1. พะยูน DUGONG OR SEA COW

2. ชื่อทางวิทยาศาสตร์ Dugong dugon อันดับหรือวงศ์ Dogongidae ชื่อเรียกอื่นๆ หมูน้ำ หรือ ปลาดูหยง

3. ประวัติความเป็นมา ถูกค้นพบครั้งแรกปี พ.ศ. 2319ต้นแบบที่จับได้จากน่านน้ำแหลมกู๊ดโฮปถึงฟิลิปปินส์ มีรูปร่างคล้ายวาฬ จึงถูกจัดรวมอยู่ในอันดับเดียวกันคือ Cetaceaแต่จากการศึกษาลักษณะโครงสร้างโดยละเอียดพบว่าแตกต่างกันมาก ขนาดเล็กกว่า หัวกลม รูจมูกแยกจากกัน เป็นปลาเล็ก มีฟันหน้าและฟันกรามพัฒนาดี ไม่เป็นฟันยอดแหลมธรรมดาเหมือน ๆ กันอย่างวาฬ และมีเส้นขนที่ริมฝีปากตลอดชีวิต จึงมีการจำแนกออกตั้งเป็นอันดับใหม่ คือ Sirenia

6. การกระจายพันธุ์ พบอาศัยอยู่ตามชายฝั่งมหาสมุทรอินเดียและแปซิฟิก และตอนเหนือของทวีปออสเตรเลีย ในประเทศไทยเคยมีพะยูนอาศัยอยู่ตามชายฝั่งทะเลทั้ง 2 ด้านของประเทศ แต่ปัจจุบันคาดว่าจะมีพะยูนเหลืออยู่ไม่เกิน 70 ตัวในประเทศไทย

8. ดำน้ำได้ไม่ลึก

9. อยู่ใต้น้ำได้ไม่นานอย่างกับโลมาและวาฬ

10. ต้องโผล่ขึ้นมาหายใจเหนือผิวน้ำอยู่เสมอ

11. ลักษณะการแทะเล็มหญ้าทะเลของพะยูน ดูคล้ายการกินหญ้าของวัว

12. ระยะตั้งท้องประมาณ 1 ปี

13. ปกติออกลูกท้องละ 1 ตัว

14. คลอกลูกใต้น้ำ

15. ลูกพะยูนแรกเกิดจะต้องรีบโผล่ขึ้นมาหายใจเหนือผิวน้ำทันที

18. พะยูนมีบรรพบุรุษเดียวกับช้าง? ในปี ค.ศ. 1816 De Blainvilleเป็นบุคคลแรกที่ทำการแยก ความแตกต่างระหว่างพะยูนกับโลมาและวาฬ ออกจากกัน และจัดพะยูนเข้าไว้ในกลุ่มสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมที่มีกีบ (ungulates) ในอันดับ Sireniaโดยนับว่าพะยูนมีบรรพบุรุษร่วมกัน กับช้างมาก่อน

19. พะยูนมีบรรพบุรุษเดียวกับช้าง? การศึกษาซากโบราณของพะยูนชื่อ Eotheroidesในประเทศอียิปต์ พบว่า มีลักษณะบางอย่างเหมือนและใกล้เคียงกันกับ Moeritheriumซึ่งเป็นต้น ตระกูลของช้างยุคอีโอซีนตอนต้น (Upper Eocene) หรือเมื่อ ~40 ล้านปี มาแล้ว Eotheroidesเป็นสัตว์มี 4 ขา มีฟันครบและอาศัยอยู่ในน้ำ ต่อมามี วิวัฒนาการเพื่อให้อาศัยอยู่ในน้ำได้ดีขึ้น โดยที่ขาหลังจะลดขนาดลงและ หายไปในที่สุดส่วนขาหน้าจะเปลี่ยนแปลงไปมีลักษณะคล้ายใบพายเพื่อให้ เหมาะสมกับการว่ายน้ำ

20. พะยูนอาศัยอยู่ที่ไหนบ้าง? ชายฝั่งทะเลในเขตร้อนและเขตกึ่งร้อนทั่วโลก พบบริเวณมหาสมุทรอินเดียตั้งแต่ชายฝั่งตะวันออกของทวีปแอฟริกาไปจนถึงทะเลแดง รอบๆเกาะมาดากัสการ์และอีกหลายเกาะในมหาสมุทรอินเดีย บริเวณชายฝั่งตะวันตกของประเทศอินเดีย ศรีลังกา ไทย มาเลเซีย อินโดนีเซีย ฟิลิปปินส์ ลงมาถึงมหาสมุทรแปซิฟิกตอนใต้ เช่น นิวกินี บริเวณชายฝั่งทางตอนเหนือของทวีปออสเตรเลีย และหมู่เกาะต่างๆในมหาสมุทรแปซิฟิกเช่น หมู่เกาะโซโลมอน หมู่เกาะมาร์แชลล์ ตอนเหนือของมหาสมุทรแปซิฟิกที่ หมู่เกาะริวกิว รวมถึงชายฝั่งตะวันออกของประเทศจีน

21. ปัจจุบันประเทศไทยมีพะยูนเหลือแต่ทางด้าน ทะเลอันดามันชายฝั่งด้านตะวันตกของประเทศ แหล่งที่อยู่ที่สำคัญคือบริเวณชายฝั่งทะเลอุทยานแห่งชาติเจ้าไหมและเกาะลิบง จังหวัดตรัง คาดว่ามีพะยูนเหลืออยู่ไม่เกิน 10 ตัว

22. ลักษณะและรูปร่างโดยทั่วไปของพะยูน น้ำหนัก: พะยูนที่พบโดยทั่วไปมีน้ำหนัก ~ 200-900 กิโลกรัม ลูกพะยูนแรกเกิดจะมีน้ำหนัก ~ 15-20 กก. ความยาว : ลำตัวของพะยูนจะวัดจากปลายสุดของริมฝีปากถึงกลางแพนหางโดยทั่วไปมีความยาว ~ 2.2-3.5 ม. ขนาดวัดรอบอก ~ 1.6-2.5 ม. ขนาดของลูกพะยูนแรกเกิดจะมีความยาวลำตัว ~ 1 ม. รูปร่างลำตัว : พะยูนจะมีลักษณะลำตัวคล้ายโลมาแต่ไม่มีครีบหลัง ลักษณะรูปร่างอ้วน ลำตัวเป็นรูปกระสวยเรียวทั้งส่วนหัวและส่วนหางทำให้ช่วยในการเคลื่อนที่ในน้ำได้สะดวก

23. สีผิว: พะยูนมีผิวสีน้ำตาลปนเทา บริเวณด้านบนของลำตัวเช่น หัว คอ ด้านบนของขาคู่หน้าและแพนหางจะมีสีเข้มกว่าทางด้านล่าง ผิวหนัง: หนามากและมีเส้นขนหยาบแข็งลักษณะเป็นเส้นสั้นๆ ขึ้นกระจายอยู่ทั่วลำตัวเช่นเดียวกับหนังของช้าง เส้นขนจะรวมกันเป็นกระจุกรอบๆปากทางด้านล่าง ขนรอบปากมีส่วนช่วยในการรับความรู้สึก ขณะที่พะยูนหาอาหารและอาจใช้ค้นหาหรือคัดเลือกอาหารด้วย หู : ของพะยูนมีขนาดเล็กและไม่มีใบหู มีลักษณะเป็นรูเปิดเล็กๆอยู่ 2 ข้างของหัวหลังลูกตา หูพะยูนสามารถรับเสียงได้ดีเมื่ออยู่ใต้น้ำ ซึ่งพะยูนเป็นสัตว์อีกชนิดหนึ่งที่มีการติดต่อสื่อสารกันใต้น้ำ

24. ตา: พะยูนมีขนาดเล็กอยู่ 2 ข้างของส่วนหัว สามารถรับภาพได้ดีทั้งในน้ำและบนบก ตลอดจนสามารถมองเห็นได้ดีในขณะที่มีแสงน้อย พะยูนมีหนังตาบางๆเปิดปิดได้ เมื่อพะยูนอยู่เหนือน้ำนานๆจะขับเกลือแร่ออกจากร่างกายเพื่อรักษาระดับความสมดุลของเกลือแร่ในร่างกาย โดยเกลือแร่ส่วนเกินจะถูกขับออกมาในรูปของน้ำเมือกออกมาทางลูกตา จึงคล้ายกับพะยูนมีการร้องไห้เมื่อถูกจับได้ ปาก : ของพะยูนจะอยู่ทางด้านล่างของส่วนหน้า ริมฝีปากบนเป็นก้อนเนื้อใหญ่และหนาลักษณะเป็นเหลี่ยมทู่ๆคล้ายจมูกหมู (snout) กล้ามเนื้อสามารถบังคับได้ดี ใช้ช่วยในการรวบหญ้าเข้าปากในการกินอาหารได้ดีเยี่ยม เพดานปากล่างมีลักษณะพิเศษเป็นแท่งกระดูกอ่อนหุ้มด้วยเนื้อเยื่อนิ่ม ช่วยในการขุดไถดินทรายเพื่อกินหญ้าทะเล

25. จมูก : ของพะยูนอยู่ปลายสุดทางส่วนบนของหัวมีจำนวน 2 รู รูเปิดของจมูกมีแผ่นเยื้อหนาเปิดและปิดได้สนิทเมื่อดำอยู่ใต้น้ำ รูจมูกจะถูกปิดขณะดำน้ำและเปิดออกเมื่อโผล่ขึ้นมาหายใจ ในขณะที่พะยูนโผล่ขึ้นมาหายใจเหนือน้ำจะโผล่เพียงส่วนจมูก ลำตัวส่วนอื่นๆจะจมอยู่ใต้น้ำตลอดเวลา ตำแหน่งของรูจมูกจะช่วยให้พะยูนโผล่ขึ้นมาเฉพาะส่วนบนของหัวเท่านั้น การหายใจใช้เวลาเร็วมากเวลาโผล่ขึ้นมาพ่นอากาศออกและสูดอากาศใหม่เข้าไปจะใช้เวลาเพียง 3 นาทีเท่านั้น นักวิทยาศาสตร์ได้ทำการตรวจสอบคุณสมบัติของ Haemoglobinในเซลเม็ดเลือดแดงของพะยูนพบว่ามีคุณสมบัติพิเศษในการดึงเอาออกซิเจนได้อย่างรวดเร็ว พบว่าพะยูนจะมีปัญหายุ่งยากในการหายใจเป็นอย่างมากเมื่ออยู่ในทะเลที่มีคลื่นลมแรง เพราะพะยูนโผล่ส่วนหัวขึ้นมาหายใจจากน้ำเพียง 3 - 4 เซนติเมตรคลื่นจะทำให้พะยูนพยายามโผล่ขึ้นมามากกว่านั้นเพื่อไม่ให้สำลักน้ำทะเลเวลาหายใจพะยูนจึงต้องใช้พลังงานมากกว่าเดิม ในออสเตรเลียมีนักวิทยาศาสตร์เคยวัดเวลาดำน้ำนานที่สุดของพะยูนที่นำมาเลี้ยงคือ 8 นาที 26 วินาที ในทะเลเวลาดำน้ำเฉลี่ยประมาณ 1 นาที 30 วินาทีและเคยวัดเวลาที่ดำน้ำนานที่สุดในทะเลประมาณ 6 นาที 40 วินาที

26. ฟัน : ของพะยูนมีจำนวนเท่ากันและมีลักษณะเหมือนกันทั้งขากรรไกรบนและล่าง แต่จะมีฟันลักษณะคล้ายงาอยู่ตรงปลายหน้าสุดเฉพาะขากรรไกรบน จะมี 2 คู่ในวัยเด็กคู่นอกเล็กกว่าและถูกย่อยสลายไปเมื่อพะยูนมีอายุมากขึ้น คู่ที่เหลือจะโตขึ้นเรียกว่างา จะงอกโผล่ออกมาในพะยูนเพศผู้ที่มีอายุมากๆส่วนเพศเมียจะยังคงฝังอยู่ใต้แผ่นหนัง ฟันที่ขากรรไกรของพะยูนจะขึ้นไม่พร้อมกัน ชุดแรกพบในพะยูนวัยเด็กและสึกกร่อนไปเมื่อโตขึ้น ถัดไปเป็นฟันบด (Premolar) อีก 3 คู่ ฟันบดคู่หน้าจะสึกกร่อนไปและหลุดร่วงไป ฟันบดคู่ในจะขยายเป็นฟันกรามและฟันกรามคู่ที่ 1 เริ่มงอกอยู่ในสุดของขากรรไกร พะยูนที่อายุมากๆฟันกรามคู่ที่ 4 และคู่ที่ 1 จะหลุดร่วงหรือสลายไปเหลือเพียงฟันกรามคู่ที่ 2 และ 3 เพียง 2 คู่เท่านั้น ดังนั้นพะยูนที่มีอายุน้อยจะมีฟัน 4-5 คู่ พะยูนขนาดกลางจะมีฟันอยู่ 3 คู่และในพะยูนที่มีขนาดใหญ่อายุมากๆจะมีฟันอยู่เพียง 2 คู่เท่านั้น

27. ขาพะยูน: ขาคู่หน้าแต่ละข้างมี 5 นิ้ว พัฒนารูปร่างเรียงติดกันมีลักษณะคล้ายใบพายและไม่มีขาหลัง ขาคู่หน้าของพะยูนไม่ได้ช่วยในการว่ายน้ำมากนัก ขณะที่พะยูนว่ายน้ำเร็วๆขาคู่หน้าจะแนบติดไปกับด้านข้างของลำตัว แต่ขาคู่หน้าส่วนใหญ่จะใช้ในการพุ้ยน้ำเวลาว่ายน้ำหรือใช้เดินแทนเท้าขณะคืบคลานไปตามพื้นเพื่อหาอาหารและทำหน้าที่กอบอาหารเข้าปาก ขาคู่หน้ายาวประมาณ 0.35 - 0.45 เมตร แพนหาง : ของพะยูนแบนหกว้างแยกออกเป็น 2 แฉก ขนานกับพื้นในแนวราบ แพนหางไม่มีโครงกระดูกจะประกอบด้วยแผงกล้ามเนื้อและเอ็นยึดที่แข็งแรงใช้โบกขึ้นลงเพื่อว่ายน้ำเคลื่อนตัวไปข้างหน้า ขนาดของแพนหางกว้างประมาณ 0.75-0.85 เมตร ลักษณะรูปร่างทั่วไปของพะยูน

28. อวัยวะเพศ : เป็นการยากที่จะจำแนกเพศของพะยูนจากการดูอวัยวะเพศ เนื่องจากอวัยวะเพศของพะยูนเพศผู้จะซ่อนอยู่ภายในลำตัว แต่สามารถสังเกตได้จากระยะห่างระหว่างช่องก้นกับช่องเพศ โดยพะยูนเพศผู้ระยะห่างระหว่างช่องก้นกับช่องเพศจะอยู่ห่างกัน ส่วนในเพศเมียช่องก้นกับช่องเพศจะอยู่ชิดกันมาก นอกจากนั้นสามารถสังเกตได้จากลักษณะของเต้านมที่มีขนาดใหญ่และหัวนมยื่นยาวในพะยูนเพศเมียที่มีอายุมากๆหรือกำลังมีลูกอ่อน เต้านม : เต้านมและหัวนมของพะยูนจะอยู่ตรงโคนขาคู่หน้าทั้ง 2 ข้าง ซึ่งจะพบได้ทั้งพะยูนเพศผู้และพะยูนเพศเมีย ในเพศเมียขณะที่ยังตัวเล็กอยู่หัวนมจะมีลักษณะเป็นติ่งเล็กๆและเมื่อพะยูนมีลูกอ่อนเต้านมและหัวนมจะขยายใหญ่ขึ้น

29. ลักษณะที่แตกต่างระหว่างพะยูนและมานาที พะยูน มานาที อยู่ที่หาง พะยูนจะมีหางเป็น 2 แฉก คล้ายกับหางของพวก Cetaceans เช่น วาฬและโลมา คือตรงกลางมีลักษณะเป็นร่องหรือรอยบากและโคนหางจะแบนจากบนลงล่าง ส่วนหางของมานาทีมีลักษณะกลมไม่มีรอยบากตรงกลางและโคนหางจะไม่แบนจากบนลงล่าง ส่วนรูจมูกพะยูนจะมีรูจมูกอยู่บนส่วนยอดของริมฝีปากบนที่มีลักษณะเป็นก้อนเนื้อใหญ่และหนาหรือ Snout และเพศผู้มีงายื่นออกมาสามารถเห็นได้ชัด แต่ในพวกมานาทีรูจมูกจะอยู่ตรงส่วนหน้าของ Snout และในตัวเต็มวัยก็จะไม่มีงา และที่สำคัญมานาทีไม่สามารถพบในประเทศไทยได้จะพบได้ในทวีปอเมริกา

30. พฤติกรรมของพะยูน พะยูนมีการรวมเป็นฝูงและอยู่โดดเดี่ยวทั้งเมื่อน้ำขึ้นและน้ำลง มีการรวมเป็นฝูง ฝูงละ 2-3 ตัว อาจจะพบพะยูนเป็นฝูงใหญ่ และมีลูกพะยูนอยู่ด้วย ในปัจจุบันจะพบพะยูนมากที่สุด คือ ประเทศออสเตรเลีย

32. ที่สำคัญคือหญ้าทะเล และสาหร่ายทะเลบางชนิด (สาหร่ายสีเขียว)

34. พะยูนระหว่างแม่กับลูกนั้นมีความสัมพันธ์กันมาก ทั้งในขณะหากินและในขณะที่ว่ายน้ำ ลูกพะยูนและแม่จะว่ายน้ำหากินอยู่ใกล้ๆกัน บางครั้งอาจจะห่างกันแต่จะอยู่ในรัศมี ~1 เมตร ลูกพะยูนโผล่ขึ้นมาหายใจ 2-3 ครั้ง แล้วแม่พะยูนจึงโผล่ขึ้นมาหายใจครั้งหนึ่ง พะยูนอาจจะกินหญ้าทะเลในช่วงน้ำขึ้นทั้งกลางวันและกลางคืน พะยูนที่เกาะปาเลาส่วนใหญ่จะเข้ามากินหญ้าทะเลในตอนกลางคืน เพื่อหลีกเลี่ยงอันตรายจากคนและสิ่งแวดล้อมอย่างอื่น ที่ตอนเหนือของรัฐควีนแลนด์ประเทศออสเตรเลีย พะยูนจะเข้ามากินหญ้าทะเลในตอนกลางวัน พะยูนกินหญ้าทะเลวันละประมาณ 30 กิโลกรัม แต่บางตำราระบุว่า กินอาหารประมาณ วันละ 8 กิโลกรัม โดยใช้ปากเล็มหรืองับทั้งต้นพืชแล้วส่ายล้างสิ่งเกาะติดอื่นๆ แล้วกลืนทันทีโดยไม่เคี้ยว

35. แนวทางในการอนุรักษ์ 1.รักษาสภาพที่อยู่อาศัยแหล่งอาหาร ให้คงสภาพธรรมชาติมากที่สุด 2.ส่งเสริมชี้แจงให้มีความเข้าใจเกี่ยวกับพะยูนอย่างถูกต้องรวมถึงแก้ไขความคิดที่ผิดตามความเชื่อ 3.ศึกษาพฤติกรรม ลักษณะการดำรงชีวิตเพื่อเป็นแนวทางอนุรักษ์อย่างแท้จริง 4.ทำให้กฎหมายมีความเด็ดขาดและมีบทลงโทษที่เข็มงวดต่อการล่าพะยูน 5.พัฒนาบุคลากรและรวบรวมความรู้ต่างๆ และศึกษาวิจัยข้อมูล เรื่องพะยูนและหญ้าทะเลให้มีความใหม่ทันต่อเหตุการณ์เสมอ

36. ปัจจุบันมีรายงานว่าพบพะยูนกลุ่มเล็กๆ บริเวณหน้าอ่าวปอ บ้านป่าคลอก ประมาณ 10-20 ตัว และใกล้สูญพันธุ์

37. ช่วยกันอนุรักษ์พะยูนฝูงสุดท้าย...... สนับสนุนโดย