1. พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพทพระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต) (ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑/ยุติ)

2. พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท© พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต)ISBN 974-575-029-8พิมพครั้งที่ ๑ พ.ศ. ๒๕๒๒ ๑,๕๐๐ เลม– งานพระราชทานเพลิงศพ พระครูปลัดสมัย กิตติทตฺโต เจาอาวาสวัดพระพิเรนทร ฺพิมพครั้งที่ ๒ (เพิ่มศัพทและปรับปรุง) พ.ศ. ๒๕๒๗ ๙,๔๐๐ เลมพิมพครั้งที่ ๓ (เพิ่มภาคผนวก) พ.ศ. ๒๕๒๘ ๕,๐๐๐ เลม– พิมพถวายมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย โดย “ทุนพิมพพจนานุกรมพุทธศาสน”พิมพครั้งที่ ๔–๙ พ.ศ. ๒๕๓๑–๒๕๔๓ ๓๑,๕๐๐ เลมพิมพครั้งที่ ๑๐ พ.ศ. ๒๕๔๖ (จัดเรียงพิมพใหมดวยระบบคอมพิวเตอร) ขนาดตัวอักษรธรรมดา ๕,๐๐๐ เลม ขนาดตัวอักษรใหญ ๕,๐๐๐ เลมพิมพครั้งที่ ๑๑, ๑๒ - กรกฎาคม - พฤศจิกายน ๒๕๕๑ (ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑) ๓๐,๖๐๐ เลมพิมพครั้งที่ ๑๓, ๑๔ - กันยายน – ธันวาคม ๒๕๕๒ (ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑/เสริม) ๘,๐๐๐ เลมพิมพครั้งที่ ๑๕ - ๒๔ กรกฎาคม ๒๕๕๓ (ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑/ยุติ)พิมพครั้งที่ ๑๘ - เดือนกรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๕๕ (ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑/ยุติ)– มูลนิธิธรรมทานกุศลจิต พิมพแจกมอบเปนธรรมทาน ๑,๐๐๐ เลมพิมพท่ี

3. อนุโมทนา ดร.ชัยยุทธ ปลนธนโอวาท ประธานมูลนิธธรรมทานกุศลจิต ในนามของ ั ิมูลนิธธรรมทานกุศลจิต ไดแจงบุญเจตนาทีจะจัดพิมพหนังสือ พจนานุกรม ิ ่พุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท และ พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม เปนธรรมทาน เพื่อเกื้อกูลแกผูที่กาลังศึกษาคนควาพุทธธรรม ซึ่งมัก ํตองการมีหนังสือจําพวกพจนานุกรมธรรมะเปนทีปรึกษา โดยจะไดมอบถวาย ่แกโรงเรียนพระปริยัติธรรม ตามพระอารามหลวง และวัดตางๆ ทั่วประเทศตลอดจนองคกร หนวยงาน และผูสนใจทัวไป  ่ ขออนุโมทนาธรรมทานบุญกิริยาอันเกิดจากน้ําใจใฝธรรม และความมีไมตรีจิตตอญาติมิตรและประชาชน โดยมุงหวังใหเกิดประโยชนสุขที่เปนแกนสารแกชีวิตและสังคม ขอกุศลจริยาเพื่อประโยชนทางการศึกษาในแนวแหงไตรสิกขานี้ จงเปนปจจัยแหงความเจริญแพรหลายของพระสัทธรรม เพื่อความเกษมศานตแหงมหาชน ตลอดกาลยาวนานสืบไป พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต) ๒๙ กรกฎาคม ๒๕๕๕

4. บันทึกนํา - พิมพครั้งที่ ๑๑ (ฉบับ “ชําระเพิ่มเติม ชวงที่ ๑”) หนังสือนี้เกิดขึ้น ๒๙ ปมาแลว เมื่อ พ.ศ. ๒๕๒๒ เดิมทีนั้นมุงใหเปนงานสําหรับใชไปพลาง โดยพักงานพจนานุกรมเดิมที่เริ่มมาแต พ.ศ. ๒๕๐๖ ไวกอน (มีความเปนมาดังไดเลาไวตางหาก) และเปนงานเรงดวนเฉพาะหนา เพื่อเปนอนุสรณในงานพระราชทานเพลิงศพทานอาจารยพระครูปลัดสมัย กิตฺติทตฺโต อดีตเจาอาวาสวัดพระพิเรนทร ทําไวเพียงเปนขอมูลพื้นฐาน สําหรับผูเรียนนักธรรม และผูแรกศึกษา จึงตั้งชื่อวาพจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับครู นักเรียน นักธรรม พรอมกับหวังวาจะหาโอกาสปรับปรุงและเพิ่มเติมตอไป บัดนี้ งานพจนานุกรมเดิมที่เริ่มแตป ๒๕๐๖ ซึ่งพักไว ไดกลายเปนพับไปแลว สวน พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท นี้ (เปลี่ยนเปนชื่อปจจุบันเมื่อพิมพครั้งที่ ๒ ใน พ.ศ.๒๕๒๗ เพื่อเขาชุดกับพจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม ที่ไดเกิดขึ้นกอนตั้งแต พ.ศ.๒๕๑๘) ยังเปนเพียงขอมูลพื้นฐานอยูอยางเดิม จนกระทังตนปทแลว เดือนมกราคม พ.ศ.๒๕๕๐ ผานเวลามา ๒๘ ป บังเอิญผูเ รียบเรียงเกิดมีโรค  ่ ี่แทรกที่คอนขางยืดเยื้อ ก็เลยไดมีเวลาและโอกาสหันไปรื้อฟนงานเพิ่มเติมพจนานุกรมนี้ แตกระนั้น ก็กลายเปนงานยืดเยื้อ มีงานอื่นมาแยงเวลาไปเสียมาก ถึงขณะนี้ ๑ ปครึ่ง จึงยุติที่จะพิมพเผยแพรไปคราวหนึ่งกอน งานปรับปรุงและเพิ่มเติมนี้ ในที่นี้ เรียกวา การชําระ-เพิ่มเติม เปนงานใหญ ยากจะทําใหเต็มตามตองการ จึงไดแบงงานนั้นเปน ๓ ชวง ดังนี้ การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑: แกไขปรับปรุงขอขาดตกบกพรองที่พบเฉพาะหนา โดยเฉพาะสวนหลงตาทีบงเอิญพบ และเพิมเติมคําศัพทและคําอธิบายทีรบดวน หรือบังเอิญนึกได รวมทังศัพททบนทึกไวระหวางเวลาที่ ่ั ่ ่ี ้ ี่ ัผานมา (เลือกทําเฉพาะคําทีไมซบซอนนัก) และบางคําทีทานผูใชไดมนาใจแจงมาวาเจอคําผิดหรือคนหาไมพบ ่ ั ่  ี ้ํ การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๒: อาน-ตรวจตลอดเลม เพื่อจะไดมองเห็นคําพิมพผิด คําตก จุดและแงที่จะแกไข-ปรับปรุง-เพิ่มเติมทั่วทั้งหมด พรอมทั้งจัดปรับคําอธิบายศัพททั้งของเดิมและสวนที่เพิ่มเติม ใหเขามาตรฐานเดียวกัน ทั้งในแงการแสดงความหมาย วิธีอธิบาย และอัตราสวนความยาวที่สัมพันธกับความสําคัญของศัพทนั้นๆ การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๓: มุงที่การจัดระบบ เพื่อใหสม่ําเสมอ กลมกลืน เปนแบบแผนอันเดียวกันและทั่วกัน เชน มีคาอาน บอกที่มาในคัมภีร แสดงคําเดิมในภาษาบาลีและสันสกฤต และถาเปนไปได ใหคํา ํแปลภาษาอังกฤษของศัพทตั้งหรือหัวศัพท พรอมทั้งแผนที่และภาพประกอบ บัดนี้ ถือวาเสร็จงาน ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ เนื้อหนังสือขยายจากเดิมเพิ่มขึ้น ๒๐๔ หนา (จาก ๓๗๖หนา เปน ๕๘๐ หนา) มีศัพทที่ปรับแกเพิ่มเติมประมาณ ๑,๑๐๐ คํา แตพรอมกับที่มีศัพทและคําอธิบายเพิ่มขึ้นเปนอันมาก ก็เกิดความไมสมดุลขึ้น เพราะวา ในขณะที่ศัพทเพิ่มใหม และศัพทที่ปรับปรุง (เชน ปริตร, ภาณยักษ, มานะ) มีคําอธิบายยืดยาว ดังจะเปนสารานุกรม แตคําเกาที่มีอยูเดิมสวนใหญมีคําอธิบายสั้นนิดเดียว ทั้งนี้ ขอใหถือวาคงใชตอไปพลางกอน และใหความเรียบรอยราบรื่นเปนเรื่องของการชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๒ และ ชวงที่ ๓ ที่อาจจะมีขางหนา พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต) ๑๙ มิถุนายน ๒๕๕๑

5. ข บันทึกเสริม พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ที่ ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ ไดพิมพเสร็จออกมาเผยแพรเมื่อเดือน มิ.ย. - ก.ค. ๒๕๕๑ เวลาผานไปรวดเร็ว ถึงบัดนี้ปเศษแลว ระหวางนี้ บางทานผูใฝศึกษา มีฉันทะแรงกลา พรอมดวยความมีน้ําใจเกื้อหนุน ไดตั้งใจอานตลอดเลมโดยละเอียด และเก็บรวมคําผิดคลาดเคลื่อน ตก และเกิน เปนตน แลวสงมาให ฝายทานที่ขออนุญาตพิมพรายลาสุด เมื่อทราบเรื่องนี้ ก็อยากจะพิมพฉบับที่ไดแกไขขอผิดเหลานั้นแลว จึงขอรองและเรงมา แตทางดานผูเรียบเรียงหนังสือนี้เองนอกจากงานอื่นบีบรัดแลว ก็อยูในระยะอาพาธขั้นรุนแรงตอเนื่อง เรื่องจึงยืดเยื้อเรื่อยมา แตในที่สุด เมื่อวานนี้เอง ไดโอกาสทํางานนี้ จึงยกตนฉบับพจนานุกรมขึ้นมาแกไขจนเสร็จสิ้นไปในวันเดียว และวันนี้จง ึเตรียมฝากสงตนฉบับนั้นใหแกทานที่ขอพิมพ แลวแตจะไปดําเนินการกันเองใหเกิดประโยชนตอไป ทานทีสงบัญชีคาควรแกมาให ทีไดใชงานเมือวานนี้ มี ๓ ทาน เรียงตามลําดับเวลาที่บัญชีมาถึง คือ ่ ํ ่ ่พระมหานิยม สีลสํวโร แหงมหาจุฬาอาศรม คุณพันธุรพี นพรัมภา และคุณจิรประภา เดชะอําไพ (สงผานทางพระครูปลัดสุวฒนพรหมคุณ พระการุณย กุสลนนฺโท และคุณพนิตา อังจันทรเพ็ญ ตามลําดับ) ั ตามบัญชีของพระมหานิยม สีลสํวโร ซึ่งมีทั้งแกคําผิด ตัดคําเกิน ปรับคําเดียวกันในตางที่ใหตรงกัน เปนตน นับได ๕๕ แหง เห็นไดวาทานทํางานดวยความใสใจและละเอียดลออมาก นอกจากนั้น ในฐานะที่เปนพระเปรียญผูมีทั้งฐานและประสบการณดานปริยัติ ยังมีขอเสนอหลายอยางที่เปนประโยชนเชน เสนอเพิ่มคํา (เพื่อเปนศัพทตั้ง) มา ๑๗ คํา และขอใหใสคําแปลไทยสําหรับขอความบาลีบางแหง(เพื่อใหผูคนควาที่ไมรูบาลีสามารถเขาใจไดดวย) แตเรื่องนี้ ดังที่บอกกลาวไวแลว จะตองรอไวทําในการ“ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๒” (คราวนี้ตองใหจํานวนหนาคงอยูเทาเดิม) บัญชีของคุณพันธุรพี นพรัมภา มีคําที่ไดแก ซึ่งไมซ้ํากับของพระมหานิยม สีลสํวโร นับได ๓๕ แหงกับการเวนวรรคหลังตัวเลข และหลัง พ.ศ. หลัง ค.ศ. อีก ๓๐ แหง พอมาถึงบัญชีของคุณจิรประภา เดชะอําไพ ปรากฏวา คําผิดที่พบแทบทั้งหมดซ้ํากับ ๒ บัญชีแรกสวนที่ไมซ้ํา ก็ไดแกไป แตไดประโยชนมากที่ทําใหมั่นใจวานาจะแทบไมมีคําผิดเหลืออยูในพจนานุกรมนี้ ขออนุโมทนาเจาของบัญชีขอพึงแก ทั้ง ๓ ทานไว ณ ที่นี้ เปนอยางยิ่ง (ขอพึงแกที่ผูเรียบเรียงเองบังเอิญพบ และที่ไดรับคําบอกแจงแหลงอื่นบางแหง ก็ไดถือโอกาสปรับแกเติมไปดวยอีกเกิน ๒๐ แหง) ดังไดเลาไวในบันทึกนําครั้งที่แลววา ผูเรียบเรียงเองยังไมไดอาน-ตรวจตลอดเลมพจนานุกรมนี้เลย และไดจดเอางานสวนนีรวมไวในการ “ชําระ-เพิมเติม ชวงที่ ๒” ทีจะมีภายหนา แตครันไดบญชีคาพึงแกจาก ั ้ ่ ่ ้ ั ํสามทานนีแลว ก็คดวาตนคงไมจาเปนตองทํางานนีอก สามารถตัดงานอาน-ตรวจตลอดเลมนันออกไปได ้ ิ ํ ้ี ้เลย และมีความเปนไปไดมากวา งาน พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท อาจจะตองตัดตอนจบลงเพียงในระดับนี้ เพราะมีความเปนไปไดนอยอยางยิงทีผเู รียบเรียงจะมีโอกาสเหลือพอทีจะทํางานนั้น  ่ ่ ่ หวังวา งานเสริมการ “ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑” นี้ คงจะชวยใหผูศึกษาคนควาไดรับประโยชนจากพจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ใกลเต็มคุณคายิ่งขึ้น พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต) ๙ กันยายน ๒๕๕๒

6. ความเปนมา ในการ “ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑”: ม.ค. ๒๕๕๐ - มิ.ย. ๒๕๕๑ก) งานในโครงการ ชะงัก-หายไป ยอนหลังไปถึง พ.ศ.๒๕๐๖ เมื่อหนังสือ Student’s Thai–Pali–English Dictionary ofBuddhist Terms เลมเล็กๆ เสร็จแลว ผูจัดทําหนังสือนี้ ก็ไดเริ่มงานพจนานุกรมพระพุทธศาสนางานคางที่ ๑: เริ่มแรก คิดจะทําพจนานุกรมพระพุทธศาสนาเชิงสารานุกรม ฉบับที่คอนขางสมบูรณเลยทีเดียว มีทั้งภาษาไทยและภาษาอังกฤษ โดยเขียนแยกเปน ๒ คอลัมน ซาย-พากยไทยและ ขวา-พากยอังกฤษ เริ่ม ๒๙ ก.ย. ๒๕๐๖ ถึง ๑๒ พ.ย. ๒๕๐๗ จบอักษร “บ” (ยังคางชําระบางคํา) ตองเขารับงานที่มหาจุฬาฯ แลวยุงกับงานที่นั่น จนงานพจนานุกรมชะงักแลวหยุดไปเลยงานคางที่ ๒: เมื่อเห็นวายากจะมีโอกาสทํางานคางนั้นตอ จึงคิดใหมวาจะทําฉบับที่มีเพียงพากยไทย อยางยนยอ โดยมีภาษาอังกฤษเฉพาะคําแปลศัพทใสวงเล็บหอยทายไว แลวเริ่มงานใน พ.ศ.---- แตงานที่มหาจุฬาฯ มาก พอทําจบ “ต” ก็ตองหยุด (ตนฉบับงานชุดนี้ทั้งหมดหายไปแลว)  (ระหวางนั้น ในป ๒๕๑๕ โดยคํานิมนตของทานเจาคุณเทพกิตติโสภณ ครั้งยังเปนพระมหาสมบูรณ สมฺปุณฺโณ ตกลงทําประมวลหมวดธรรมออกมาใชกันไปพลางกอน ทําใหเกิดพจนานุกรมพุทธศาสตร [ตอมาเติมคําวา ประมวลธรรม] เสร็จเปนเลม ใน พ.ศ. ๒๕๑๘)งานคางที่ ๓: ใน พ.ศ.๒๕๑๙ ไปเปนวิทยากรที่ Swarthmore College เมื่อกลับมาในป ๒๕๒๑ตังใจหยุดงานอืนทังหมดเพือจัดทําสารานุกรมพุทธศาสนา โดยเริมตนใหม ทําเฉพาะพากยภาษาไทย มี ้ ่ ้ ่ ่ภาษาอังกฤษเพียงคําแปลศัพทในวงเล็บหอยทาย พอใกลสนป ๒๕๒๑ ก็จบ “ก” รวมได ๑๐๕ หนา ิ้กระดาษพิมพดีด และขึ้น “ข” ไปไดเล็กนอย แลวหันไปทําคําเกี่ยวกับประวัติเสร็จไปอีก ๘๐ หนา ตนป ๒๕๒๒ นั้นเอง ศาสตราจารย ดร. ระวี ภาวิไล จะพิมพ พุทธธรรม ไดขอเวลาทานเพื่อเขียนเพิ่มเติม แลวการไปบรรยายที่ Harvard University มาแทรก กวาจะเติมและพิมพเสร็จ สิ้นเวลา ๓ ป งานทําพจนานุกรม-สารานุกรมเปนอันหยุดระงับไป จากนั้น งานดานอื่นเพิ่มขึ้นตลอดมาข) งานใหมนอกสาย แตเสร็จ: พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท๑. ยุคพิมพระบบเกา ตนป ๒๕๒๒ นั้นแหละ เมื่อเห็นวาคงไมมีโอกาสฟนงานที่คาง ก็นึกถึงหนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย (สําหรับวิชาใหมในหลักสูตรนักธรรม) ที่มหาจุฬาฯ พิมพออกมาใน พ.ศ.๒๕๐๓ ซึ่งแทบจะยังไมทันไดเผยแพร วิชาใหมนั้นก็ถูกยกเลิกเสีย จึงพบหนังสือชุดนั้นเหลือคางถูกทอดทิ้งอยูมากมาย เห็นวา มีขอมูลพอจะทําเปนพจนานุกรมเบื้องตนได อยางนอยหัวศัพทที่มีอยูก็จะทุนแรงทุนเวลาในการเก็บศัพทไปไดมาก จึงตกลงทํางานใหมชิ้นที่งายและรวบรัด โดยนําหนังสือชุดนัน ้ทัง ๓ เลม รวม ๙ ภาค (ศัพท น.ธ.ตรี–โท–เอก ชันละ ๓ วิชา จึงมีชนละ ๓ ภาค) มาจัดเรียงเปน ้ ้ ั้

7. งพจนานุกรมเบืองตนเลมเดียว พิมพออกมากอน ในงานพระราชทานเพลิงศพทานอาจารยพระครูปลัด ้สมัย กิตตทตฺโต (๑๙ พ.ค. ๒๕๒๒) เรียกชือวา พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับครู นักเรียน นักธรรม ฺิ ่(เปลียนเปนชือปจจุบนวา พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท เมือพิมพครังที่ ๒ พ.ศ.๒๕๒๗) ่ ่ ั ่ ้ หนังสือใหมเลมนีไมเกียวของกับงานทีทามาแลวแตอยางใด งานเกาทีทาคางไวทงหมดถูกพัก ้ ่ ่ํ ่ํ ั้เก็บเฉยไว เพราะในกรณีนี้ มุงสําหรับผูเ รียนขันตน โดยเฉพาะนักเรียนนักธรรม ตองการเพียงศัพท  ้พื้นๆ และความหมายสั้นๆ งายๆ จึงคงขอมูลสวนใหญไวตามหนังสือศัพทหลักสูตรภาษาไทยนั้นโดยแกไขปรับปรุงอธิบายเพิ่มหรือเขียนขยายบางเพียงบางคํา และเติมศัพทนักธรรมที่ตกหลนและศัพททั่วไปอันควรรูที่ยังไมมี เขามาบาง รวมแลว เปนขอมูลของเกากับของใหมราวครึ่งตอครึ่ง หลังจากพิมพออกมาแลว พจนานุกรมเลมนี้ก็มีชะตากรรมที่ข้ึนตอระบบการพิมพยุคนั้นโดยเฉพาะตนแบบซึ่งอยูในแผนกระดาษที่ตายตัว แทบปรับเปลี่ยนอะไรไมไดเลย การพิมพครั้งตอๆ มา ตองพิมพซ้ําตามตนแบบเดิม ถาจําเปนตองแกไข ก็แกไดเพียง ๔–๕ บรรทัด ยิ่งตอมาแผนกระดาษตนแบบก็ผุเปอย โดยเฉพาะพจนานุกรมนี้ ตนแบบที่ทําขึ้นใหมในการพิมพครั้งที่ ๒ไดสญหายไปตั้งแตพิมพเสร็จ การพิมพตอนั้นมาตองใชวิธีถายภาพจากหนังสือที่พิมพครั้งกอนๆ ู  แตกระนั้น พจนานุกรมนี้ยังมีศัพทและคําอธิบายที่จะตองเพิ่มอีกมาก เมื่อแกไขของเดิมไมได พอถึงป ๒๕๒๘ จะพิมพครั้งที่ ๓ จึงใสสวนเพิ่มเขามาตางหากตอทายเลมเปน “ภาคผนวก” (มีศัพทต้งหรือหัวศัพทเพิ่ม ๑๒๔ ศัพท รวม ๒๔ หนา) จากนั้นมา ก็ไดแคพิมพซ้ําเดิมอยางเดียว ั๒. เขาสูยุคขอมูลคอมพิวเตอร เมือเวลาผานมาถึงยุคคอมพิวเตอร ก็มองเห็นทางวาจะแกไข–ปรับปรุง–เพิมเติมพจนานุกรม ่ ่นีได แตกตองรอจุดตังตนใหม คือพิมพขอมูลพจนานุกรมในเลมหนังสือ ลงในคอมพิวเตอร ้ ็ ้  แมจะตองใชเวลาและแรงงานมาก ก็มีทานที่สมัครใจเสียสละ ไดพิมพขอมูลหนังสือพจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ลงในคอมพิวเตอร โดยมิไดนดหมายกัน เทาทีทราบ ๔ ชุด ั ่เริมดวยพระมหาเจิม สุวโจ แหงมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ทีทางานอยูหลายปจนเตรียมขอมูล ่ ่ํ เสร็จแลวมอบมาใหเมื่อวันที่ ๒๘ พฤษภาคม ๒๕๔๑ แลวก็มีชุดของผูอื่นตามมาอีก ทังทีมขอมูลในคอมพิวเตอรแลว ผูจดทําเองก็ไมมเี วลาตรวจ เวลาผานมาจนกระทัง รศ. ดร. ้ ่ี ั ่สมศีล ฌานวังศะ ราชบัณฑิต (มีบตรหญิง–ชาย คือ น.ส.ภาวนา ตังแตยงเปน ด.ญ.ภาวนา ฌานวังศะ ุ ้ ัและนองชาย คือ นายปญญา ตังแตยงเปน ด.ช.ปญญา ฌานวังศะ เปนผูชวยพิมพขอมูล) นอกจาก ้ ั  พิมพขอมูลหนังสือลงในคอมพิวเตอรแลว ยังชวยรับภาระในการพิสูจนอักษร (ตรวจปรูฟ) ตลอดเลม นอกจากตรวจเองแลว ก็ยังหาพระชวยตรวจทานอีก ใหแนใจวาขอมูลใหมในระบบคอมพิวเตอรนี้ตรงกับขอมูลเดิมในเลมหนังสือ แลวในที่สุด พจนานุกรมนี้ก็พิมพเสร็จออกมาใน พ.ศ. ๒๕๔๖ เนื่องจากผูจัดทําเองยังไมมเี วลาแมแตจะตรวจปรูฟ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท พิมพครั้งที่ ๑๐ ที่เสร็จออกมาใน พ.ศ. ๒๕๔๖ ซึ่งเปนครั้งแรกที่ใชขอมูลในระบบคอมพิวเตอรจึงมีหลักการทั่วไปวา ใหคงเนือหาไวอยางเดิมตามฉบับเรียงพิมพเกา ยังไมปรับปรุงหรือเพิมเติม ้ ่

8. จค) งานเริ่มเขาทาง: ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑๑. ผานไป ๒๘ ป จึงถึงทีชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ บัดนี้ เวลาผานไป ๒๙ ปแลว นับแตพมพ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ออก ิมาครั้งแรก ใน พ.ศ. ๒๕๒๒ ขอมูลสวนใหญในพจนานุกรมนั้น ยังเปนขอมูลพื้นฐานที่ตั้งใจวาจะชําระ-เพิ่มเติม แตก็ขัดของตลอดมา ในชวง ๒๔ ปแรก ติดขัดดวยระบบการพิมพไมเอือแลวความบีบคันดานเวลาก็ซาเขาไป สวน ้ ้ ้ํในชวง ๔ ปทชดใกลนี้ ทังทีมขอมูลสะดวกใชอยูในคอมพิวเตอร ก็ตดขัดดวยขาดเวลาและโอกาส ี่ ิ ้ ่ี  ิ จนมาถึงขึนปใหม ๒๕๕๐ นี้ เมือหาโอกาสปลีกตัวจากวัด พอดีโรคทางเดินหายใจกําเริบขึนอีก ้ ่ ้คออักเสบลงไปถึงสายเสียง พูดยากลําบาก ตอดวยกลามเนือยึดสายเสียงอักเสบ โรคยืดเยือเกิน ๒ เดือน ้ ้ไดไปพักรักษาตัวในชนบทนานหนอย เปนโอกาสใหไดเริมงานชําระ-เพิมเติมพจนานุกรม แตในขันนี้ ่ ่ ้เรงทําเฉพาะสวนรีบดวนและสวนทีพบเฉพาะหนาใหเสร็จไปชันหนึงกอน เรียกวา “งานชําระ-เพิม ่ ้ ่ ่เติม ชวงที่ ๑” คิดวาลุลวงไปไดทหนึง คงจะปดงานจัดใหพรอมเพือเขาโรงพิมพไดทนกอนโรคจะหาย  ี ่ ่ ัแตแลวก็ไมเปนไปอยางนัน จึงมีเรืองตองเลาตออีก ้ ่๒. อะไรมากับ และจะมาตาม การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ งานชําระ-เพิ่มเติมนี้ คือการทําให พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท มีคุณสมบัติเต็มตามความมุงหมาย เพราะหนังสือที่พิมพเรื่อยมานั้น จัดทําขึ้นอยางรวบรัดเพื่อพอใชไปพลางกอน เพียงเปนขอมูลพื้นฐานอยางที่กลาวแลว (มีบางบางคําที่มีโอกาสขยายความไปกอนแลว) เนื่องจากตระหนักวา จะไมมีโอกาสทํางานชําระ-เพิ่มเติมอยางตอเนื่องใหเสร็จสิ้นไปในคราวเดียว จึงกะวาจะแบงงานนี้เปน ๓ ชวง สําหรับชวงที่ ๑ คิดวาเพียงจะแกไขปรับปรุงขอขาดตกบกพรองที่พบเฉพาะหนา โดยเฉพาะสวนหลงตาที่บังเอิญพบ และเพิ่มเติมคําศัพทและคําอธิบายที่รีบดวน หรือบังเอิญนึกได เสร็จแลวก็พิมพออกไปทีหนึ่งกอน งานปรับปรุงนอกจากนั้น เอาไวทําในชวงที่ ๒ และ ชวงที่ ๓ อยางไรก็ดี เมือตกลงยุตงานชวงที่ ๑ วาพอเทานีกอน (๑๖ มี.ค. ๒๕๕๐) พอดีไดอานจดหมาย ่ ิ ้ ของพระมหานิยม สีลสํวโร (เสนารินทร) ที่สงมาตั้งแต ๑๘ พ.ย. ๒๕๔๗ ก็มองเห็นวา ทานแจงคําผิด-ตก ที่สําคัญ แมจะมากแหง ก็ใชเวลาแกไขไมมาก จึงทําใหเสร็จไปดวยในคราวนี้ รวมเพิ่มที่แกไขอีกราว ๕๐ แหง อีกทั้งไดเห็นชัดวา ดวยฉันทะของทานเอง พระมหานิยมตรวจพจนานุกรม โดยเทียบกับเลมเดิมที่เปนตนฉบับไปดวยนี้ ทานใชเวลาอานจริงจังละเอียด จนทําใหคิดวา ในการชําระ-เพิ่มเติมชวงที่ ๒ ที่จะอานอยางตรวจปรูฟตลอดดวยนั้น งานสวนนี้คงเบาลงมาก จะไดมุงไปที่งานเพิ่มเติม-ปรับปรุงทัวไป จึงขออนุโมทนาพระมหานิยม สีลสํวโร ไว ณ ทีนี้ ่ ่ พอจะปดงาน หันมาดูรายการศัพททพระธรรมรักษาแจงมาตังแต ๑๔ ธ.ค.๒๕๒๘ จนถึง ก.ค. ี่ ้๒๕๒๙ วาไมพบในพจนานุกรมฯ รวมได ๒๘ คํา เปนศัพทในอรรถกถาชาดกแทบทังนัน เห็นวานาจะทํา ้ ้ใหเสร็จไปดวยเลย จึงตัดคํานอกขอบเขตออกไป ๖ ศัพท (๑๙ หัวศัพทททาเพิมตามเสนอของพระ ี่ ํ ่

9. ฉธรรมรักษา คือ จุลกฐิน ฉาตกภัย ธุวภัต นิพทธทาน บุพจริยา ประชุมชาดก ปาฏิหาริยปกษ พาหิรทาน ัพาหิรภัณฑ วิตถารนัย สัตตสดกมหาทาน สัมมานะ สาธุกฬา สุคโตวาท อธิคมธรรม อภิสมพุทธคาถา ี ัอสทิสทาน อุปทวะ อุยยานบาล, อุทยานบาล) แลวแถมเองอีกประมาณ ๒๐ คํา ใชเวลาคน-เขียนจน เสร็จอีก ๔ วัน (ของพระมหานิยมราว ๕๐ ศัพท ทานตรวจใชเวลามากมาย แตเปนการแกคาทีพมพ ํ ่ ิผิด-ตก จึงใชเวลาเพียง ๖.๔๐ ชม. ก็เสร็จ สวนของพระธรรมรักษา แจงคําทีไมเจอ แมจะนอย ทําแค ่๑๙ หัวศัพท แตตองเขียนเพิมใหม จึงใชเวลามาก) ขออนุโมทนาพระธรรมรักษาดวย  ่ มีจดหนึงซึงการแกปญหาคอนขางซับซอน คือ คํา “อสิตดาบส” ทีไดรบความเอือเฟอจาก รอง ุ ่ ่  ่ ั ้ ศาสตราจารย ดร.ภัทรพร สิรกาญจน แจงใหทราบวา ทานทีทางานวิชาการ ทังฝายผูเ สนองาน และ ิ ่ํ ้ฝายผูพจารณางาน ประสบความติดของ เพราะหลักฐานชันตนกับเอกสารอางอิง มีขอมูลขัดแยงกัน  ิ ้ ใบแจงของ ดร.ภัทรพร สิรกาญจน ชวยทําใหเอะใจและไดตรวจสอบขอมูล ซึงไดแกปญหาดวยวิธี ิ ่ บอกขอมูลไปตามทีเ่ ปนของแหลงนันๆ โดยไมวนจฉัย ขออนุโมทนาทานผูแจง เปนอยางยิง ้ ิิ  ่ เมืองานปรับแกเพิมเติมดําเนินมาถึงวันที่ ๒๔ มีนาคม ๒๕๕๐ มีศัพทตั้งที่เพิ่มขึ้นและที่มีความ ่ ่เปลี่ยนแปลงราว ๓๑๗ หัวศัพท (ไมนับการแกคําผิด-ตก ที่พระมหานิพนธชวยแจงมา ราว ๕๐ แหง)หนังสือหนาเพิมขึน ๔๘ หนา (จากเดิม ๓๗๖ หนา เปน ๔๒๔ หนา) คิดวาจะยุตเิ ทานีและสงโรงพิมพ ่ ้ ้ อยางไรก็ดี เมือเหลือบไปดูในหนังสือทีพมพรนเกา พ.ศ.๒๕๒๗ ซึงใชเปนทีทยอยบันทึกศัพท ่ ่ ิ ุ ่ ่ทีนกขึนมาวาควรเพิมหรือควรปรับปรุง ก็ไดเห็นวาบางศัพทนาจะเติมลงไปในคราวนีดวย ก็เลยรอเพิม ่ึ ้ ่  ้ ่อีกหนอย พอทําคํานีเ้ สร็จ เห็นวาคํานันก็นาทํา ก็เติมอีกหนอย แลวมีงานอืนทีเ่ รงแทรกเขามาเปน ้  ่ระยะๆ รวมแลวงานอืนแทรกราว ๘ เดือน และมีเวลาทํายืดมาราว ๖ เดือน ทําไปทํามาก็ยตลงในบัดนี้ ่ ุิ การแกไขและเพิมเติมทังหมดนี้ เปนการทําเปนจุดๆ มุงจําเพาะไปทีจดนันๆ จึงยังไมไดตรวจดู ่ ้  ุ่ ้ทัวตลอดทังเลม การแกคาทีพมพผดและการเพิมศัพทใหมจานวนมาก เปนเรืองทีมาจากความบังเอิญ ่ ้ ํ ่ ิ ิ ่ ํ ่ ่พบบังเอิญเห็น เชน จะดูคา “สรณคมน” วาควรอธิบายเพิมเติมหรือไม พอดีเหลือบไปเห็นคํา ํ ่“สรภัญญะ” ซึงอยูใกลๆ ทังทีไมไดนกไววาจะทําอะไรกับคํานีเ้ ลย แตพอเห็นวาไดใหความหมายไวสน ่  ้ ่ ึ  ั้นัก ก็เลยเขียนอธิบายใหมอยางคอนขางยาว, จะอธิบายคําวา “ภาณวาร” ใหชดขึน ก็พลอยนึกถึงคําวา ั ้“ภาณยักษ” ดวย ทังทีเ่ ดิมไมมคานี้ และไมไดตงใจมาแตเดิม ก็เลยบรรจุ “ภาณยักษ” เขามาดวย และ ้ ีํ ั้อธิบายเสียยาว, คําวา “ถวายพรพระ” “คาถาพาหุง” “ชัยมงคลคาถา” ฯลฯ ก็เขามาโดยบังเอิญทํานองนี้ แมคาทีพมพผด ซึงยังไมไดตงใจจะตรวจปรูฟ ก็พบโดยบังเอิญและแกไปมากมาย แมกระทัง ํ ่ ิ ิ ่ ั้  ่เมือหนังสือใกลจะเสร็จ เชน จะเติมขอความ ๑ บรรทัดวา “ศาสนวงศ ดู สาสนวงส” ตอนนันจะตอง ่ ้รักษาใหขอความบรรทัดแรกและบรรทัดสุดทายของหนานันคงอยูทเี่ ดิม จึงตองลดบรรทัดในหนานัน  ้  ้ลง ๑ บรรทัด ทําใหตองอานหาคําศัพทในหนานันซึงมีคาอธิบายทีพอจะบีบใหบรรทัดนอยลง ก็เลย  ้ ่ ํ ่เจอโดยบังเอิญวา ทีคา “ศีล ๘” มีขอความวา “จะรักษาประจําใจก็ได” เกิดความสงสัยวา ไมนาจะมี ่ํ  “ใจ” จึงเปดหนังสือเกาสมัยปกสีสมดู พบวามีแต “ประจํา” จึงไดแกโดยตัด “ใจ” ออกไป หรืออยาง เมือตรวจดูความเรียบรอยของหัวศัพททขนไปปรากฏบนหัวกระดาษ ก็ทาใหบงเอิญพบหัวศัพททพมพ ่ ี่ ึ้ ํ ั ี่ ิผิด “สปทาจาริกงคะ” (สปทานจาริกงคะ) และ “อปโลกนธรรม” (อปโลกนกรรม) จึงไดแกใหถกตอง ั ั ู

10. ช๓. การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ ทําใหมีความเปลี่ยนแปลงอะไร การชําระ-เพิ่มเติมชวงที่ ๑ นี้ ถือวายุตลงในวันที่ ๑๙ มิถนายน ๒๕๕๑ ไดทําให ิ ุพจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท มีศัพทที่เพิ่มขึ้นและที่มีความเปลี่ยนแปลงรวมประมาณ ๑,๑๐๐ หัวศัพท กลายเปนเพิมอีก ๒๐๔ หนา (จากเดิม ๓๗๖ หนา เปน ๕๘๐ หนา) ่ หัวศัพท ที่มีก ารปรับ แก และที่เ พิ่ม ใหมใ นระยะ ๒ เดือ นแรก มี ตัวอยาง ดังนี้กัป, กัลป กิริยา กิเลสพันหา คงคา คณาจารย เครื่องรางชุมนุมเทวดา ตัณหา ๑๐๘ ทักขิณาบถ ทีฆนขสูตร ธรรมราชา ธัญชาตินัมมทา บริขาร บุพการ บุพนิมตแหงมรรค ปกตัตตะ ิ ปปญจะปริตร, ปริตต ปญญา ๓ พรหมจรรย มหานที ๕ มหายาน มาตรามานะ ยถากรรม ยมุนา โยนก โวการ (เชน จตุโวการ)  สมานฉันทสรภู สังคายนา สัจกิริยา สัจจาธิฏฐาน สีหนาท สุตะหีนยาน อจิรวดี อธิษฐาน อธิษฐานธรรม อภิสมพุทธคาถา ั อโศกมหาราชอาภัพ อายุ อายุสังขาร อาสภิวาจา อุตราบถ อุทยาน หัวศัพท ที่มีก ารปรับ แก และที่เ พิ่ม ใหมใ นระยะ ๑๔ เดือ นหลัง มี ตัวอยาง ดังนี้กรรมวาท กลาป คันธกุฎี คามวาสี คิหิวินัย จุณณิยบทจูฬมัชฌิมมหาศีล ฉันมื้อเดียว ชยมังคลัฏฐกคาถา ชวนะ ญาณ ๑๖ เดนตุลา ถวายพรพระ ธรรมทูต ธรรมสภา บังสุกุลตาย-เปน ปฏิกรรมปรมัตถธรรม ปานะ โปราณัฏฐกถา พุทธาวาส ภาณยักษ ยมกปาฏิหาริยรูปรูป, สุขมรูป วิถีจิต ุ วิปสสนูปกิเลส สมานฉันท สรณคมน สรภัญญะสังฆาวาส สารีริกธาตุ สุวรรณภูมิ สูกรมัททวะ อตัมมยตา อภิธัมมัตถสังคหะอรรถกถา อรัญวาสี อัชฏากาศ อากาศ อุปฏฐานศาลา  เอตทัคคะ การชําระ-เพิ่มเติมนี้ ทําให พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท มีลักษณะคืบเคลื่อนเขาไปใกลงานคางที่ ๓ ซึ่งไดหยุดลงเมื่อใกลสิ้นป ๒๕๒๑ เชน คํา “กัป, กัลป” ในการพิมพครั้งที่ ๑๐ พ.ศ. ๒๕๔๖ มีคาอธิบาย ๑๒ บรรทัด แตในฉบับชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ นี้ ขยายเปน ํ๑๑๓ บรรทัด เมื่อนําไปเทียบกับฉบับงานคางที่ ๓ นั้น (ในการเขียนขยายคราวนี้ ไมไดหันไปดูงานคางนั้นเลย) ปรากฏวา คําอธิบายในฉบับชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ นี้ ยังสั้นกวาเกาเกือบครึ่งหนึ่ง ถาตองการมองใหชัดวางานชําระ-เพิ่มเติมมีลักษณะอยางไร จะดูไดงายที่คําตัวอยางขางบนนั้น เฉพาะอยางยิ่งคําวา กัป, กัลป; กิเลสพันหา; เครื่องราง; ชาดก; ทักขิณาบถ; นัมมทา; บริขาร;ปริตร, ปริตต; ภาณวาร; มานะ; ยถากรรม; สรภัญญะ; สัจกิริยา; อธิษฐาน; อายุ บัดนี้ งานชําระ-เพิมเติม ชวงที่ ๑ ไดเสร็จสิ้นแลว โดยกําหนดเอาเองวาเพียงเทานี้ แตงาน ่ชําระ-เพิมเติม ชวงที่ ๒ และ ๓ ซึ่งรอขางหนา มีมากกวา ่ ขอทําความเขาใจรวมกันวา ตามที่คิดไว งานตรวจชําระ ๓ ชวง จะเปนดังนี้

11. ซ การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑: แกไขปรับปรุงขอขาดตกบกพรองที่พบเฉพาะหนา โดยเฉพาะสวนหลงตาที่บังเอิญพบ และเพิ่มเติมคําศัพทและคําอธิบายที่รีบดวน หรือบังเอิญนึกได รวมทั้งศัพทท่บนทึกไวระหวางเวลาที่ผานมา (ไดเลือกทําแลวเฉพาะคําที่ไมซับซอนนัก) และบางคําที่ทานผู ีัใชหนังสือ ไดมน้ําใจแจงมาวาเจอคําผิดหรือคนหาไมพบ ี การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๒: อาน-ตรวจตลอดเลม เพื่อจะไดมองเห็นคําพิมพผิด คําตกจุดและแงท่จะแกไข-ปรับปรุง-เพิ่มเติมทั่วทั้งหมด พรอมทั้งจัดปรับคําอธิบายศัพททั้งของเดิมและ ีสวนที่เพิ่มเติม ใหเขามาตรฐานเดียวกัน ทั้งในแงการแสดงความหมาย วิธีอธิบาย และอัตราสวนความยาวที่สัมพันธกับความสําคัญของศัพทนั้นๆ การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๓: มุงที่การจัดระบบ เพื่อใหสม่ําเสมอ กลมกลืน เปนแบบแผนอันเดียวกันและทั่วกัน เชน มีคาอาน บอกที่มาในคัมภีร แสดงคําเดิมในภาษาบาลีและสันสกฤต ํและถาเปนไปได ใหคําแปลภาษาอังกฤษของศัพทตั้งหรือหัวศัพท พรอมทั้งแผนที่และภาพประกอบ งานชําระ-เพิมเติม ชวงที่ ๑ ไดเสร็จสิ้นลง โดยกําหนดเอาเองวาแคนี้กอน แตชวงที่ ๒ และ ่ ชวงที่ ๓ ไมอาจคาดหมายวาจะเสร็จเมื่อใด หากไมนิราศ-ไมไดโอกาสจากโรค ก็กลาวไดเพียงวาอยูในความตั้งใจที่จะทําตอไป พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต) ๑๙ มิถุนายน ๒๕๕๑

12. คําปรารภ (ในการพิมพครั้งที่ ๑๐) เมื่อกลาวถึง พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท หลายทานนึกถึง พจนานุกรมพุทธศาสตรฉบับประมวลธรรม ดวย โดยเขาใจวาเปนหนังสือชุดที่มีสองเลมรวมกัน แตแทจริงเปนหนังสือที่เกิดขึ้นตางหากกัน ตางคราวตางวาระ และมีความเปนมาที่ทั้งตางหากจากกัน และตางแบบตางลักษณะกันก. ความเปนมา ชวงที่ ๑: งานสําเร็จ แตขยายไมได พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม เปนหนังสือที่คอยๆ กอตัวขึ้นทีละนอย เริ่มจากหนังสือStudent’s Thai–Pali–English Dictionary of Buddhist Terms เลมเล็กๆ ที่จัดทําเสร็จใน พ.ศ. ๒๕๐๖ตอแตนั้นก็ไดปรับปรุง–เพิ่มเติม–ขยายขนาดขึ้นเรื่อยๆ และไดขยายขอบเขตออกไปจนกลายเปนงานที่มีลักษณะเปนสารานุกรม เมื่อเวลาผานไปๆ ก็มองเห็นวางานทําสารานุกรมจะกินเวลายืดเยื้อยาวนานมาก ยิ่งมีงานอื่นแทรกเขามาบอยๆ ก็ยิ่งยากที่จะมองเห็นความจบสิ้น ในที่สุดจึงตกลงวาควรทําพจนานุกรมขนาดยอมๆ ขั้นพื้นฐานออกมากอน และไดรวบรวมคัดเลือกหมวดธรรมมาจัดทําคําอธิบายขึ้น ซึ่งไดบรรจบรวมกับหนังสือเลมเล็กเดิมที่สบมาแต พ.ศ. ๒๕๐๖ กลายเปนภาคหนึ่งๆ ใน ๓ ภาคของหนังสือที่รวมเปนเลมเดียวกันอันมีชื่อวา ืพจนานุกรมพุทธศาสตร เมื่อ พ.ศ. ๒๕๑๕ กาลลวงมาจนถึง พ.ศ. ๒๕๒๘ พจนานุกรมพุทธศาสตร ซึ่งพิมพครั้งที่ ๔ จึงมีช่อปจจุบันวา ืพจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม เพื่อใหเขาคูกับพจนานุกรมอีกเลมหนึ่งที่เปลี่ยนจากชื่อเดิมมาเปน พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ถึงวาระนี้ พจนานุกรมสองเลมนี้จึงเสมือนเปนหนังสือที่รวมกันเปนชุดอันเดียว พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ที่วานั้น เปนหนังสือที่เกิดขึ้นแบบทั้งเลมฉับพลันทันทีโดยแทรกตัวเขามาใน พ.ศ. ๒๕๒๒ ระหวางที่งานทําพจนานุกรมซึ่งขยายขอบเขตออกไปจนจะเปนสารานุกรมนั้น กําลังดําเนินอยู เนื่ อ งจากผูรวบรวมเรียบเรียงเห็ นว า งานทําสารานุก รม คงจะกินเวลายืดเยื้อไปอีกนาน และพจนานุกรมพุทธศาสตร ทีทาเสร็จไปแลว ก็มเี ฉพาะดานหลักธรรมซึงจัดเรียงตามลําดับหมวดธรรม ควรจะมี ่ํ ่พจนานุกรมเลมเล็กๆ งายๆ วาดวยพระพุทธศาสนาทั่วๆ ไป แบบเรียงตามลําดับอักษร ทีพอใชประโยชนพนๆ ่ ื้สําหรับผูเ ลาเรียนในขันตน โดยเฉพาะนักเรียนนักธรรม ออกมากอน ้ พรอมนั้นก็พอดีประจวบเหตุผลอีกอยางหนึ่งมาหนุน คือ ไดเห็นหนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทยสําหรับนักธรรม ชันตรี ชันโท และชันเอก ที่มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยจัดพิมพออกมาใน พ.ศ. ๒๕๐๓ ้ ้ ้เหลืออยูจํานวนมากมาย และดูเหมือนวาไมมีใครเอาใจใส หนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย ชุดนั้น ทาง มจร. จัดพิมพขึ้นมาเพื่อสนองความตองการของนักเรียนนักธรรมที่จะตองสอบวิชาใหมซึ่งเพิ่มเขามาในหลักสูตร คือวิชาภาษาไทย แตแทบจะยังไมทันไดเผยแพรออกไป วิชาภาษาไทยนั้นก็ไดถูกยกเลิกเสีย หนังสือชุดนั้นจึงถูกทอดทิ้ง ไดมองเห็นวา หนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย นัน ไมควรจะถูกทิงไปเสียเปลา ถานํามาจัดเรียงใหมในรูป ้ ้พจนานุกรม ก็จะใชประโยชนได อยางนอยศัพทตงหรือหัวศัพททมอยูกจะทุนแรงทุนเวลาในการเก็บศัพทเปนอันมาก ั้ ี่ ี  ็  

13. ญ โดยนัยนี้ ก็ไดนาหนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย ชุดนันทัง ๙ ภาค (ศัพทสาหรับนักธรรมตรี–โท–เอก ํ ้ ้ ํชั้นละ ๓ วิชา จึงมีช้นละ ๓ ภาค พิมพรวมเปนชั้นละเลม) มาจัดเรียบเรียงเปนพจนานุกรมเลมเดียว ดังไดเลา ัไวแลวใน “แถลงการจัดทําหนังสือ ประกาศพระคุณ ขอบคุณ และอนุโมทนา (ในการพิมพครั้งที่ ๑)” ศัพทจํานวนมากทีเดียว ที่งายๆ พื้นๆ และตองการเพียงความหมายสั้นๆ หรือคําอธิบายเพียงเล็กนอย ไดคงไวตามเดิมบาง แกไขปรับปรุงบาง สวนศัพทที่ตองการคําอธิบายยาวๆ ก็เขียนขยาย และศัพทสําหรับการเรียนนักธรรมที่ตกหลนหรือศัพททั่วไปอันควรรูที่ยังไมมี ก็เติมเขามา รวมเปนของเกากับของใหมประมาณครึ่งตอครึ่ง จึงเกิดเปนพจนานุกรม ซึงในการพิมพครังแรก พ.ศ. ๒๕๒๒ เรียกชือวา พจนานุกรม ่ ้ ่พุทธศาสน ฉบับครู นักเรียน นักธรรม ตอมา ในการพิมพครั้งที่ ๒ พ.ศ. ๒๕๒๗ พจนานุกรมเลมนั้นไดเปลี่ยนมีชื่ออยางปจจุบันวาพจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท คือหนังสือเลมนี้ เมื่อมีการเผยแพรมากขึ้น ผูขออนุญาตพิมพบางแหงจึงไดนําพจนานุกรมทั้งสองเลมนี้มาจัดรวมกันเปนชุด และลาสุดบางทีถึงกับทํากลองใสรวมกัน แมจะมีประวัติแหงการเกิดขึ้นตางหากกัน แตพจนานุกรมสองเลมนี้ก็มีลักษณะที่เหมือนกันอยางหนึ่งคือเปนงานในชวงระหวางที่งานทําพจนานุกรมซึ่งตอเนื่องมาแตเดิมและขยายออกไปจนกลายเปนสารานุกรมแสดงอาการวาจะเปนเรื่องยืดเยื้อตองรออีกยาวนาน หลังจากการพิมพลงตัวแลว พจนานุกรมสองเลมนี้ก็มีชะตากรรมอยางเดียวกัน คือขึ้นตอระบบการทําตนแบบและการพิมพยุคกอนนั้น ซึ่งตนแบบอยูในแผนกระดาษที่ตายตัว แกไขและขยับขยายไดยาก ยิ่งเปนหนังสือขนาดหนาและมีรูปแบบซับซอน ก็แทบปรับเปลี่ยนอะไรไมไดเลย ดวยเหตุนี้ การพิมพพจนานุกรมสองเลมนั้นในครั้งตอๆ มา จึงตองพิมพซ้ําตามตนแบบเดิม ถาจําเปนจริงๆ ที่จะตองแกไข ก็แกไดเพียง ๔–๕ บรรทัด ยิ่งเมื่อเวลาผานมานานขึ้น แผนกระดาษตนแบบทั้งหมดก็ผุเปอยหรือสูญหายไป (ตนแบบของ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ซึ่งทําขึ้นใหมในการพิมพครั้งที่ ๒ ไดสูญหายไปตั้งแตเมื่อการพิมพครั้งที่ ๒ นั้นเสร็จสิ้นลง) ทําใหการพิมพตอจากนั้นตองใชวิธีถายภาพจากหนังสือที่พิมพครั้งกอนๆ ซึ่งจะไดตัวหนังสือที่เลือนลางลงไปเรื่อยๆ ไดแตรอเวลาที่จะพิมพทําตนแบบขึ้นใหม โดยจะถือโอกาสเพิ่มเติมดวยพรอมกัน อยางไรก็ตาม เนื่องจาก พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท นี้ มีศัพทและคําอธิบายที่จะเพิ่มมากมาย เมื่อแกไขตนแบบเดิมไมได ก็จึงใสสวนเพิ่มเขามาตางหากตอทายเลมในการพิมพครั้งที่ ๓ พ.ศ.๒๕๒๘ โดยทําเปน “ภาคผนวก” (มีศัพทต้งหรือหัวศัพทเพิ่ม ๑๒๔ ศัพท รวม ๒๔ หนา ขยายขนาดเลม ัหนังสือเฉพาะตัวพจนานุกรมแทๆ ขึ้นเปน ๔๖๖ หนา) ตอแตนั้นมา ก็พิมพซ้ําอยางที่กลาวขางตนข. ความเปนมา ชวงที่ ๒: เขายุคใหม มีฐานที่จะกาวตอ ระหวางรอเวลาที่จะพิมพทําตนแบบใหม พรอมกับเขียนเพิ่มเติม ซึ่งมองไมเห็นวาจะมีโอกาสทําไดเมื่อใด กาลก็ลวงมา จนถึงยุคคอมพิวเตอร  ระบบคอมพิวเตอรไดชวยใหการพิมพเจริญกาวหนาอยางมหัศจรรย ซึ่งแกปญหาสําคัญในการทําพจนานุกรมไดทงหมด โดยเฉพาะ ั้ • การพิมพขอมูลใหมทําไดอยางดีและคลองสะดวก • รักษาขอมูลใหมนั้นไวไดสมบูรณและยืนนาน โดยมีคุณภาพคงเดิม หรือจะปรับใหดียิ่งขึ้นก็ได

14. ฎ • ขอมูลใหมที่เก็บไวนั้น จะแกไข–ปรับปรุง–เพิ่มเติม ที่จุดไหนสวนใด อยางไร และเมื่อใด ก็ไดตามปรารถนา ถึงตอนนี้ ก็เห็นทางที่จะทําใหงานทําพจนานุกรมกาวตอไป แตก็ตองรอขั้นตอนสําคัญ คือจุดตั้งตนครั้งใหม ไดแกการพิมพขอมูลพจนานุกรมทั้งหมดในเลมหนังสือลงในคอมพิวเตอร ซึ่งตองใชเวลาและแรงงานมากทีเดียว ถามีขอมูลที่พิมพลงในคอมพิวเตอรไวพรอมแลว ถึงจะยังไมมีเวลาที่จะแกไข–ปรับปรุง–เพิ่มเติม ก็อุนใจได เพราะสามารถเก็บรอไว มีโอกาสเมื่อใด ก็ทําไดเมื่อนั้น แตตองเริ่มขั้นเตรียมขอมูลนั้นใหไดกอน ขณะที่ผรวบรวมเรียบเรียงเองพิมพดีดไมเปน กับทั้งมีงานอื่นพันตัวนุงนัง ไมไดดําเนินการอันใดใน ูเรื่องนี้ ก็ไดมีทานที่มีใจรักและทานที่มองเห็นประโยชน ไดพิมพขอมูล พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวล ศัพท ทั้งหมดของเลมหนังสือลงในคอมพิวเตอร ดวยความสมัครใจของตนเอง โดยมิไดนัดหมาย เทาที่ทราบ/เทาที่พบ ๔ ราย เปน ๔ ชุด คือ ๑. พระมหาเจิม สุวโจ แหงสถาบันวิจัย มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ไดเริ่มจัดทํางานนี้ตั้งแตระยะตนๆ ของยุคแหงการพิมพดวยระบบคอมพิวเตอร ซึ่งทั้งอุปกรณและบุคลากรดานนี้ยังไมพรั่งพรอม ใชเวลาหลายป จนในที่สด ไดมอบขอมูลที่เตรียมเสร็จแลวแกผูรวบรวมเรียบเรียง เมื่อวันที่ ๒๘ พฤษภาคม ๒๕๔๑ ุ ขอมูลทีพระมหาเจิม สุวโจ เตรียมไวนี้ ไดจดวางรูปแบบเสร็จแลว รอเพียงงานขันทีจะสงเขาโรงพิมพ ่ ั ้ ่รวมทังการตรวจครังสุดทาย นับวาพรอมพอสมควร แตผรวบรวมเรียบเรียงก็ไมมเี วลาตรวจ เวลาก็ผานมาเรือยๆ ้ ้ ู  ่ ๒. รศ. ดร.สมศีล ฌานวังศะ ราชบัณฑิต ไดเตรียมขอมูลพจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท(พรอมทั้งพจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม) โดยบุตรหญิง–ชาย คือน.ส.ภาวนา ตั้งแตยังเปนด.ญ.ภาวนา ฌานวังศะ และนองชาย คือ นายปญญา ตั้งแตยังเปนด.ช.ปญญา ฌานวังศะ ไดชวยกันแบงเบาภาระดวยการพิมพขอมูลทังหมดของเลมหนังสือลงในคอมพิวเตอร ภายใตการดูแลของ ดร.สมศีล ฌานวังศะ  ้ซึ่งเปนผูตรวจความเรียบรอยและจัดรูปแบบขอมูลนั้นตามเลมหนังสืออีกทีหนึ่ง ๓. พระไตรปฎก (ในแผน CD – ระบบคอมพิวเตอร) ฉบับสมาคมศิษยเกา มหาจุฬาลงกรณราช-วิทยาลัย ซึ่งเสร็จออกเผยแพรในชวงตนของ พ.ศ. ๒๕๔๓ ไดขอบรรจุ พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม และ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ไวในโปรแกรมดวย ผูจัดทําจึงไดพิมพขอมูลทั้งหมดของหนังสือทั้งสองเลมนั้นลงในคอมพิวเตอร แตเนื่องจากเปนขอมูลสําหรับโปรแกรมคอมพิวเตอร จึงไมไดจัดรูปแบบเพื่อการตีพิมพอยางเลมหนังสือ ๔. พจนานุกรมพุทธศาสน (ในแผน CD – ระบบคอมพิวเตอร) รุน ๑.๕ (ในโปรแกรมวา พจนานุกรมพุทธศาสตร Version <1.2>) พ.ศ. ๒๕๔๔ จัดทําโดยคณะวิศวกรรมศาสตรคอมพิวเตอร มหาวิทยาลัยรังสิตซึ่งก็ไมไดจัดรูปแบบเพื่อการตีพิมพอยางเลมหนังสือ เพราะเปนขอมูลสําหรับโปรแกรมคอมพิวเตอร ขอมูลทัง ๔ ชุดนี้ ผูจดทําชุดนันๆ ไดนาศัพทตงและคําอธิบายทังหมดใน “ภาคผนวก” รวม ๒๔ หนา ้ ั ้ ํ ั้ ้๑๒๔ ศัพท ของฉบับเรียงพิมพระบบเกา มาแทรกเขาในเนือหาหลักของเลมตามลําดับอักษรเสร็จเรียบรอยดวย ้ เมื่อมีชุดขอมูลใหเลือก ก็แนนอนวาจะตองพิจารณาเฉพาะชุดที่จัดรูปแบบไวแลวเพื่อการตีพิมพอยางเลมหนังสือ คือชุดที่ ๑ และชุดที่ ๒ แตทั้งที่มีขอมูลนั้นแลว เวลาก็ผานไปๆ โดยผูรวบรวมเรียบเรียงมิไดดําเนินการใดๆ เพราะวาแมจะมีขอมูลครบทั้งหมดแลว แตก็ยังมีงานสุดทายในขั้นสงโรงพิมพ โดยเฉพาะการพิสจนอักษร (ตรวจปรูฟ) ตลอด ูเลมอีกครั้ง ซึ่งควรเปนภาระของผูรวบรวมเรียบเรียงเอง