1. วิถีชีวิตของชาวประมงในลุ่มแม่นำาโขงตอนล่าง
บทนำา
ภูมิภาคลุ่มนำำาโขงซึ่งครอบคลุมอาณาบริเวณของประเทศจีน
กัมพูชา สปป.ลาว พม่า ไทย และเวียดนาม เป็นภูมิภาคที่เติบโตทาง
เศรษฐกิจเร็วที่สุดแห่งหนึ่งของโลก ในบรรดาผู้อยู่อาศัย 300 ล้านคน
มากกว่า 100 ล้านคนมีชีวิตที่พึ่งพาอยู่กับการประมงและผลิตผลอื่นๆ
ของระบบแม่นำาสายหลักต่างๆ อันได้แก่ ล้านช้าง-แม่โขงนู-สาละวิน
แยงซีตอนบน อิระวดี เจ้าพระยา และแม่นำาแดง พร้อมกันนัำนการใช้
ประโยชน์ทรัพยากรนำำาในเชิงพาณิชย์ การพัฒนาโครงสร้างพืำนฐานทาง
นำำา และมลพิษทางนำำาก็เพิ่มมากขึำนเช่นกัน
ในปัจจุบันนีำได้มีการให้ความสำาคัญแก่สิ่งแวดล้อมมากขึำน แต่ใน
ขณะเดียวกันกลุ่มผู้มีอำานาจทางเศรษฐกิจการเมืองก็ยังคงดำาเนินการ
เพื่อรักษาระบบเก่าให้ดำารงอยู่ต่อไป การพัฒนายังคงมุ่งไปในทิศทาง
ของการส่งเสริมการขยายตัวทางเศรษฐกิจ โดยมีการเอ่ยถึงเรื่องการ
จัดการสิ่งแวดล้อม และทรัพยากรธรรมชาติให้มประสิทธิภาพเท่านัำนเอง
ี
เมื่อมีความขัดแย้งระหว่างหลักการ “การอนุรักษ์” กับ “การพัฒนา” เกิด
ขึำนในภาคปฏิบัติ การตัดสินปัญหาจะจบลงด้วยข้อสรุปทีว่าความ
่
ต้องการทางธุรกิจและเศรษฐกิจการผลิตสำาคัญกว่าการอนุรักษ์ รายได้
ประชาชาติต้องขยายตัวต่อไป การแสวงหากำาไรสูงสุดต้องดำาเนินต่อไป
ภายใต้ความต้องการทางธุรกิจและเศรษฐกิจทำาให้แม่นำาโขงและ
ลำานำำาสาขาซึ่งเป็นแหล่งประมงทีมีความสำาคัญในลุ่มนำำาโขงอย่างมาก
่
ทำาให้ปริมาณปลาที่จับได้จากแหล่งนำำามีแนวโน้มลดลง โดยเฉพาะ
อย่างยิ่งปลาที่มีความสำาคัญทางเศรษฐกิจและบางชนิดอยู่ในระดับ
วิกฤตที่จะสูญพันธุ์ ทัำงนีำเนื่องจากผลกระทบสิ่งแวดล้อมที่เกิดจาก
กิจกรรมต่างๆ ของมนุษย์ ทีมีผลทังทางตรงและทางอ้อมต่อแหล่ง
่ ำ
ประมง เช่น การสร้างฝาย เขื่อนเพื่อการจัดการนำำา โรงงานอุตสาหกรรม
การเกษตรกรรม และการคมนาคม เป็นต้นซึ่งเป็นกิจกรรมโดยมนุษย์ส่ง
ผลในวงกว้างต่อความอุดมสมบูรณ์ของระบบนิเวศในลุ่มนำำาที่กำาลังถูก
คุกคามมากขึำนจากการพัฒนา ความหลากหลายทางชีวภาพในลุ่มแม่นำา
โขงซึ่งมีความอุดมสมบูรณ์มากที่สุดแห่งหนึ่งในโลกกำาลังถูกกระทบ
จากการที่ต้องสูญเสียแหล่งอาศัยของสิ่งมีชีวิตไป ทังนีำก็เนื่องมาจาก
ำ
การทำาป่าไม้ เกษตรกรรม และการผลิตไฟฟ้าพลังนำำา รวมทัำงการล่าสัตว์
ป่าและการเก็บเกี่ยวพืชป่า ผลคือทำาให้ปลาที่เคยจับได้ลดจำานวนลง
ความหลากหลายทางชีวภาพและสัตว์ป่าก็ลดลดเช่นกัน

2. การประมงในลุ่มแม่นำาโขงตอนล่าง
ลุ่มแม่นำาโขงตอนล่างเป็นแหล่งปลาที่ชุกชุมมากที่สุดในโลกแห่ง
หนึ่งและมีปลาอยู่มากกว่า 1,300 ชนิดพันธุ์ แต่ความรู้เกี่ยวกับชีววิทยา
วัฏจักรชีวิต การอพยพ และแหล่งอาหารของปลาอีกหลายชนิดยังมีน้อย
มาก การประมงในแม่นำาโขงถือเป็นแหล่งหล่อเลีำยงประชากรหลายล้าน
คน คือเป็นทังแหล่งอาหารโปรตีนจากสัตว์แหล่งใหญ่ที่สุดในบางพืำนที่
ำ
และเป็นฐานทางเศรษฐกิจของชุมชนท้องถิ่นหลายแห่ง
การทำาการประมงและการทำาการเกษตรเป็นวิถีชีวิตหลักของ
ประชาชนใน ลุ่มนำำาโขง คนที่อาศัยอยู่ในที่ราบลุ่มจะปลูกข้าว ส่วนคนที่
อยู่ที่สูงจะทำาไร่และหาปลาจากแม่นำาสาขา บริเวณที่ราบนำำาท่วมถึงและ
บริเวณปากแม่นำาก็เป็นพืำนที่ปลูกข้าว ทำาการประมงนำำาจืดเพื่อเลีำยงชีพ
และขายในตลาดของชุมชน โดยเฉพาะอย่างยิ่งผู้หญิงจะมีบทบาทใน
การจัดการทรัพยากรธรรมชาติ โดยรูปแบบของกิจกรรมและบทบาทจะ
สัมพันธ์กับการผลิตอาหาร เชืำอเพลิงและนำำา1
ระบบการใช้ประโยชน์จากที่ดิน การเกษตรกรรม ไม่ว่าจะเป็นการ
เก็บเกี่ยวข้าว การประมง รวมไปถึงระบบประเพณีวัฒนธรรม เช่น การ
แข่งเรือ การไหลเรือไฟ จะมีความเชื่อมโยงกับสภาพแวดล้อมและ
ฤดูกาลขึำนลงของแม่นำาโขง
ชาวบ้านจะใช้ภูมิปัญญาและเทคโนโลยีพืำนบ้านในการจัดการนำำา
และตะกอนดินจากทุ่งนา การทำาเครื่องมือจับปลาและตาข่ายที่พัฒนามา
จากการสืบทอดภูมิปัญญาท้องถิ่น
ในลุ่มนำำาโขงปลาจึงเป็นแหล่งอาหารโปรตีนที่สำาคัญที่สุดใน
ภูมิภาคนีำ ทะเลสาบเขมรถือเป็นหนึ่งในแหล่งผลิตปลาที่สำาคัญแห่งหนึ่ง
ของโลก ผลผลิตในแต่ละปีจะมีปริมาณ ๑๐๐,๐๐๐ ตัน ซึ่งเป็นแหล่ง
อาหารโปรตีนของชาวกัมพูชาถึง ๙.๕ ล้านคน รวมทังในประเทศเพื่อน
ำ
บ้าน เช่น ลาว มีการบริโภคปลาจำานวน ๘๕ % ของประชากร2
ทะเลสาบเขมรถือเป็นตัวอย่างของความหลากหลายของระบบ
นิเวศน์ในภูมิภาคนีำ และมีความสัมพันธ์กับการดำารงชีวิตของชุมชน โดย
ปกติทะเลสาบจะมีนำาท่วมริมฝั่งแม่นำาในระหว่างฤดูฝนและจะค่อย ๆ ลด
1
สุวัฒน์ กิขุนทด. บนสายนำำาโขง : สารคดีบันทึกประวัติศาสตร์สังคมผ่านวิถี
ชีวิตของผู้คน. นนทบุรี : อินโดไชน่าพับลิชชิ่ง, 2541.
2
บูชิตา สังข์แก้ว. วัฒนธรรมปลา และจุดจบตำานานพรานปลา. กรุงเทพฯ :
คณะกรรมการเผยแพร่และส่งเสริมงานพัฒนา, 2540.

3. ลงตลอดระยะเวลาที่เหลือในแต่ละปี จากการที่ระดับนำำาในทะเลสาบสูง
ขึำนและท่วมบริเวณป่าไม้ที่อยู่รอบ ๆ ทะเลสาบ ปลาจึงเข้าไปอาศัยและ
แพร่พันธุ์ เมื่อระดับนำำาลดลง ปลาได้อพยพออกจากแหล่งดังกล่าวไปสู่
แหล่งนำำา ลำาห้วยสาขาต่าง ๆ ของแม่นำาโขง
ประมาณ ๘๕ % ของการผลิตข้าวในทีราบนำำาท่วม รอบ ๆ
่
ทะเลสาบและแม่นำาโขงขึำนอยู่กับตะกอนดินที่เกิดจากนำำาท่วมซึ่งมีความ
อุดม สมบูรณ์สูง ดังนัำนในการผลิตข้าวจึงมีความผูกพันกับวงจรของการ
เกิดนำำาท่วม นำำาขังในระบบของทะเลสาบเขมรและลุ่มนำำาโขง
ฤดูกาลธรรมชาติของแม่นำาโขงก่อให้เกิดภูมิปัญญาในการใช้และ
ไม่ใช้ หรือจะใช้อย่างไร ทังในการผลิตการเกษตรกรรมและการประมงก็
ำ
ขึำนอยู่กับระบบนิเวศย่อยที่ต่างกันออกไป กระทังได้ก่อเกิดวัฒนธรรมที่
่
หลากหลายตลอดสองฝั่งริมแม่นำาโขง 3
ดังนัำนในอดีตการหาปลาเป็นอาชีพหลักของชาวบ้าน จะมีสัดส่วน
จำานวนมาก ปัจจุบันเริ่มลดน้อยลง แต่ยังคงมีจำานวนอยูมากเช่นกัน
่
เนื่องจากภาวะทางเศรษฐกิจ และการลดลงของจำานวนปลาที่ได้รับผลก
ระทบจาการเปลียนแปลงที่ผิดธรรมชาติของแม่นำาโขง ทำาให้การไปมาก็
่
ไม่ยงยากอะไร อาศัยสายสัมพันธ์และการรู้จักกับเจ้าหน้าที่ประจำาของ
ุ่
แต่ละประเทศ โดยแบ่งปันปลาให้กันกิน ปัจจุบันวิธีการแบบนีำไม่อีกแล้ว
เพราะเสี่ยงอันตราย และคนหาปลาบอกว่า ปลาทางตอนเหนือของ
แม่นำาโขงลดจำานวนลง
การสร้างเขื่อนในลุ่มแม่นำาโขงตอนบน
ประเทศจีนมีแผนสร้างเขื่อนจำานวน 8 เขื่อนในทางตอนบนของ
แม่นำาโขง เพื่อผลิตกระแสไฟฟ้าเพื่อใช้ในภาคตะวันตกเฉียงใต้ของ
ประเทศ เขื่อนแมนวาน (Manwan) สร้างเสร็จเป็นเขื่อนแรกเมื่อปี 2539
ในปีเดียวกันนัำน ได้เริ่มสร้างเขื่อนดาเชาชาน (Dachaochan) ถัดมาในปี
2544 รัฐบาลยูนนานสร้างเขื่อนเซียววาน (Xiaowan) สำาหรับเขื่อนอื่นๆ
อยู่ในระหว่างการวางแผนเช่นเขื่อนจิงฮอง (Jinghong) เขื่อนนัวซาดู
(Nuozhadu) เขื่อนกองกัวเคียว (Gongguoqiao) เขื่อนกันลันบา
(Ganlanba) และเขื่อนเมงซอง (Mengsong)4
3
อุดมรัตน์ ดีเอง. แลของ : วิถีชีวิตชุมชนสองฝั่งโขงไทย-ลาว : เรื่องเล่า
จากภาพ = Life along the Mekong: photo narrative. ขอนแก่น :
ศูนย์วิจัยพหุลักษณ์สังคมลุ่มนำำาโขง คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์, 2550.
4
[Online].โครงการเขื่อนในประเทศจีน. URL :
http://www.thaingo.org/story/book_024.htm

4. โครงการสร้างเขื่อนในแม่นำาโขงตอนบนนีำกำาลังคุกคามต่อ ระบบ
นิเวศวิทยาอันสลับซับซ้อนซึ่ง ประชาชนกว่า 60 ล้านคนต้องพึ่งพิงอยู่
ทัำงในด้านการประมงและการเกษตร โดยทังนีำประชากรกว่า 90
ำ
เปอร์เซ็นต์ในลุ่มแม่นำาโขงมีอาชีพขึำนอยู่กับการเกษตรกรรม และการหา
ปลาจากแม่นำาโขงและแม่นำา สาขา ซึ่ง 80 เปอร์เซ็นต์ของแหล่งโปรตีน
สำาหรับภูมิภาคนีำได้มาจากปลาแม่นำาโขง คณะกรรมการ ลุมแม่นำาโขง
่
(MRC) ได้ประเมินว่าปลาที่จับได้ในแม่นำาโขงตอนล่างมีมลค่ารวม
ู
มากกว่า 1 พันล้าน เหรียญสหรัฐต่อปี
พืำนที่โครงการสร้างเขื่อนในแม่นำาโขงตอนบนในประเทศจีน
โครงการนีำจะก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงอย่างรุนแรงต่อระบบ
ธรรมชาติของการท่วมและการแห้ง แล้งของแม่นำา และปิดกัำนเส้น
ทางการไหลของตะกอนดิน การเปลี่ยนแปลงเหล่านีำจะก่อให้เกิดผลกระ
ทบ อย่างมากต่อวิถีชีวิตของประชาชนหลายล้านคน ซึ่งอาศัยอยู่ตอน
ล่างของแม่นำาในประเทศ พม่า ไทย ลาว กัมพูชา และเวียดนาม
เขื่อนในแม่นำาโขงตอนบนเหล่านีำ จะทำาให้ระดับการไหลของแม่นำา
โขงตอนล่างในหน้าแล้งเพิ่มขึำน เป็นสองเท่า ซึ่งเป็นการเปลี่ยนแปลง
วงจรธรรมชาติของแม่นำา ปริมาณนำำาในแม่นำาที่เกิดจากพืำนที่รับนำำา ใน
ส่วนแม่นำาโขงตอนบนในประเทศจีนนีำ มีส่วนสำาคัญต่อปริมาณการไหล
ของแม่นำาในหน้าแล้งช่วง ประเทศลาวและไทย ในขณะทีประมาณ ่
15-20 เปอร์เซ็นต์ของปริมาณนำำารวมต่อปีนีำไหลไปถึงประเทศ เวียดนาม

5. และประมาณกว่า 45 เปอร์เซ็นต์ของปริมาณการไหลเฉลี่ยของนำำาใน
ประเทศกัมพูชาในช่วง เดือนเมษายนก็มาจากพืำนที่รับนำำาในประเทศจีนนีำ
เขื่อนในมณฑลยูนานเหล่านีำจะทำาการเก็บกักนำำาใน ช่วงหน้าฝนและ
ทำาการปล่อยนำำาในช่วงหน้าแล้งซึงทำาให้ระดับนำำาในช่วงหน้าแล้งสูงผิดก
่
ว่าปกติมาก
หากมีการสร้างเขื่อนจำานวนมากในจีน จะมีปัญหารุนแรงเกิดขึำน
จากเขื่อนอื่นๆ กับประเทศทางตอนล่างของแม่นำาโขงอย่างแน่นอน การ
เก็บกักนำำาในช่วงฤดูฝนของเขื่อนต่างๆ จะทำาให้ระดับนำำาในแม่นำาโขงลด
น้อยลง มีผลกระทบกับการเดินทาง และการวางไข่ของปลา ในขณะ
เดียวกัน การปล่อยนำำาออกจากเขื่อนในฤดูแล้ง จะเพิ่มระดับนำำาในแม่นำา
ให้มากกว่าธรรมชาติ การทำาการเกษตรริมฝั่งและเขตพืำนที่นำาท่วมถึง
ของประเทศทางตอนล่าง ซึ่งมีความหลากหลาย และพึ่งพาระบบนำำา
ท่วมตามธรรมชาติ ก็จะได้รับความเสียหายอย่างรุนแรง นอกจากนัำน
เขื่อนยังจะเก็บกักตะกอนของแม่นำาซึ่งทำาให้พืำนที่เกษตรอุดมสมบูรณ์
และเป็นประโยชน์กับปลา ไม่ให้ไหลลงไปยังประเทศทางตอนล่างตาม
ธรรมชาติ แต่จะทับถมอยูในเขื่อนต่างๆ แทน
่
ปัญหา ผลกระทบ และความขัดแย้งของการสร้างเขื่อนในลุ่ม
แม่นำาโขงตอนบน
หลังจากที่ได้มีการสร้างเขื่อนเกิดขึำนในลุ่มแม่นำาโขงตอนบนทำาให้
ผู้คนที่อยู่ในบริเวณลุ่มแม่นำาโขงตอนล่างซึ่งนับเป็นบ้านของเขา และ
เป็นที่พบพืช สัตว์ที่ได้หายากและใกล้สูญพันธุ์หลายพันชนิด ระบบ
นิเวศในลุมนำำานีำนบว่ามีความสมบูรณ์และความหลากหลายมากที่สุดแห่ง
่ ั
หนึ่งของโลก แต่ระบบนิเวศเหล่านีำกำาลังถูกรบกวนอย่างหนักจากการ
ขยายตัวของประชากรและภาคอุตสาหกรรมในบริเวณลุ่มนำำา
อีกทัำงแรงกดดันต่อทรัพยากรทางสิ่งแวดล้อมในลุ่มแม่นำาโขงนัำน
เกิดมาจากหลายปัจจัยที่เชื่อมโยงกันค่อนข้างซับซ้อน ปัจจัยดังกล่าว
เช่น ความยากจน ความไม่มั่นคงในการครอบครองที่ดิน การอพยพ และ
การขาดจิตสำานึกทางสิ่งแวดล้อมโยงใยเข้าด้วยกัน ทำาให้เกิดปัญหาสิ่ง

6. แวดล้อมเสื่อมโทรม และยังก่อให้เกิดปัญหาการใช้ทรัพยากรธรรมชาติ
อย่างหมดเปลืองแทนที่จะอนุรักษ์ไว้เพื่อให้ใช้ได้อย่างยั่งยืน5
ซึ่งภัยที่คุกคามการประมงในลุมแม่นำาโขง ได้แก่ การทำาลาย
่
แหล่งอาศัย ภาวะมลพิษทางชีวภาพและทางเคมี การกีดขวางการ
อพยพของปลา ชนิดพันธุ์ปลาจากต่างแดน และการจับปลามากเกินควร
หรือจับปลาด้วยวิธีการผิดกฎหมาย ปัญหาการจับปลานีำกำาลังเป็นทีวิตก ่
กันมากขึำน เนื่องจากปลาบางชนิดกำาลังลดน้อยลง (ทังมีขนาดเล็กลง
ำ
และมีจำานวนน้อยลง) การเปลียนแปลงที่จะเกิดขึำนเหล่านีำ จะก่อให้เกิด
่
ผลกระทบต่อด้านต่างๆ ดังนีำ
การทำาลายพันธุ์ปลาและการประมง
สภาพแวดล้อมในการหาอาหารและวางไข่ของปลาทีมีการปรับตัว
่
ให้เข้ากับสภาพแม่นำาที่เต็มไป ด้วย ดินตะกอนของแม่นำาโขงจะได้รับ
ผลกระทบอย่างรุนแรง ซึ่งจะนำาไปสู่การลดลงของความหลากหลาย
ทางชีวภาพและผลผลิต พืำนทีวางไข่จะลดลงอย่างมากในหน้าแล้ง
่
เพราะแก่งต่างๆจะจมอยู่ใต้นำา ส่วน ในหน้าฝนระดับนำำาที่ตำ่ากว่าปกติใน
พืำนที่ปาที่มนำาท่วมถึง ในประเทศลาว ตอนล่างและประเทศเขมร จะ
่ ี
กระทบต่อแหล่งสำาคัญในการหาอาหาร วางไข่และ แหล่งอนุบาลสัตว์
นำำา ซึ่งผลที่จะตามมาคือการสูญเสียอย่างมากทางการประมงในลุม ่
แม่นำาโขง รวมทัำงความเป็นไปได้ในการ สูญพันธุ์ของสัตว์นำาบางพันธุ์
การเปลี่ยนวงจรการไหลของนำำา
กระแสนำำาและปิดกัำนการพัดพาของตะกอนในแม่นำา เป็นการ
เปลียนสภาพทางนิเวศวิทยาของแม่นำาอย่างสุดโต่ง และจะมีผลกระทบ
่
โดยตรงกับการใช้แม่นำาของประชาชนในประเทศจีนเอง และต่อประเทศ
ในตอนล่าง คือพม่า ลาว ไทย กัมพูชา และเวียดนาม ซึ่งการ
เปลียนแปลงทีสำาคัญที่สุด จะมาจากการเปลี่ยนแปลงการไหลของนำำา
่ ่
และวงจรการขึำนลงของกระแสนำำาตามธรรมชาติ ซึ่งจะมีผลกระทบอย่าง
รุนแรงต่อการเกษตร และการประมง ทีเป็นหัวใจสำาคัญของการใช้แม่นำา
่
โขง การเก็บกักนำำาในช่วงฤดูฝนของเขื่อนต่างๆ
5
มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง. โครงการจัดตัำงพิพิธภัณฑ์อารยธรรมลุ่มนำำาโขง. วิถี
ชีวิตลุ่มนำำาโขงกับการเปลี่ยนแปลง. เชียงราย : โครงการจัดตัำงพิพิธภัณฑ์
อารยธรรมลุ่มนำำาโขง สำานักวิชาศิลปศาสตร์, 2551.

7. จะทำาให้ระดับนำำาในแม่นำาโขงลดน้อยลง มีผลกระทบกับการเดินทาง
และการวางไข่ของปลา ในขณะเดียวกัน การปล่อยนำำาออกจากเขื่อนใน
ฤดูแล้ง จะเพิ่มระดับนำำาในแม่นำาให้มากกว่าธรรมชาติ การทำาการเกษตร
ริมฝั่งและเขตพืำนทีนำาท่วมถึงของประเทศทางตอนล่าง ซึ่งมีความหลาก
่
หลาย และพึ่งพาระบบนำำาท่วมตามธรรมชาติ ก็จะได้รับความเสียหาย
อย่างรุนแรง
การเปลี่ยนแปลงวงจรนำำาขึำน-นำำาลง
ส่งผลกระทบอย่างมากต่อระบบนิเวศลุ่มแม่นำาโขงตอนล่าง มีผล
ให้การขึำนลงของนำำาผิดธรรมชาติ และปริมาณเฉลี่ยของนำำาเพิ่มขึำนเป็น
สองเท่าในฤดูแล้ง รวมทัำงธาตุอาหารที่พัดพามากับนำำากว่าครึ่งถูกเก็บกัก
ไว้ นอกจากกระทบต่อการประมงโดยตรงแล้ว ยังมีผลต่อการเกษตรริม
ฝั่งที่ต้องพึ่งพาธาตุอาหารซึงไหลมากับกระแสนำำาสะสมเป็นปุ๋ยในดิน
่
การพังทลายชายฝั่งแม่นำาโขง
การกัดเซาะพังทลายของชายฝั่งแม่นำาโขงพบว่าการพังทลายของ
ชายฝั่งเร็วและรุนแรงมากขึำน นอกจากนีำ ในระบบนิเวศลุ่มนำำาโขงที่มีแอ่ง
นำำาลึก คาดว่าเป็นที่อยู่อาศัยและหากินของปลาบึก ปลานำำาจืดทีใหญ่ ่
ที่สุดในโลกและใกล้สูญพันธุ์ การพังทลายของชายฝัง หน้าดินตลอด
่
ลำานำำาโขงได้ทำาให้แอ่งนำำาลึกเหล่านีำตืำนเขิน ซึงอาจจะสุ่มเสี่ยงต่อการ
่
สูญพันธุ์ของปลาบึก6
ดังนัำนหากมีการสร้างเขื่อนจำานวนมากในจีน จะมีปัญหารุนแรงเกิด
ขึำนจากเขื่อนอื่นๆ กับประเทศทางตอนล่างของแม่นำาโขงอย่างแน่นอน
การเก็บกักนำำาในช่วงฤดูฝนของเขื่อนต่างๆ จะทำาให้ระดับนำำาในแม่นำาโขง
ลดน้อยลง มีผลกระทบกับการเดินทาง และการวางไข่ของปลา ในขณะ
เดียวกัน การปล่อยนำำาออกจากเขื่อนในฤดูแล้ง จะเพิ่มระดับนำำาในแม่นำา
ให้มากกว่าธรรมชาติ การทำาการเกษตรริมฝั่งและเขตพืำนที่นำาท่วมถึง
ของประเทศทางตอนล่าง ซึ่งมีความหลากหลาย และพึ่งพาระบบนำำา
6
[Online].รู้จักแม่นำาโขง/Mekhong Information. URL :
http://mekhong.wordpress.com/
%E0%B8%A3%E0%B8%B9%E0%B9%89%E0%B8%88%E0%B8%B1
%E0%B8%81%E0%B9%81%E0%B8%A1%E0%B9%88%E0%B8%99
%E0%B9%89%E0%B8%B3%E0%B9%82%E0%B8%82%E0%B8%87m
ekhong-information/

8. ท่วมตามธรรมชาติ ก็จะได้รับความเสียหายอย่างรุนแรง นอกจากนัำน
เขื่อนยังจะเก็บกักตะกอนของแม่นำาซึ่งทำาให้พืำนที่เกษตรอุดมสมบูรณ์
และเป็นประโยชน์กับปลา ไม่ให้ไหลลงไปยังประเทศทางตอนล่างตาม
ธรรมชาติ แต่จะทับถมอยูในเขื่อนต่างๆ แทน
่
อีกทัำงผลกระทบดังกล่าวยังก่อให้เกิดความขัดแย้งระหว่างรัฐเกิด
ขึำน ได้แก่ การคัดค้านจากภาคประชาสังคมในภูมิภาคแม่นำาโขง และ
จากนานาประเทศ ในการก่อสร้างเขื่อนในลุ่มนำำาโขงตอนบนต่อไป
ประเทศในลุ่มแม่นำาโขงตอนใต้เริ่มตัำงข้อวิจารณ์เขื่อนที่ปิดกัำนลำานำำาโขง
ทางตอนบน หรือโครงการพัฒนาต่างๆ ที่ส่งผลกระทบข้ามพรมแดน
หลายฝ่ายได้เรียกร้องให้มีการพูดคุยเพื่อหาหนทางแก้ไขปัญหาของคน
ภายในลุ่มนำำาเดียวกันอย่างรูปธรรม แม้วาประเทศในแม่นำาโขงตอนล่างสี่
่
ประเทศ คือ ไทย ลาว กัมพูชา และเวียดนาม ได้มีการรวมตัวกันในรูป
ของคณะกรรมาธิการแม่นำาโขง เช่น Mekong River Commission หรือ
MRC, คณะกรรมการ JCCN และ อาเซียน แต่ยงไม่มีอำานาจต่อรองกับ
ั
จีนได้
แนวทางการแก้ไข/การบริหารการจัดการประมงในลุ่มแม่นำาโขง
แนวทางการแก้ไขของกลุ่มประเทศที่ได้รับผลกระทบการสร้าง
เขื่อนในลุ่มแม่นำาโขงตอนล่าง คือ หลักการการประเมินผลกระทบทาง
ด้านสิ่งแวดล้อมของแต่ละประเทศ ได้แก่
ประเทศกัมพูชา ที่ได้รบผลสืบเนื่องอย่างร้ายแรงต่ออาชีพ
ั
ประมงและชาวประมง ความมันคงด้านอาหาร และการลดความยากจน
่
อีกทัำงผลประโยชน์อย่างมากจากการพัฒนาภาคพลังงานที่มั่นคงและ
ราคาไม่แพงสำาหรับอุตสาหกรรมและการสร้างความหลากหลายของ
กิจกรรมทางเศรษฐกิจในระยะยาว นอกจากนีำการสูญเสียจากการประมง
อาจส่งผลเสียมากกว่าประโยชน์ที่ได้รับจากการผลิตพลังงานไฟฟ้า
อย่างน้อยก็ในระยะสัำนถึงระยะปานกลาง
โอกาส
- ผลประโยชน์อย่างมากจากแหล่งพลังงานแห่งชาติที่มั่นคงและ
ราคาไม่แพง (ทดแทนการนำาเข้าเชืำอเพลิงดีเซลที่มีราคาแพง)
- ขีดความสามารถในการแข่งขันในการผลิตเพิ่มขึำน
- รายได้ภาครัฐเพิ่มขึำนจาการส่งออกพลังงานและภาษีอากร
- พืำนที่ชลประทานเยอะขึำนและผลผลิตการเกษตรเพิ่มขึำนในบาง
พืำนที่

9. - มีความยืดหยุ่นเชิงกลยุทธศาสตร์ระยะยาวในการจัดหาแหล่ง
พลังงานเมื่อช่วงเวลาสัมปทานสิำนสุดลง
ความเสี่ยง
- สูญเสียทรัพยากรประมงและมีผลกระทบอย่างมากต่อความมั่นคง
ทางอาหาร
- สภาพการดำารงชีวิตของชาวประมงมากกว่า 1.6 ล้านคนถูกรบกวน
- สูญเสียผลิตภัณฑ์มวลรวมประชาชาติ เพราะการสูญเสียมูลค่าทาง
เศรษฐกิจของการประมงและการเกษตร
- อุตสาหกรรมแปรรูปผลิตภัณฑ์ประมงและบริการที่เกี่ยวเนื่องได้รับ
ผลกระทบ
- สูญเสียตะกอนดินและสารอาหารที่เกี่ยวเนื่องที่ไม่ไหลลง
ทะเลสาบเขมร และผลกระทบอย่างรุนแรงต่อการผลิตขัำนปฐมภูมิ
นำำาท่วมขังป่าไม้ และปลาประจำาถิ่นและปลาที่มาจากการอพยพ
ย้ายถิ่น
- สูญเสียพืำนที่ทำาสวนริมฝั่งนำำา ซึ่งมีความสำาคัญอย่างมากต่อชุมชน
ริมนำำาในบางพืำนที่
- สูญเสียความอุดมสมบูรณ์และผลผลิตการเกษตรในพืำนทีราบนำำา ่
ท่วมถึง
- การสูญเสียแหล่งท่องเทียวและรายได้จากการท่องเทียว
่ ่
- การที่ไม่มีสายส่งสายไฟฟ้าระดับชาติอาจปิดกัำนการกระจายกระ
แสไฟฟ้าไปอย่างทั่วถึง
- สูญเสียความหลากหลายทางชีวภาพ
สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว มีแนวโน้มที่จะได้รับ
ผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจโดยรวมอย่างมหาศาล ในขณะเดียวกันมีแนว
โน้มว่าจะมีการกระจายผลประโยชน์ที่จะได้รบนีำอย่างไม่เท่าเทียมกัน
ั
โอกาส
- ได้รับผลประโยชน์อย่างมหาศาลจากการกระตุ้นเศรษฐกิจของการ
ลงทุนโดยตรวจจากต่างประเทศในการพัฒนาเขื่อนไฟฟ้าพลังงาน
ในลำานำำาโขงสายหลักในภูมิภาคลุ่มนำำาโขงตอนล่าง
- อาจได้รับประโยชน์จากรายได้สุทธิในช่วงสัมปทาน ทังนีำขึำนอยู่กับ
ำ
การออกแบบข้อตกลงทางการเงินและขีดความสามารถในการ
บริหารงานอย่างเพียงพอ
- ได้รับผลประโยชน์อย่างมากมายหลังสิำนสุดสัญญาสัมปทาน 25 ปี
และโครงการถูกถ่ายโอนไปยังรัฐบาล สปป.ลาว

10. - ได้รับผลประโยชน์จากพืำนที่ชลประทานที่เพิ่มขึำนและผลผลิต
การเกษตรที่เพิ่มขึำนในบางพืำนที่
- มีความยืดหยุ่นเชิงกลยุทธศาสตร์ระยะยาวในการจัดการแหล่ง
พลังงานเมื่อช่วงเวลาสัมปทานสิำนสุดลง
ความเสี่ยง
- มีความเป็นไปได้ที่จะเกิดการพัฒนาเศรษฐกิจที่ไม่สมบูรณ์
เนื่องจากการขยายตัวเกินขนาดของภาคพลังงานเขื่อนไฟฟ้า
พลังงานนำำา
- การสูญเสียการประมง อาจจะส่งผลกระทบต่อความมั่นคงด้าน
อาหารและการดำาลงชีวิตของประชากรกลุมที่จะได้รบผลกระทบ
่ ั
- สูญเสียพืำนที่ทำาสวนริมนำำา ซึ่งมีความสำาคัญอย่างมากใน สปป.ลาว
- สูญเสียแหล่งท่องเที่ยวที่มีค่า
- สูญเสียความหลากหลายทางชีวภาพ
ประเทศไทย ได้รบผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจโดยรวม แม้ว่าจะไม่มี
ั
นัยสำาคัญต่อเศรษฐกิจระดับชาติ
- มีความเสี่ยงทางเศรษฐกิจต่อการดำารงชีวิตของชุมชนที่ตัำงอยู่ริม
นำำาในเขตลุ่มนำำา
โอกาส
- จะได้รับส่วนแบ่งอย่างมากจากผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจได้จาก
การนำาเข้าพลังงานไฟฟ้า
- ได้รับประโยชน์จากการปรับปรุงเส้นทางเดินเรือสำาหรับเรือขนาด
กลางและขนาดใหญ่ในตอนบนของภูมิภาคลุ่มนำำาโขงตอนล่าง
ความเสี่ยง
- สูญเสียแหล่งประมง
- สูญเสียพืำนที่การเกษตร
- อาจสูญเสียแหล่งท่องเที่ยวเชิงนิเวศน์
ประเทศเวียดนาม มีแนวโน้มที่จะเกิดความสูญเสียทางเศรษฐกิจ
โดยรวม และชุมชนในบริเวณที่ราบปากแม่นำาโขงจะต้องแบกรับความ
สูญเสียนัำน
โอกาส
- จะได้รับส่วนแบ่งอย่างมากทางเศรษฐกิจมี่ได้รับจากการนำาเข้า
พลังงานไฟฟ้า
ความเสี่ยง

11. - สูญเสียอย่างมากจากการประมงนำำาจืด ประมงทะเล และการเพาะ
เลีำยงสัตว์นำา ส่งผลกระทบต่อชีวิตความเป็นอยู่ของชาวประมงใน
บริเวณสามเหลี่ยมปากแม่นำาโดยเฉพาะคนยากจน
- สูญเสียตะกอนดินแม่นำาและสารอาหารที่เกี่ยวเนื่องซึ่งจะส่งผลกระ
ทบในทางลบต่อเศรษฐกิจอย่างมากต่อการเกิดพืำนที่ดินที่เกิดจาก
การสะสมตัวของตะกอนปากแม่นำาการประมงทัำงนำำาจืดและนำำาเค็ม
และการเกษตร
นอกจากนีำยังมีการบริหารจัดการประมงแหล่งนำำาในบริเวณลุ่มแม่นำา
โขงมีวัตถุประสงค์ให้มีการใช้ทรัพยากรประมงอย่างยั่งยืน7 โดยใช้
มาตรการการอนุรักษ์ทรัพยากรประมงตามพระราชบัญญัติการประมง
พ.ศ. 2490 เช่น ห้ามมิให้มีการทำาประมงในลักษณะทำาลายพืชพันธุ์
โดยวิธีใช้ยาเบื่อเมา ช๊อตด้วยไฟฟ้า และโดยใช้ระเบิด นอกจากนีำได้มี
การพิจารณากำาหนดเขตรักษาพันธุ์พืชพันธุ์ให้เป็นที่อยู่อาศัยของพ่อแม่
พันธุ์ที่จะช่วยแพร่ขยายพันธุ์ต่อไป เช่น เขตรักษาพันธุ์พืชในหนองหาน
จังหวัดสกลนคร และกว๊านพะเยา จังหวัดพะเยา เป็นต้น
พระราชบัญญัติการประมง พ.ศ. 2490 เปิดโอกาสให้ใช้ผลการ
ศึกษาทางวิชาการในการกำาหนดมาตรการควบคุมการทำาประมง เช่น
การห้ามทำาการประมงในฤดูปลาวางไข่ (ยกเว้นการทำาประมงเพื่อการ
ยังชีพด้วยเครื่องมือประมงทีกำาหนด) การควบคุมพืำนที่การวางไข่เลียง
่ ำ
ตัวอ่อนของปลาบางชนิด และการห้ามใช้เครื่องมือประมงที่มี
ประสิทธิภาพสูงในแหล่งนำำาจืด เป็นต้น นอกเหนือจากการควบคุมการ
ทำาประมงดังกล่าว ยังมีการบริหารจัดการแหล่งนำำาด้วยวิธีการต่างๆ เพื่อ
ให้แหล่งนำำานัำนคงความอุดมสมบูรณ์ เช่น การพิจารณาปล่อยพันธุ์สัตว์
นำำาที่เหมาะสมเพื่อเพิ่มผลผลิต โครงการประมงหน้าวัด โครงการประมง
หน้าบ้าน และ โครงการสร้างที่อยู่อาศัยของพันธุ์ปลา เป็นต้น
รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 กำาหนดให้มีการก
ระจายอำานาจการบริหารลงสู่ท้องถิ่นและเปิดโอกาสให้ประชาชน หรือ
ตัวแทนประชาชน เช่น ชุมชน หรือ องค์การบริหารส่วนตำาบล มีส่วนใน
การบริหารจัดการทรัพยากรในท้องถิ่นซึ่งรวมถึงทรัพยากรประมงด้วย
โดยหนึ่ง หรือ หลาย อบต. ทีมีส่วนเกี่ยวข้องสามารถวางหลักเกณฑ์
่
ออกกฎระเบียบบริหารจัดการทรัพยากรประมงได้ เช่น การกำาหนดเขต
การทำาประมง กำาหนดเครื่องมือประมง ช่วงเวลาทำาการประมง ตลอดจน
7
ปรีชา เปลี่ยนพงศ์สานต์. นิเวศวิทยาการเมืองและมโนทัศน์แห่งความยั่งยืน
ยาวนาน. ม.ป.ท., 2547.

12. เก็บเงินเพื่อสิทธิทำาการประมง เป็นต้น ทังนีำกฎระเบียบต่างๆต้องไม่ขัด
ำ
ต่อพระราชบัญญัติการประมงและกฎหมายอื่นที่เกี่ยวข้อง
ดังนัำนจะเห็นได้ว่า การบริหารจัดการและควบคุมการจับสัตว์นำาที่
ดำาเนินการอยู่ขณะนีำได้ผลดี แต่ยังไม่ทั่วถึงและเพียงพอ ชาวประมงยังมี
การพัฒนาเครื่องมือประมงให้มีประสิทธิภาพสูง และจับปลาในลักษณะ
ทำาลายในแหล่งนำำาที่มีพลังการอนุรักษ์ทรัพยากรประมง
อย่างไรก็ดี ด้วยความผูกพันกับปลามาเวลานาน ประชากรในลุ่ม
นำำาโขงใช้ผลผลิตปลาอย่างคุ้มค่า และมีประสิทธิภาพ โดยบริโภคปลา
เกือบทุกชนิด ทุกขนาด มีการปรับปรุงแต่งผลิตภัณฑ์สัตว์นำาหลายแบบ
หลายวิธี ผลิตภัณฑ์ปลาโดยวิธีพืำนเมืองหลายชนิดยังเป็นที่ยอมรับและ
นิยมอยูทั่วไปไม่เคยเปลียนแปลง
่ ่
สรุป แนวโน้มการเปลี่ยนแปลงทิศทางในอนาคตของวิถีชีวิตของ
ชาวประมงในลุ่มแม่นำาโขงตอนล่าง
ลุ่มแม่นำาโขงถือเป็นแม่นำาสำาคัญหรือแม่นำาแห่งชีวิตของผู้คนใน
แถบนีำ เพราะทุกคนสามารถใช้บริโภค อุปโภคได้อย่างเสรี รวมถึงการ
ขึำนลงของนำำาก็เป็นไปอย่างธรรมชาติ ทำาให้ชาวบ้านสามารถคาดการณ์
ได้ล่วงหน้าว่าต่อไปทิศทาง กระแสนำำา และการขึำนลงของนำำาจะเป็นเช่น
ไร เพื่อที่วาจะได้สามารถเตรียมตัวรับมือกับสิ่งที่จะเกิดขึำนได้อย่างทัน
่
ท่วงที อีกทังการประกอบอาชีพต่างๆโดยเฉพาะอย่างยิ่งการประมงซึ่ง
ำ
ต้องใช้นำาเป็นส่วนประกอบสำาคัญ ในการจับปลา ซึ่งปลานัำนก็มีให้หา ให้
ตกกันอย่างตลอดเวลา เพราะแม่นำาโขงนีถือได้ว่าเป็นแม่นำาสายที่ยาว
ำ
ที่สุดในโลก และมีความหลากหลายทางชนิดพันธุ์ปลามากที่สุดเช่นกัน
ดังนัำน การออกหาปลา เมื่อได้ปลามาแล้ว ก็จะมีการนำาไปบริโภคกัน
ภายในครอบครัว เมื่อเหลือจากการบริโภคแล้วก็จะนำามาซืำอขายแลก
เปลียนกัน เพราะในอดีตยังไม่เป็นโลกของทุนนิยมหรือ โลกธุรกิจ
่
ทางการค้ามากนัก
โลกของธุรกิจการแสวงหาผลกำาไรจากธรรมชาติที่ได้มาโดยฟรีๆ
โดยไม่ต้องลงทุนลงแรงอะไรมากนัก แต่ผลตอบรับกลับมาเป็นผลกำาไร
อย่างมหาศาลเริมเข้ามาครอบงำาพฤติกรรมของมนุษย์เพิ่มมากขึำน จาก
่
วัตถุประสงค์ของการหาปลาเพื่อยังชีวิต ไปสู่การหาปลาเพื่อธุรกิจจาก
นายทุนต่างๆ รวมทัำงการจับมือร่วมกันระหว่างภาครัฐของประเทศต่างๆที่
ได้มีการก่อสร้างสิ่งที่เป็นการรบกวนธรรมชาติทัำงโครงการสร้างเขื่อน
โครงการระเบิดเกาะแก่ง และโครงการอื่นๆ เป็นต้น ทำาให้ธรรมชาติใน

13. บริเวณลุ่มแม่นำาโขงมีการเปลียนแปลงไป และส่งผลกระทบอย่างร้าย
่
แรงอย่างยิ่งต่อวิถีชีวิตของคนในลุ่มนำำาโขงสืบต่อมายังอนาคต
หากนักลงทุนต่างๆไม่เปลี่ยนพฤติกรรมหรือการลงทุนทำาธุรกิจดัง
ที่ได้กล่าวไว้ข้างต้นแล้ว ก็จะส่งผลกระทบต่อวิถีชีวิตของชาวประมงลุ่ม
นำำาโขงตอนล่าง แหล่งพันธุ์ปลาและความหลากหลายทางระบบนิเวศก็
จะลดลงเรื่อยๆ จนเกิดเป็นวิกฤตที่ยากจะแก้ไขให้ผ่านพ้นไปได้ อีกทัำง
ทรัพยากรที่เคยมีอยู่ ความผูกพันของคนในท้องถิ่น อาชีพ วัฒนธรรม
ต่อลุ่มแม่นำาโขงนีำก็จะเลือนหายไป ผู้คนแทนที่จะประกอบอาชีพภายใน
ท้องถิ่นตนเองที่มีความผูกพันระหว่างกันภายในครอบครัว กลับต้องไป
แสวงหาอาชีพใหม่ๆในต่างถิ่นมาแทนที่อาชีพเดิมของตน และเพราะ
เมื่อลุ่มแม่นำาโขงกำาลังเข้าสูยุคใหม่ที่มีการพัฒนาเกิดขึำนรวดเร็วมาก
่
การพัฒนานีำอาจเปลี่ยนสภาพภูมิประเทศ ความสมบูรณ์ของระบบนิเวศ
และคุณภาพชีวิตของประชาชนไปอย่างถาวร แม้วาการพัฒนาจะเป็นสิ่ง
่
ที่หลีกเลียงไม่ได้ แต่สามารถจะมีการบริหารจัดการที่ดีได้ การจัดการที่
่
ดีนเป็นของจำาเป็นสำาหรับการบรรเทาผลกระทบทางสิงแวดล้อมและทาง
ีำ ่
สังคมทีจะเกิดขึนจากการพัฒนาและจะช่วยให้ทรัพยากรธรรมชาติมีความ
่ ำ
ยั่งยืนในระยะยาว
ดังนัำนเราควรให้ความสำาคัญทัำงต่อชีวิตและทรัพยากรให้มากขึำน
เสมือนตัวเราเป็นธรรมชาติที่ต้องคอยได้รับการดูแลจากดิน นำำา อากาศ
หากขาดสิ่งใดสิ่งหนึ่งก็จะทำาให้เราตายได้ในที่สุด เช่นเดียวกันวิถีชีวิต
ของคนในลุ่มแม่นำาโขงที่มีอยู่สืบต่อกันมานานล้วนต้องอาศัยปัจจัย
หลายๆอย่างมาเป็นส่วนประกอบให้เกิดความสวยงาม หากมีใครคนใด
คนหนึ่งมาทำาลาย วิถีชีวิตของคนในลุ่มนำำาแห่งชีวิตนีำก็จะเปลียนแปลง
่
ไป
เอกสารอ้างอิง
ภาษาไทย
อุดมรัตน์ ดีเอง. แลของ : วิถีชีวิตชุมชนสองฝั่งโขงไทย-ลาว :
เรื่องเล่าจากภาพ = Life along the

14. Mekong: photo narrative. ขอนแก่น : ศูนย์วิจัยพหุลักษณ์
สังคมลุ่มนำำาโขง คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์, 2550.
มหาวิทยาลัยแม่ฟาหลวง. โครงการจัดตัำงพิพิธภัณฑ์อารยธรรมลุ่มนำำา
้
โขง. วิถีชีวิตลุ่มนำำาโขงกับการ
เปลี่ยนแปลง. เชียงราย : โครงการจัดตัำงพิพิธภัณฑ์อารยธรรม
ลุ่มนำำาโขง สำานักวิชาศิลปศาสตร์, 2551.
สุวัฒน์ กิขุนทด. บนสายนำำาโขง : สารคดีบนทึกประวัติศาสตร์สังคม
ั
ผ่านวิถีชีวิตของผู้คน. นนทบุรี :
อินโดไชน่าพับลิชชิ่ง, 2541.
ปรีชา เปลี่ยนพงศ์สานต์. นิเวศวิทยาการเมืองและมโนทัศน์แห่ง
ความยั่งยืนยาวนาน. ม.ป.ท., 2547.
บูชิตา สังข์แก้ว. วัฒนธรรมปลา และจุดจบตำานานพรานปลา.
กรุงเทพฯ : คณะกรรมการเผยแพร่และ
ส่งเสริมงานพัฒนา, 2540.
รายการอ้างอิงทางอิเลกทรอนิกส์
[Online].โครงการเขื่อนในประเทศจีน. URL :
http://www.thaingo.org/story/book_024.htm
[Online].รู้จักแม่นำาโขง/Mekhong Information. URL : http://
mekhong.wordpress.com/
%E0%B8%A3%E0%B8%B9%E0%B9%89%E0%B8%88%E0
%B8%B1%E0%B8%81%E0%B9%81%E0%B8%A1%E0%B9
%88%E0%B8%99%E0%B9%89%E0%B8%B3%E0%B9%82%
E0%B8%82%E0%B8%87mekhong-information/