេូពិបកចិតតពនាោះ គឺពួករតកូល «ពៅ» បុគគលសំខាន់ពនាោះគឺពៅពី ពេីយមា៉ាង្
ពទៀតមនុសសខ្សពៅមានពាសពពញខ្ផនដី តំង្ពីកនុង្រាជដំណ្ឌក់ រកសួង្ មនទីរ រកុម កង្ រគប់ពមតតរសុក
ភូមិ ុំ ។ ពទោះពចញពីទីរកុង្រាប់រយគីឡូខ្ម៉ារតក៏ពៅជួបនឹង្មនុសសខ្សពៅបន ខ្ដរ ។
ជ្ជខ្មទី៧ខ្ដលទ័ពពជីង្ពគ្មក និង្ទ័ពពជីង្ទឹកមករបមូលគ្មន ពៅពកង្ជីវ ចំនួន១៥មុឺននាក់ ពរកាម
ការដឹកនាំរបស់ពមទ័ពចូេូ ដំណឹ ង្ពនោះបនពលចឮពៅដល់ ពៅពពៀវ ពៅពី ជ្ជបង្បអូន ។ ពពលពនាោះ ពៅ
ពពៀវកំពុង្ឈឺ ពទីបរបឹកាជ្ជមួយនាមុឺនមស្រនតីថា គួររពមចុោះចាញ់ឬយ៉ា ង្ណ្ឌ ?
ចំខ្ណកពៅពី ខ្ដលពទីបបន មុង្ពបង្ មកជ្ជពលខាបកស ក៏តក់សលុតមិនតិចពឡីយ ខ្តបនមុ
ង្ពបង្ឲ្យពយបល់ថា គួររត់សិនពៅ របញប់នាំរបពនធកូនរត់ពៅមុន ពកណា រាស្រសតឲ្យបនពរចីនរត់ពៅតម
ចាំមលួនសូមអាសាពៅចរចាជ្ជមួយបកសមួយពទៀត (ស៊ាុនគួន) ។
ពៅពី ពពាលរអ៊ាូ សាម នថារគ្មន់ពបី ការងារធំគឺរតូវរត់ ខ្តពធវីដូចពមាចពរពាោះគ្មម នផលូវពរជីសពរ ីស ពេីយ
ក៏ពដញរបជ្ជរាស្រសតឲ្យពៅតមពោយពោសនាថា ចូេូសាហាវដរពដផសខាល ំង្ណ្ឌស់ សមាល ប់សូមបីខ្តកូនងា៉ា កនុង្
អរង្ឹង្ក៏មិនសល់ ចំខ្ណកមលួនពៅពីមលួនឯង្ជ្ជមនុសសចិតតបុណយ មានអវីខ្ចកអស់ មនុសសខ្សពៅរាប់ខ្សន
ពជឿតម ។
ចូេូ នាំទ័ពមករបហារ ពៅពីព ីញថា អនតរាយមកខ្កបរមលួនពេីយ ពទីបរត់ពចាលកូនរបពនធ ពៅ
សល់ខ្តកូនតូច ខ្តមិនអីពទរបពនធអាចរកបនពរចីនពទៀត ។
ពៅពីរត់ពគចពៅពៅពសៀមូវ ចូេូ ចូលកាន់កាប់ពកង្ជីវ ចាត់រពបៀបរគប់រគង្ជ្ជថមី ឲ្យពមរសុកខ្ដល
ចូលសាវ មីភកតិបនតពមីលមុសរតូវតពៅពទៀត ពពលពនាោះជ្ជខ្ម៩ ។ មកដល់ខ្ម១២ ស៊ាុនគួនសេការជ្ជមួយ
ពៅពី ពលីកទ័ពពៅវាយចូេូ ។ ចូេូពលីកទ័ពរបយុទធជ្ជមួយពៅពី ស៊ាុនគួន គ្មប់ជួនពៅពពលពនាោះ ពកីត
អាសននពរាគកនុង្តំបន់ ពទីបចូេូបញ្ជជ ឲ្យទ័ពសរមាក ជ្ជឱកាសឲ្យពៅពីដពណាី មបនពមតត៤ពៅវ ិញ ។
ឆាន ំ ទី១៤ កនុង្ខ្ម៣ ចូេូចាត់កមាល ំង្ទ័ពពជីង្ទឹកជ្ជថមី ចាត់ទូកពលឿនពចញយមលាតតមដង្ទពនល
ពេីយជួយរាស្រសតខ្ដលជួបនឹង្ជំង្ឺអាសននពរាគ ។ ចមាំង្ពជីង្ទឹកពពលពនោះ ចូេូបរាជ័យពោយរតូវឧបយ
សរតូវដុតទូកចមាំង្ពេោះអស់ ។ តំង្ពីរពឹតតិការណ៍ ពនោះមក (សស្រងាគ មឈឺពី "Red Cliff") ចូេូពុំខ្ដលបន
ពលីកទ័ពចុោះមកភូមិពមគខាង្តបូង្ពទៀតពទ រេូតដល់ដថងទទួលមរណពមព ។

18. ស៊ាុនគួន េង្់ពតជំនាន់ទីបីដនសាថ បនិកនគរង្៉ាកុក (១៨២-២៥២)
រពមៈ រពមឱនលំពទនចំពពាោះអនកខ្ដលខាល ំង្ជ្ជង្
ងាកពរៈ មាង្ចូលជ្ជពួកជ្ជមួយខាង្ពនោះ មាង្ពៅចូលជ្ជពួកជ្ជមួយមាខ ង្ពទៀត
ពលីកឲ្យៈ សរមបសរមួលរពមពលីករសុកឲ្យមលោះ រពមពលីកបអូនរសីឲ្យក៏មាន
រតកូល «ស៊ាុន» ជ្ជពលាកមាច ស់ដនទំនាបទពនលខ្យ៉ាង្សុីពកៀង្ មក ជ្ជពរចីនជំនាន់អាយុមនុសសមក
ពេីយ ។ ទឹកដីកខ្នលង្ពនោះមានជីជ្ជតិលអណ្ឌស់ សមបូណ៌ ពៅពោយដំណ្ឌំោំដុោះ សថិតពៅពមគខាង្តបូង្ដន
ទពនល ។ ទិសខាង្ពកីតជ្ជប់នឹង្សមុរទចិន មានធនធានធមមជ្ជតិជ្ជពរចីន ។ ទឹកដីតំបន់ពនោះបចចុបបននមានទី

19. រកុង្ធំៗដូចជ្ជ ណ្ឌនគិង្ សា៊ា ង្ដេ ជ្ជពដីម មានទសសនីយពមពលអ រសង្់ េង្់ពត (ពសាច ចិន) ជ្ជពរចីន
សម័យ ចូលចិតតបនលំមលួនជ្ជជនសាមញ្ាមកខ្ចចង្់នារ ីពៅទីពនោះ រេូតមាននិទនពរឿង្ពសនហាជ្ជពរចីន
និយយតៗគ្មន មក ។
អនក ខ្ដលចាត់ទុកថាជ្ជពលាកមាច ស់ដនទពនលពនោះ មានកង្ទ័ពពជីង្ទឹកដ៏ខាល ំង្កាល អាចចាំង្បនមិន
ថាពៅពលីទឹកសាប ឬទឹកដរប ។ ពមទ័ពខ្ដលលបីពឈាម ោះពបោះសំពឡង្បំផុតរបស់ស៊ាុនគួនមាន ជីវយី ជ្ជ ពម
បញ្ជជ ការទ័ពពជីង្តំង្ពីអាយុពទីបជ្ជង្២០ឆាន ំ ។ ពៅពពលខ្ដលចូេូពលីក កមាល ំង្ចុោះមកពមគខាង្តបូង្ពនាោះ
ជីវយីអាយុ៣៤ឆាន ំ ស៊ាុនគួនអាយុ២៦ឆាន ំ ។
ជីវយី អនករសុក ពមគខាង្តបូង្ពលីកសរពសីរជ្ជខាល ំង្ ពរពាោះរពមពៅពោយជ្ជតិរតកូល និង្ចំពណោះ
ដឹង្ ពធវីការងារធំៗបនសពរមចតំង្ពីមលួនពៅពកមង្ ជ្ជបុរសគួរឲ្យពគ្មរព ជ្ជមនុសសសុពមព ទន់ភលន់ មនុសស
ទំង្ឡាយរសលាញ់ចូលចិតត សូមបីខ្តចូេូពៅបនសរពសីរជីវយីពោយពសាម ោះពទៀតផង្ ។

20. ពៅពី សាថ បនិកនគរចុកកុក (១៦១-២២៣)
សំពោះ: សំពោះរគប់គ្មន ពដីមបីឲ្យពគគ្មំរទ
រត់ៈ ស៊ាូមិនបន មានខ្តរត់មា៉ាង្គត់
អំនួតៈ អួតរគ្មន់ពបី ខ្តនាំទ័ពពៅសាល ប់
ពៅពី មាន របភពអាថ៌កំបំង្ អាង្មលួនថាមានខ្មសពលាេិតជ្ជមួយពសាចខ្ផនដី ខ្តធាល ប់រត់ពចាល
រសុកមកយូរពេីយ ។ កាលពៅពកមង្ធាល ប់ពដីរលក់ខ្សបកពជីង្ពធវីពីចំពបីង្ សាទ ត់ខាង្រត់ពលឿនយករួចមលួនរាល់
ពលីកខ្ដលសរតូវពដញតម ។ ធាល ប់ចូលបពរមីរាជការមលោះៗខ្ដរ ខ្តពៅទីណ្ឌមិនសូវបនយូរ ពរពាោះចូលចិតត
អាង្ថាមលួនមនាខ្មសរពោះវង្សជ្ជពសាច ពទីបអនកផង្ពគរខ្អង្មិនសូវចូលជិត ពេតុពនោះពេីយពធវីឲ្យពៅពីរតូវ

21. រសាត់អខ្ណា តពីកខ្នលង្មួយពៅកខ្នលង្ មួយ មានបង្បអូនរួមសមបថពីរនាក់ខ្ដលមានថវីដដខាង្ចមាំង្គឺ គួ
នអ៊ាូ និង្ ពតៀវេ៊ាុយ ពេីយមានអង្គរកសថវីដដពេីតមាន ក់ពទៀតពឈាម ោះ ជូឡុង្ ។
ពៅពី បនរតូវកមាល ំង្ទ័ពចូេូរុកពដញតម ពទីបរត់មកសំង្ំពមីលរបួសពៅជ្ជមួយពៅពពៀវ ពៅពកង្
ជីវ រស់ពៅខ្បបសអប់ពមពីមពីសំណ្ឌក់ភរ ិយរបស់ពៅពពៀវ ខ្តពទោះជ្ជយ៉ា ង្ណ្ឌ ពៅពីរទំពៅបនដល់ពៅ
៧ឆាន ំ ពោយពធវីគពធវីថលង្់ មិនដឹង្មិនឮអវីទំង្អស់ ។
ពៅឆាន ំទី៧ ពៅពីបនសាា ប់ឮពគនិយយពីមនុសស២នាក់ពូខ្កអសាច រយ មានមានឆាយថា «នាគម
ង្ារ» (មុង្ពបង្) មាន ក់ពទៀតឆាយថា «េង្ស» (បំង្ថង្) ។ ពៅពពលពនាោះ ពៅពីអាយុបន៤៧ឆាន ំ មាន
មេិចឆតចង្់ពធវីការធំ របថាន ចង្់បនអនកពូខ្ក អនកណ្ឌមាន ក់ក៏បនឲ្យមកជួយគិតការ ។
ពពល ជ្ជមួយគ្មន ពនាោះ ចូេូពធវីសស្រងាគ មមានជ័យជមនោះពៅពមគខាង្ពជីង្ និង្ពមគកណ្ឌា លដនរបពទស
ចិន ។ មានមនុសសសំខាន់ៗជ្ជពរចីនបនមកនិយយរបប់ពៅពីអំពីមនុសសពិពសស មាន ក់ពឈាម ោះ មុង្ពបង្
ពេីយបនពលីកសរពសីរថា មុង្ពបង្ពរបៀបបននឹង្អនករបជញ អាចជួយឲ្យពៅពីគិតការធំបន ពទីបពៅពី
ោច់ចិតតពៅរកមុង្ពបង្ ពោយនិយយសរពសីរមុង្ពបង្យ៉ា ង្ពរចីន ។
មុង្ពបង្ ព ីញពៅពីនិយយសរពសីរមលួនដូពចាន ោះ យល់បនថា ពៅពីមានបំណង្អវីពេីយ ពទីប
និយយតរមូវចិតតពៅពីពៅវ ិញថា «រសុកពកង្ជីវពនោះអនកមានសតិបញ្ជា ពទីបអាចរកាបន ពេីយរសុកពនោះ
មិនយូរមិនឆាប់ក៏នឹង្ធាល ក់មកជ្ជរបស់ពលាក ចំខ្ណករសុកខ្សឈួនវ ិញ ជ្ជរសុកធំ មលួនពលាកជ្ជរពោះវង្ស
ពសាចរសាប់ ពេីយកាលពបីបនរសុកពកង្ជីវពេីយ រសុកខ្សឈួនក៏នឹង្បនពោយងាយ» ។
មុង្ពបង្ ក៏ពោយ ពៅពីក៏ពោយ ទំង្ពីរនាក់ពនោះសុទធខ្តធាល ប់បនពឹង្ពាក់បរមីរបស់ពៅពពៀវពៅ
ពពល មានទុកខលំបក ខ្តការនិយយគ្មន រវាង្អនកទំង្ពីរពនោះ ចាប់ពីពពលដំបូង្ពមល៉ាោះគឺជ្ជខ្ផនការអារកក់
ទុរយសចំពពាោះអនកមាន ឧបការគុណរបស់មលួន ។ អាចនិយយបនថា ខ្ផនដីចិនរតូវពេោះជ្ជពភលីង្ពរចីនសត
វតស ចាប់តំង្ពីដថងខ្ដលមនុសសអសាច រយទំង្ពីរនាក់ពនោះបនជួបនិយយ គ្មន កនុង្ដថងពនាោះ ពតីអនកទំង្ពីរមកពី
សាថ នសួគ៌មកពកីត ឬមកពីនរកមកពកីត ។
ពេតុ អវីបនជ្ជមុង្ពបង្មិនពរជីសពរ ីសចូលជ្ជបកសពួកជ្ជមួយចូេូ ឬស៊ាុនគួន ខ្បរជ្ជពៅចូល
ជ្ជមួយពៅពីពៅវ ិញ ។ ពេតុផលខ្ដលមុង្ពបង្ពរជីសពរ ីសពៅពីពីពរពាោះថា ៖

22. 1. មុង្ពបង្ មានការពចោះដឹង្ មានសតិបញ្ជា ខ្តគ្មម នបទពិពសាធន៍ ។ រេូត១០ឆាន ំខ្ដលមុង្ពបង្ពួន
សំង្ំលាក់មលួនពនាោះ មុង្ពបង្មិនខ្ដលដឹង្ពរឿង្រា៉ាវអវីពសាោះពឡីយថា ពៅពីជ្ជមនុសសខ្បបណ្ឌ ធាល ប់
ទុរយសកបត់ចិតតអនកណ្ឌមលោះ លុោះពៅពីមកដល់ផទោះ ពលីកដដសំពោះ ក៏ទទួលមលួនរា៉ាប់ជួយយ៉ា ង្អស់
កមាល ំង្កាយចិតត មិនគិតពីការេត់ពនឿយ ។ ការមិនសាគ ល់មនុសសខ្បបពនោះ ទុកដូចជ្ជមនុសសមាន
ខ្ភនក ខ្តអត់របរសី ។
2. មុង្ពបង្ អាចពមីលពៅពីដឹង្ថា ជ្ជមនុសសយ៉ា ង្ណ្ឌៗ ខ្តពោយការពជឿជ្ជក់ពលីមលួនពពក នឹកថា
មលួនឯង្មពស់ជ្ជង្ពៅពី សង្ឃឹមថា អាចពរបីពៅពីជ្ជឧបករណ៍ ពរបីរបស់ជ្ជរបពយជន៍បន ។ មុ
ង្ពបង្គិតខ្បបពនោះពិតជ្ជមិនរតូវ ពរពាោះពៅពី និង្មុង្ពបង្ពមីលពៅវ ិញពៅមកយល់ដូចគ្មន ។ ពៅ
ពីអាចឆាល តជ្ជង្មុង្ពបង្ ខ្តជ្ជមនុសសនិយយតិច ។ មុង្ពបង្ពូខ្កនិយយ ខ្តបញ្ជា មិនដល់ពៅ
ពី ។ មុង្ពបង្ជ្ជមនុសសពមីលទបៗ ខ្តពៅពីពមីលមពស់ ពទីបពៅពីមានពរបៀបជ្ជង្ ។
3. មុង្ពបង្ ពិចារណ្ឌព ីញថា រកុមការងាររបស់ពៅពីមានខ្តពួកពមាយ ពបីពៅជ្ជមួយពៅពី មុ
ង្ពបង្មានឱកាសលអជ្ជង្ពៅជ្ជមួយបកសពផសង្ខ្ដលសមបូណ៌ ពៅពោយមនុសស ពូខ្ក មនុសសឆាល ត
ពៅជ្ជមួយពៅពីពុំមានមនុសសរបខ្ជង្ ។
អនកខ្ដលអានពរឿង្សាមកុក ពរចីនខ្តសរពសីរមុង្ពបង្ជ្ជអនករបជញ (របខ្េលពរឿង្ពនោះសរពសរ
ពោយអនករស់ពៅនគរចុកកុក ?) ខ្តតមការពិតមុង្ពបង្មិនធាល ប់បនសិកាពរៀនសូរតពិតរបកដ មាន
ជីវពមពទន់ពមាយ រតូវពឹង្ពាក់អនកដដទ លុោះដល់ពពញវ ័យកំពលាោះ ក៏លាក់ពួនសំង្ំមលួនអស់១០ឆាន ំ បទ
ពិពសាធន៍ខ្ដលបនពចោះដឹង្គឺបនមកពីតរមា គ្មម នមិតតភកតិ មិនធាល ប់ពៅណ្ឌមកណ្ឌពលីសពីកខ្នលង្ខ្ដល
មលួនពៅ ពតីពៅដឹង្ពីភូមិសាស្រសត ពម ដី សង្គមមនុសស យ៉ា ង្ណ្ឌពៅ ?

23. ស៊ាុមា៉ា អុី ពមទ័ពនគរវុយកុក (១៧៩-២៥១)
ជ្ជសាថ បនិករាជវង្សជិន ខ្ដលបរង្ួបបរង្ួមបិទបញ្ចប់សម័យសាមកុក
រពពង្ីយៈ អត់ធមត់ ពធវីេី
ចាក់ៈ ពរបីកមាល ំង្ខាល ំង្ជ្ជង្ចាក់ទមលុោះ
ពេលៀតៈ ពេលៀតឱកាសសង្ាត់កសរតូវ
បនាទ ប់ ពីរតូវបនដកបុណយស័កតិតំខ្ណង្កង្ទ័ពពោយរពោះពៅនគរវុយកុក ពរពាោះចាញ់លបិចមុ
ង្ពបង្ខ្កលង្បិទរបកាសថាស៊ាុមា៉ា អុីពរជីសពរ ីសទ័ព ពដីមបីរបឆាំង្នឹង្រាជបលល័ង្ារួចមក ស៊ាុមា៉ា អុីសំង្ំពៅខ្តកនុង្
ផទោះចាំសាា ប់ និង្សពង្ាតសពមពការណ៍ ពោយសង្ឃឹមថាដថងណ្ឌមួយនឹង្រតលប់ចូលពៅកាន់តំខ្ណង្វ ិញមិន
ខាន ។ រសបពពលជ្ជមួយគ្មន ពនោះ ស៊ាុមា៉ា រ ីបនរបឹង្ខ្របង្បងាា ត់បពរង្ៀនកូនរបុសទំង្ពីរអំពី យុទធសាស្រសតស

24. ស្រងាគ ម និង្រពបៀបរបបរគប់រគង្រដា ខ្ដលពពលពរកាយមក កូនទំង្ពីរកាល យពៅជ្ជអនកសពរមចការខ្ផនដីវុ
យកុកដូចបំណង្ ពោយមាន ក់កាន់ការងារពយធា និង្មាន ក់ពទៀតកាន់ការងាររដាបលសុីវ ិល ពេីយពៅរបស់
ស៊ាុមា៉ា អុីពឈាម ោះ ស៊ាុមា៉ា ពអៀន បនបស្រងាា បបរង្ួបបរង្ួមបញ្ចប់យុគសម័យសាមកុក ពោយបពង្ាីតរាជវង្សថមី
ពឡីង្គឺ «រាជវង្សជិន» រគប់រគង្ពលីរបពទសចិនទំង្មូល ។
រាល់ ពពលពចញចាំង្តទល់មុមគ្មន ស៊ាុមា៉ា អុីខ្តង្ខ្តធាល ក់ចូលកនុង្អនាទ ក់របស់មុង្ពបង្ជ្ជនិចច ដូចពនោះ
មានខ្តសំង្ំពៅខ្តកនុង្បនាទ យ រង្់ចាំឱកាសទប់ទល់ និង្វាយបកវ ិញប៉ាុពណ្ឌណ ោះពទោះជ្ជរតូវមុង្ពបង្ឲ្យទហាន
ខ្រសកមុមបនាទ យ បបួលចាំង្ជ្ជពរចីនដង្ និង្របមាថពមីលងាយយ៉ា ង្ណ្ឌក៏ពោយ ។ ទីបំផុត កង្ទ័ពមុ
ង្ពបង្ខ្ដលពធវីដំពណី រផលូវឆាង យ និង្មវោះខាតពសបៀង្រតូវទទួលបរាជ័យពៅចំពពាោះមុមការអត់ធមត់ពធវីេី របស់
ស៊ាុមា៉ា អុី ។

25. ជីវយី ពមទ័ពនគរង្៉ាកុក (១៧៥-២១០)
ជីវយី ជ្ជ ពមទ័ពពជីង្ទឹក ជ្ជមនុសសមានថវីដដ មានរបវតតិពធវីសស្រងាគ ម ពូខ្កចាំង្ ចាត់ថា ជ្ជពមទ័ព
ពជីង្ទឹកកំពូលបំផុតពៅសម័យពនាោះ មានបញ្ជា ឈាល សដវ មានបទពិពសាធន៍រគប់រគ្មន់ មានទូកពធវីការយម
លាតតមដង្ទពនលខ្យ៉ាង្សុីពកៀង្ ខ្ដលជ្ជតំបន់ឥទធិពលរបស់ពគ ។ រដូវណ្ឌមានរលកធំៗ មានពយុោះបក់
ពបក ពគដឹង្ទំង្អស់ ពទីបពគកាល យពៅជ្ជពមទ័ពតំង្ពីអាយុពៅជ្ជង្២០ឆាន ំ ។ ជីវយីគ្មម នវ ិជ្ជជ ពៅមយល់
ពៅពភលៀង្ ខ្តពគដឹង្ថាដថងណ្ឌគួរពចញទូក ឬមិនគួរពចញ ។ ជីវយីជ្ជមនុសសសងាា មានសមតថពមព ជ្ជ
មនុសសខ្ដលអនករសុកកាំង្តំង្និយមពពញចិតត ពគមានភរ ិយសាអ ត ។
ជីវយីសពរមច ចិតតចាំង្ជ្ជមួយចូេូ ពរពាោះបនពិចារណ្ឌពមីលសាថ នការ និង្បចច័យពផសង្ៗពទៀត
ព ីញថា អាចរបយុទធគ្មន បន ។ ពិតខ្មនខ្តកមាល ំង្ខាង្ចូេូមានដល់ពៅ២២-២៣មុឺននាក់ ខ្តទហានទំង្
ពនាោះជ្ជទហានពឈលីយសឹករបស់ពួកពកង្ជីវដល់ពៅ៦-៧មុឺន នាក់ ពេីយកមាល ំង្ពគ្មលរបស់ចូេូខ្ដលមក

26. ពីទិសខាង្ពជីង្ពនាោះ ក៏មិនធាល ប់ជ្ជមួយនឹង្ធាតុអាកាសពៅពមគខាង្តបូង្កំពុង្ឈានចូលរដូវ រងារ មាន
ពរាគរាតតាត ពេីយក៏មវោះពសបៀង្អាហារ ។
ខ្ដលថា កង្ទ័ពចូេូមវោះបទពិពសាធន៍ចមាំង្ខាង្ពជីង្ទឹកពនាោះ ពុំខ្មនជ្ជការពិត ពរពាោះថាចូេូជ្ជ
មនុសសធំវ ័យពៅតំបន់ទីរាបខាង្ទពនលេួង្េូ ជ្ជ ដង្ទនលខ្ដលមានពមពសាហាវជ្ជង្ដង្ទពនលខ្យ៉ាង្សុីពកៀង្
យ៉ា ង្ពរចីន ពេីយកង្ទ័ពខ្ដលនាំមកជ្ជមួយពនាោះ ពទីបខ្តបនទទួលជ័យជមនោះថមីៗពីកង្កមាល ំង្ទ័ពខ្ដល
មានពរចីនជ្ជង្របស់អ៊ាួនពសៀវ រេូត លបីពឈាម ោះមទរខាទ រ ខ្តចំណុ ចពមាយរបស់ចូេូពពលពនោះ គឺពធវីដំពណី រទ័ព
មកឆាង យពពក ពេីយទ័ពពជីង្ទឹកខ្ដលពបីកផលូវមកមុនក៏ជ្ជទ័ពពួកពឈលីយសឹកខ្ដលទន់ ពមាយ សំខាន់
ជ្ជង្ពនោះពទៀត គឺជួបនឹង្ពពលមានពរាគរាតតាត មានអាសននពរាគជ្ជពដីម ។
ជីវយីហា៊ា ន តស៊ាូពរពាោះលមមពមីលព ីញផលូវឈនោះ ។ ជីវយីរតូវពគបនាទ ប់ពោយពចាទថា រចខ្ណននឹង្មុ
ង្ពបង្ខ្ដលឆាល តជ្ជង្ ពេីយពចាទពទៀតថា មានបំណង្គិតសមាល ប់មុង្ពបង្ និង្ពៅពីពចាល ។ ពបីជីវយី
មានបំណង្ដូចពនាោះខ្មន មិនបច់មានខ្ផនការអវីពឡីយ ពរពាោះជីវយីជ្ជមាច ស់ទឹកដីពៅកាំង្តំង្រសាប់ពេី
យៗមុង្ពបង្ និង្ពៅពី អនករសុកកាំង្តំង្មិនសូវចូលចិតតប៉ាុនាម នពទ ។

27. មុង្ពបង្ ឬ ជូពកីពលៀង្ រគូកលយុទធនគរចុកកុក (១៨១-២៣៤)
ពកអង្កាអ ង្ៈ ពរបីសំនួនពាកយសមាី អួតពូខ្កខាល ំង្
ពវាហារៈ ពរបីពវាហារសមាីពធវីឲ្យងាប់ចិតត
ពវទៈ ពរបីដសយសាស្រសត
រួមពៅពី ជ្ជមួយមុង្ពបង្ មានយុទធវ ិធីពរចីនជ្ជង្ពគ ។ ជីវ ិតរបស់មុង្ពបង្ខ្ចកតមវ ័យនីមួយៗគឺ ៖
 វ ័យដំបូង្ៈ ១ ដល់ ១៧ ឆាន ំ
 វ ័យពរៀនៈ ១៧ ដល់ ២៧ ឆាន ំ
 វ ័យដឹង្ៈ ២៧ ដល់ ៤៥ ឆាន ំ
 វ ័យចមាំង្ៈ ៤៥ ដល់ ៥៤ ឆាន ំ

28. ពបីខ្ចកជ្ជរយៈពពល គឺ២៧ឆាន ំដំបូង្ ជ្ជវ ័យពពនចរពដីរពចាលរសុក ពោយសាររសុកពទសពកីត
ចលាចល រគួសារលំបកពតកយ៉ា ក ពៅអារស័យពៅជ្ជមួយអនកពនោះអនកពនាោះ ពេីយមំពរៀនមលួនឯង្ពោយ
អារស័យកបួនតរមាខ្ដលមចីពីពគ ។ រយៈពពល២៧ឆាន ំពរកាយ ជ្ជការពរៀនដឹង្ពីសមរភូមិពិត រេូតដល់សាល ប់
កនុង្សមរភូមិចមាំង្ ។
មុង្ពបង្ ពធវីការមិនបនសពរមចពរចីនយ៉ា ង្ ទំង្ខាង្នពយបយ ការរគប់រគង្ និង្សស្រងាគ ម ខ្តមុ
ង្ពបង្ជ្ជអនកពូខ្កខាង្ទំនាក់ទំនង្ ។ ពទោះបីមុង្ពបង្សាល ប់ពៅពេីយជ្ជង្មួយពាន់ឆាន ំ ខ្តពៅមានមនុសស
រាប់លាននាក់ពៅមានជំពនឿថា មុង្ពបង្ជ្ជអនករបជញ ពេីយ ពឈាម ោះរបស់ពលាកពៅលក់បនពោយមានអនក
សរពសរជ្ជពរចីននាំពរឿង្របស់ពលាក ពៅសរពសរលក់បនរបក់កាក់កបខ្ដរ ។ មុង្ពបង្ជ្ជអនកពូខ្កនិយយ
ពបករបស់ពគឯង្បនពរចីន ពេីយពៅមានអនកមលោះយកវ ិធីពនោះពៅពរបីយ៉ា ង្មានរបសិទធពមព ។
ពតីមុង្ពបង្ជ្ជមនុសសរបពភទណ្ឌ ជ្ជអនករបជញដូចអនកមលោះពលីកដំពកីង្ខ្មនឬ ? សូមងាកពមីលការពធវី
សស្រងាគ មរបស់មុង្ពបង្ ។
1. មុង្ពបង្ ចូលចិតតោក់ខ្ផនការសស្រងាគ មកនុង្លកខណៈខ្ដលមលួនឯង្ជ្ជអនកគិត បញ្ជជ ជ្ជអនកកំណត់
ចមាំង្ខ្តមាន ក់ឯង្ គ្មម នអនកណ្ឌចូលរួម អនកឯពទៀតចាំខ្តទទួលបញ្ជជ យកពៅអនុវតតតម គ្មម នការ
តវា៉ា គ្មម នការជំទស់ មិនចូលចិតតវ ិធីពិពរគ្មោះពិពមកាគ្មន យកពយបល់ពីពរចីនគ្មន នឹកគិតថាមានខ្ត
មលួនមាន ក់ឯង្ឆាល តជ្ជង្អនកដដទទំង្អស់ ពធវីឲ្យពមទ័ព ពមកង្មវោះការទុកចិតតពលីមលួនឯង្ ពេីយមាន
ការសង្ស័យខ្តពៅពលីគ្មន ឯង្ ពោយមិនដឹង្ថាមុង្ពបង្ពរបីអនកណ្ឌពៅពធវីអវីមលោះ ពមាល៉ា ោះពេីយកនុង្កង្
ទ័ពមុង្ពបង្ មានការសង្ស័យគ្មន រេូត ។
2. មុង្ពបង្ សអប់មនុសសមានបញ្ជា មានមួរកាលលអ ពរពាោះមនុសសពួកពនោះមិនរពមទន់ភលន់ជ្ជមួយមុ
ង្ពបង្ ដូចជ្ជ ជីវយីជ្ជពដីម ខ្ដលមិនរពមពលីកឲ្យមុង្ពបង្រគ្មន់ពបីជ្ជង្មលួន ពទីបមិនចុោះសរមុង្គ្មន
មានខ្តពៅពីមាន ក់ពទខ្ដលឆាល តពរៅ ពរបីមុង្ពបង្ជ្ជពសោះបពរមីបន ពរពាោះដឹង្ថាមុង្ពបង្ជ្ជមនុសស
ចូលចិតតឲ្យពគសរពសីរ មិនចូលចិតតឲ្យអនកណ្ឌជំទស់ ។
មានពមទ័ពមាន ក់ពទៀតពឈាម ោះ អ៊ាុយពអៀន ខ្ដល មុង្ពបង្មិនចូលចិតតពរពាោះខ្តហា៊ា នពសនីខ្ផនការពធវី
សឹកពផសង្ពីគំនិត មុង្ពបង្ ។ អ៊ាុយពអៀនពសនីកមាល ំង្ខ្ត៥ពាន់នាក់ ពដីរផលូវកាត់ពៅសាទ ក់កង្ទ័ពខាង្ចូេូ រវាង្

29. ផលូវរសុកឆាង្អាន និង្រសុកឡូយ៉ា ង្ ពរពាោះ ធាល ប់ពធវីជ្ជពៅហាវ យពមតតពៅតំបន់ពនាោះ ជំនាញខាង្ភូមិសាស្រសត
ពៅតំបន់ពនាោះ ខ្តមុង្ពបង្មិនរពមឲ្យពរពាោះយល់ថារពពេីនមកពរបីវ ិធានការណ៍ មុសពី របស់មលួន ។
ពរកាយខ្ដលគួនអ៊ាូ និង្ពតៀវេ៊ាុយសាល ប់ បត់ពៅ ពមទ័ពខ្ដលពូខ្កចាំង្របស់រសុកខ្សឈួនគឺមាន
ខ្តអ៊ាុយពអៀនពនោះឯង្ ពរពាោះពចោះពរបីទំង្មួរកាល ទំង្កមាល ំង្ ពោយពេតុពនោះពេីយពទីបមុង្ពបង្សអប់អ៊ាុយ
ពអៀនជ្ជទីបំផុត គិតកមាច ត់អ៊ាុយពអៀនពចាលជ្ជពរចីនពលីក ពោយពចាទថា អ៊ាុយពអៀនមានគំនិតកបត់ ។ មុ
ង្ពបង្រសលាញ់ចូលចិតត មា៉ា ពចក ពរពាោះពចោះខ្អបអប សុំទ័ពដល់ពៅជ្ជង្២មុឺននាក់ មុង្ពបង្ក៏រពម ពេីយ
មា៉ា ពចកពធវីឲ្យសស្រងាគ មពនោះមូចការអស់ ពេីយមា៉ា ពចករតូវមានពទសរបហារជីវ ិតពចាល ពធវីឲ្យមុង្ពបង្រតូវ
បង្ាូរទឹកខ្ភនក ។
ពចញ ចាំង្មាង្ៗ រគ្មន់ខ្តទហានខ្េេមមុង្ពបង្ មានអនកខ្សង្េិបពខាអាវសពមលៀកបំពាក់ េិប
កបួនតរមា របស់ពរបីរបស់ផ្លទ ល់មលួនមុង្ពបង្មាន ក់ឯង្ចំនួនរាប់រយនាក់ ។
មានចមាំង្មួយពលីកពទៀត មុង្ពបង្បញ្ជជ ឲ្យអ៊ាុយពអៀនពលីកកមាល ំង្ពៅវាយលុកពឈីនឆាង្ ខ្ដល
មាន េឹចាវ ជ្ជ នាយទហានរការសុកពៅជ្ជយខ្ដន មានកមាល ំង្ទហានរបខ្េលបីពាន់នាក់ ។ អ៊ាុយ
ពអៀននាំកមាល ំង្ទ័ពរបហារ៥ពាន់នាក់ចូលវាយ ខ្តវាយមិនខ្បក ពរពាោះេឹចាវការពារយ៉ា ង្សវិតសាវ ញ ។
អ៊ាុយពអៀនសរមុកវាយអស់៥ដថង វាយមិនខ្បក មុង្ពបង្មឹង្ណ្ឌស់គិតសមាល ប់អ៊ាុយពអៀនពចាល ខ្តពល
ទហានទំង្ឡាយនាំគ្មន តវា៉ាមិនសុមចិតត ពទីបមុង្ពបង្ពយួរពទសទុកសិន ។
មុង្ពបង្ ពចញចាំង្មលួនឯង្ ពោយពរបីវ ិធីលួង្ពលាមេឹចាវ ខ្តេឹចាវមិនរពមពលង្ចូល ពេីយេឹ
ចាវពជរសាីឲ្យមុង្ពបង្ថា អាមនុសសពថាកទប មុង្ពបង្មឹង្ខាល ំង្ណ្ឌស់ ពរបីឲ្យពលទហានសរមុកចូលវាយ
យកផ្លា ច់រព័រត ពរពាោះអនករសុករបប់ថាទហានខាង្េឹចាវមានគ្មន ខ្តបីពាន់នាក់ ប៉ាុពណ្ឌណ ោះ ។ ទហានខាង្មុ
ង្ពបង្សាល ប់អស់ជ្ជពរចីន មុង្ពបង្មឹង្ខាល ំង្ណ្ឌស់ បញ្ជជ ឲ្យទហានជីករូង្េលង្កំខ្ពង្ចូលពៅចាំង្គ្មន អស់
២០ដថង ពធវីអវីេឹចាវមិនខ្បក ក៏បង្ខំចិតតដកទ័ពថយយ៉ា ង្អាមា៉ា ស់ ។

30. ជីវ ិតនពយបយរបស់មុង្ពបង្
ពចញពី សង្គមតូចៗមកកាន់សង្គមធំទូលាយ មុង្ពបង្ក៏ចាប់ពផាីមការងារនពយបយមួយរ ំពពច ។
មុង្ពបង្ពសនីគំនិតឲ្យពៅពី ឲ្យទទួលយកថា ពបីចង្់ពធវីធំ ចិតតរតូវកាចសាហាវ ពៅពីរតូវរកកខ្នលង្រស់ពៅ
របកដរបជ្ជ មិនរតូវពធវីមលួនជ្ជអនកតគ្មម នមទមដូចពីមុនពទៀត ដូចអនកលក់ខ្រកលក់តមចិពញ្ចីមផលូវ ចាំខ្តរត់
ពពលប៉ាូលិសពដញ រស់ខ្បបពនោះតពៅពទៀតមិនបនពទ ចាំបច់រតូវមានកខ្នលង្រកសុីខាជ ប់មជួន ។
ពៅពី សួរពៅមុង្ពបង្ថា ពលាកឲ្យមញុំពៅរកផទោះថមឯណ្ឌពៅបន មុង្ពបង្ពេលីយថា មិនបច់អស់
របក់ទិញពទ ពឡីង្ពៅពៅផទោះពគទពទៗក៏បនខ្ដរ ។ ពៅពីសង្ស័យសួរថា ពឡីង្ពៅពៅផទោះពគមានមាច ស់
មិនរតូវពគពដញទត់ពេីយពទ ។ មុង្ពបង្ញក់ចិពញ្ចីមរបប់ពៅថា ងាយបំផុត យកបនពមល ម ពកង្ជីវ ពនោះ
ឯង្ ។ ពៅពីពធវីខ្ភនកសលឺ ពលីកដដហាមថា «មិនបនពទ ពៅពពៀវ និង្មញុំខ្សជ្ជមួយគ្មន មញុំរស់ពៅជ្ជមួយពគ៧
ឆាន ំពេីយ ពគមុមជ្ជថាឲ្យមញុំសុីបយពលីផទោះ ជុោះអាចម៍ពលីដំបូល» ។
មុង្ពបង្ ខ្ដលធាល ប់បនពៅពពៀវជួយសពស្រងាគ ោះពៅពពលពតកយ៉ា ក ខ្បរជ្ជសង្គុណពោយរបប់
ពៅពីថា «ពលាកពៅពី... ពកីតជ្ជមនុសស កុំពធវីចិតតបុណយពពក ពកីតជ្ជរបុសរតូវចិតតសាហាវ ចង្់ពធវីធំ កុំ
បច់ពៅដឹង្គុណអនកណ្ឌ ។ មលួនមញុំពៅជ្ជមួយពៅពពៀវ១០ឆាន ំមកពេីយ ផទោះសខ្មបង្គ្មម ន ពគចាត់ឲ្យបន
អារស័យពៅ មិនបច់មវល់ថាមានពគនិទទ ។ ពៅពពៀវពគជ្ជមនុសសចិតតលអខ្មន ខ្តជ្ជមនុសសគ្មម នបុណយ