1. Հայդուկային(ֆիդայական
)
շարժում
ԵՐԵՎԱՆ 2013, ՄԽԻԹԱՐ ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ
Կ/Հ

2. Ներածություն
Հետևյալ նյութը ներկայացնում է 19-րդ դարի վերջի և
20-րդ դարում ստեղծված մարտիկների մարտերը,
գործունեությունը և նրա անդամներին, որոնք կոչվում
էին հայդուկներ կամ ֆիդայիներ: Նյութը բաղկացած
կլինի ընդհանուր շարժման վերաբերյալ
տեղեկություններից, նրանց կողմից և
մասնակցության նշանակավոր մարտերից, շարժման
գլխավոր անդամների կենսագրությունից և
գործունեությունի և վերջնական վերլուծությունից:

3. Ընդհանուր շարժումը
Ինչպես նշեցի հայդուկային կամ ֆիդայական շարժումը սկիզբ է դրվել 19-րդ դարի
վերջին և 20-րդ դարի սկզբին, երբ Հայաստանը և հայերը գտնում էին անմխիթարելի
վիճակում: Նշեմ, որ այդ ժամանակաշրջանում հայաստանը բաժանված էր թուրքայի և
ռուսաստանի միջև: Ազգը գտնվում էր անորոշության մեջ: Մեծագույն ջանքեր էին
գործադրվում անկախ և ինքնավար իշխանություն ստեղծելու և թշնամու լծից
ազատվելու համար: Թուրքերի վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ այնքան էլ լավ չէր:
Տեսնելով հայերի նկատմամբ տեղի ունեցող ոճրագործությունները, որոշ հայերի մեջ
պայքարելու և պաշատապանելու ցանկություն առաջացավ: Եվ այս մարդկանց մի
մասը որոշում էին դառնալ ֆիդայի և բարձրանում էին լեռները, սկսում ապրել այնտեղ
և երդում տալիս ապրել ավելի համեստ կյանքով և պաշտպանել գյուղի ժողովրդին և
վերականգնել արդարություն: Ֆիդայիները տալիս էին երդում, որով պարտավորվում
էին կյանքը զոհել հայրենիքի և ժողովրդի համար, անվրեպ կրակել, լինել
գաղտնապահ, ճշտախոս, բարոյապես բարձր, չհայհոյել, չգործածել ոգելից
խմիչիչքներ, չվիրավորել միմյանց, հարգանքով վերաբերվել աշխատավոր ժողովրդին՝
անկախ ազգությունից: Նրանք անընդհատ գտնվել են շարժման մեջ, պայքարել
բռնակալության դեմ, պաշտպանել ազգի շահերը:

4. Նշանակավոր Ֆիդայիններ
Արաբո (Ստեփան Հրայր Դժոխք Վազգեն (Տիգրան
Մխիթարյան, 1863–1893 (Արմենակ Տերոյան, 1873–1898
թթ.) Ղազարյան, 1864–1904 թթ.)
թթ.)

5. Նշանակավոր Ֆիդայիներ
Աղբյուր Սերոբը (Վարդանյան) ֆիդայական շարժման առաջին սերնդի գործիչներից է:
Սերոբը՝ դեռևս երիտասարդ, բախվել է Թուրքիայում տիրող անարդարությանը և, խուսափելով
իշխանությունների հետապնդումներից, 1891 թ-ին եղբայրների օգնությամբ հասել է
Կոստանդնուպոլիս, ապա տեղափոխվել է Ռումինիա և անդամագրվել ՀՀԴ կուսակցությանը:
Իմանալով Աբդուլ Համիդ II-ի կազմակերպած հայերի կոտորածների մասին՝ 1895 թ-ին 27 հոգուց
բաղկացած խմբով վերադարձել է Խլաթ և կազմակերպել գավառի հայկական գյուղերի
ինքնապաշտպանությունը: Նրա հայդուկախմբում մարտնչած բազմաթիվ ֆիդայիներ (Բիթլիսցի
Մուշեղը, Բալաբեխ Կարապետը և ուրիշներ) հետագայում դարձել են ջոկատների հրամանատարներ:
Որոշ ժամանակով նրա խմբի անդամ է եղել նաև Անդրանիկը: Ֆիդայական շարժման պատմության
հերոսական էջերից է 1898 թ-ի հոկտեմբերի 20-ին Աղբյուր Սերոբի խմբի մղած կռիվը Բիթլիսից ոչ
հեռու՝ Բաբշեն գյուղի մոտ: Գելիեգուզանի կռվում գերվել և Բիթլիս է տարվել Աղբյուր Սերոբի
վիրավոր կինը՝ խմբի միակ կին հայդուկը` Սոսեն, սակայն շուտով ազատվել է: Ժողովուրդը նրան օծել
է Մայրիկ պատվանունով: Սոսե Մայրիկը 1904 թ-ի Սասունի ապստամբությունից հետո տեղափոխվել
է Վան, ապա՝ Կովկաս: Նրա մյուս որդին՝ Սամսոնը, զոհվել է Կարինում:
1920 թ-ի վերջին Սոսե Մայրիկը տեղափոխվել է Կոստանդնուպոլիս, ապա հաստատվել Եգիպտոսի
Ալեքսանդրիա քաղաքում, որտեղ էլ 1953 թ-ին վախճանվել է: 1998 թ-ին նրա աճյունը տեղափոխվել է
Երևան և ամփոփվել Եռաբլուրում:
Ժողովուրդը բազմաթիվ երգեր է հյուսել Աղբյուր Սերոբի և Սոսե Մայրիկի սխրանքների մասին:

6. Նշանակավոր Ֆիդանյիներ
Անդրանիկը հայ ժողովրդի Ազգային հերոս է, ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ, փառաբանված
հայդուկապետ և զորավար:
Անդրանիկ Օզանյանը սովորել է ծննդավայրի Մուշեղյան վարժարանում: 17 տարեկանում ահաբեկել է իր
հորն անարգած թուրքին և բանտարկությունից խուսափելու համար գնացել է Կոստանդնուպոլիս,
աշխատել զինագործարանում, ապա անցել Ռումինիա: 1891 թ-ին անդամագրվել է հնչակյան
կուսակցությանը, շուրջ մեկ տարի անց` ՀՀԴ-ին, որից վերջնականապես հեռացել է 1917 թ-ին:
1905–06 թթ-ին հայ-թաթարական կռիվների ժամանակ զենք հայթայթելու նպատակով մեկնել է Ֆրանսիա և
Բուլղարիա: 1906 թ-ին հրատարակել է հայդուկային կռվի իր ռազմուսույցը՝ «Մարտական հրահանգներ»
կանոնագիրքը: 1908 թ-ի երիտթուրքական հեղաշրջումից հետո հանդես է եկել ՀՀԴ-ի և երիտթուրքերի
համագործակցության դեմ, մերժել թուրքական խորհրդարանի անդամ դառնալու դաշնակցության
առաջարկըատով նահանջել է Սարիղամիշ–Կարս–Ալեքսանդրապոլ ուղղությամբ:
1918 թ-ի հունիսի 4-ին Բաթումում ստորագրվելիք թուրք-հայկական պայմանագրով, որով նախատեսվում էր
նաև զինաթափել հայկական ջոկատները, այդ թվում՝ Անդրանիկի զորամասը, դադարեցվել են ռազմական
գործողությունները: Այդ պայմանը սկզբունքորեն անընդունելի համարելով, միաժամանակ նորահռչակ
Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանը վնաս չպատճառելու համար Անդրանիկը որոշել է
հեռանալ Հայաստանից: Հունիսի 2-ին Դիլիջանից անցել է Ելենովկա (այժմ՝ քաղաք Սևան), ապա՝
Նախիջևան, որտեղից մտադիր էր անցնել Պարսկաստան, ընդառաջ գնալ Բաքու շարժվող անգլիական
զորքերին և նրանց աջակցությամբ Վանով մտնել Արևմտյան Հայաստան ու շարունակել պայքարը:
1919 թ-ի ապրիլին եկել է Սբ Էջմիածին, զորամասի գույքն ու զենքը հանձնել է կաթողիկոսին, զորացրել
զինվորներին և մեկնել Ֆրանսիա, իսկ 1922 թ-ից հաստատվել է ԱՄՆ-ի Ֆրեզնո քաղաքում:

7. Նշանակավոր Ֆիդայիներ
Աղբյուր Սերոբ Սոսե Մայրիկ Անդրանիկ Օզանյան

8. Վերլուծություն
Ի՞նչ տվեց հայդուկային շարժումը
Հայդուկային շարժումը իր մեծ ազդեցությունը ունեցավ և՛ այդ ժամանակշրջանի
ընթացքում, և՛ ապագայում: Նախ աննկարագրելի է հայդուկների կատարած
աշխատանքը ինքնապաշտապանական մարտերի ընթացքում: Դրանք կարողացան
ժողովրդին ոգևորվելու և միավորվելու ներուժ հաղորդել: Այն կարողացավ ժողովրդի
գիտակցության մեջ առաջացնել ավելի լավ է զոհվել պատվով իբրև մարդ, քան քարշ
տալ խղճուկ, ստրկական գոյությամբ գաղափարը, նրանց կատարած սխրանքների
միջոցով: Ցույց տվեց, որ յուրաքաչյուր հայ ուղղակի պարտավոր է պաշտպանել իր
ընտանիքը, իր ազգը և իր հայրենիքը ցանկացած գնով: Նաև շարժումը ազդեցություն
ունեցավ ապագա սերունդների վրա, առաջացնելով հայրենասիրություն և ավելի լավ
հայրենիք ունենալու ձգտում: Ազզդեցության նշանակավոր ապացույցներից է
արցախյան հերոսամարտը և Շոշիի գրավում:
Հայդուկային շարժումը հայ ազգային-ազատագրական շարժման փառավոր էջերից է:

9. Աղբյուրներ
http://www.findarmenia.com/arm/history/24/466/467
http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1330
Հայոց Պատմություն 11(ընդհանուր և բնագիտամաթեմատիկական հոսքեր), Երևան
2010
Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան 1986