1. BADANIA
EKSPERTYZY
REKOMENDACJE
SAMORZĄDNOŚĆ
UCZNIOWSKA
W SYSTEMIE
EDUKACYJNYM
JĘDRZEJ WITKOWSKI
2.0
Koalicja na rzecz samorządów uczniowskich to nieformalne zrzeszenie jedenastu organi-
zacji pozarządowych, powstałe z inicjatywy Fundacji Centrum Edukacji Obywatelskiej.
Celem działania koalicji jest wzmocnienie pozycji polskich samorządów uczniowskich
przez:
• zapewnienie każdemu uczniowi i każdej uczennicy możliwości wyboru swoich przed-
stawicieli w samorządzie uczniowskim w demokratycznych wyborach,
• zapewnienie samorządom uczniowskim prawa do rzeczywistego wpływu na życie
szkoły,
• uporządkowanie prawa oświatowego w zakresie samorządności uczniowskiej,
• podnoszenie świadomości na temat znaczenia samorządu uczniowskiego w środowi-
sku oświatowym.
Poza Fundacją Centrum Edukacji Obywatelskiej w skład Koalicji na rzecz samorządów
uczniowskich wchodzą następujące organizacje: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja
Edukacji dla Demokracji, Stowarzyszenie Rodzice w Edukacji, Fundacja Civis Polonus,
Pracownia Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia”, Polska Fundacja im. Roberta Schu-
mana, Polska Rada Organizacji Młodzieżowych, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży.
Działania Koalicji na rzecz samorządów uczniowskich są finansowane ze środków
Fundacji im. Stefana Batorego.
Kontakt: su@ceo.org.pl
www.ceo.org.pl/pl/samorzad/koalicjasu
3. INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH
Program Demokracji i Spo³eczeñstwa Obywatelskiego
Niniejsze opracowanie powsta³o w ramach projektu „Koalicja na rzecz samorz¹dów uczniowskich”
i serii wydawniczej Instytutu Spraw Publicznych „Badania, ekspertyzy, rekomendacje”.
Projekt i publikacja finansowane ze œrodków Fundacji im. Stefana Batorego.
Centrum Edukacji Obywatelskiej i Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013
Redakcja jêzykowa: Marcin Grabski (www.mesem.pl)
CC: Uznanie autorstwa – U¿ycie niekomercyjne – Bez utworów zale¿nych
ISBN: 978-83-7689-122-4
Wydawca:
Instytut Spraw Publicznych
00-031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22
tel. 48 22 55 64 260, faks 22 55 64 262
e-mail: isp@isp.org.pl, www.isp.org.pl
Sk³ad, druk i oprawa:
WEMA Wydawnictwo-Poligrafia Sp. z o.o.
02-729 Warszawa, ul. Rolna 191/193
tel. 22 828 62 78, fax 48 22 828 57 79
e-mail: wema@wp-wema.pl, www.wp-wema.pl
4. SAMORZ¥D UCZNIOWSKI MA W POLSCE D£UG¥ TRADYCJÊ, OBECNIE
JEDNAK JEST JEDN¥ Z NAJS£ABIEJ FUNKCJONUJ¥CYCH I NAJBARDZIEJ
ZAPOMNIANYCH INSTYTUCJI DEMOKRATYCZNYCH. MIMO ¯E ZNACZENIE
SAMORZ¥DNOŒCI W EDUKACJI I WYCHOWANIU JEST
NIE DO PRZECENIENIA, DZIŒ W WIELU SZKO£ACH SAMORZ¥D ISTNIEJE,
ALE NIE DZIA£A, PRZEZ CO NIE ODGRYWA SWOJEJ ROLI, A NAWET PE£NI
NEGATYWNE FUNKCJE. POZA PRAC¥ Z INDYWIDUALNYMI UCZNIAMI,
NAUCZYCIELAMI I DYREKTORAMI, WYKONYWAN¥ W POLSCE
PRZEZ ORGANIZACJE ZRZESZONE W KOALICJI NA RZECZ SAMORZ¥DÓW
UCZNIOWSKICH, POTRZEBNE S¥ RÓWNIE¯ SYGNA£Y Z GÓRY
– OD MINISTERSTWA I KURATORIÓW – WSKAZUJ¥CE,
¯E SAMORZ¥DNOŒÆ JEST WA¯NA, I U£ATWIAJ¥CE POLSKIM UCZNIOM
I UCZENNICOM WSPÓ£DECYDOWANIE O SWOICH SPRAWACH.
JEDNYM Z TAKICH SYGNA£ÓW MOG¥ BYÆ ZMIANY PRAWNE
WZMACNIAJ¥CE MECHANIZMY DEMOKRATYCZNE W POLSKICH
SZKO£ACH.
SAMORZ¥D UCZNIOWSKI POWINIEN PE£NIÆ WA¯N¥ FUNKCJÊ
W PRZYGOTOWANIU M£ODYCH LUDZI DO ROLI ŒWIADOMYCH
I AKTYWNYCH OBYWATELI. ZGODNIE Z ZAPISAMI USTAWY O SYSTEMIE
OŒWIATY, SAMORZ¥D ISTNIEJE W KA¯DEJ POLSKIEJ SZKOLE.
W PRAKTYCE JEDNAK SYSTEM NIE WYKORZYSTUJE EDUKACYJNEGO
I SPO£ECZNEGO POTENCJA£U TEJ FORMY SAMOORGANIZACJI
M£ODYCH LUDZI.
Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 3
5. Miejsce samorz¹dnoœci uczniowskiej
w polityce edukacyjnej pañstwa
Obywatelska funkcja szko³y. W Polsce nie funkcjonuje dotychczas jeden spój-
ny dokument, który okreœla cele polityki edukacyjnej pañstwa i rolê szkó³ w ich
osi¹ganiu. W sytuacji braku takiego ogólnego punktu odniesienia poszukiwanie
podstawowych za³o¿eñ systemu edukacji formalnej prowadzi do ustawy z dnia
7 wrzeœnia 1991 roku o systemie oœwiaty. Jej preambu³a stawia przed szko³¹ trzy
g³ówne cele: rozwój ucznia, przygotowanie go do wype³niania obowi¹zków ro-
dzinnych i przygotowanie go do wype³niania obowi¹zków obywatelskich.
„Szko³awinna zapewniæ ka¿demu uczniowi warunki niezbêdne do jego roz-
woju, przygotowaæ go do wype³niania obowi¹zków rodzinnych i obywatel-
skich w oparciu o zasady solidarnoœci, demokracji, tolerancji, sprawiedliwoœci
i wolnoœci” (fragment preambu³y ustawy o systemie oœwiaty).
Powy¿szycytatpokazuje,¿eustawodawcaju¿napoziomieogólnychwskazañ
i zasad dzia³ania systemu edukacji przyzna³ obywatelskiej funkcji szko³y bardzo
wysoki priorytet. W tym wymiarze obywatelsk¹ funkcjê szko³y mo¿na rozumieæ
jako zobowi¹zanie tej instytucji do dostarczenia uczniom wiedzy i umiejêtnoœci
koniecznych do funkcjonowania w spo³eczeñstwie w roli œwiadomych i aktyw-
nych obywateli oraz zachêcenie ich do podejmowania spo³ecznej aktywnoœci.
Samorz¹d uczniowski jako narzêdzie realizacji obywatelskiej funkcji szko³y.
Samorz¹dnoœæ uczniowska jest szczególnym narzêdziem wykonywania obywatel-
skiej funkcji szko³y, pozwala bowiem uczniom nie tylko na poznawanie zasad
demokracji oraz praw i obowi¹zków obywatela, ale przede wszystkim na ich prak-
tykowanie na podstawowym poziomie, jakim dla m³odych ludzi jest szko³a.
Samorz¹dnoœæ w ustawie. W tym duchu ustawa o systemie oœwiaty stworzy³a
podstawy rozwoju w szko³ach samorz¹dnoœci uczniowskiej, okreœlaj¹c miêdzy inny-
miobowi¹zekfunkcjonowaniasamorz¹duuczniowskiegowszkole(art.55),zapisuj¹c
zasadê, zgodnie z któr¹ samorz¹d to wszyscy uczniowie i wszystkie uczennice szko³y
(art. 55), i nak³adaj¹c na dyrektora obowi¹zek wspó³dzia³ania z samorz¹dem (art. 39).
Samorz¹dnoœæ w programie nauczania. Poza uregulowaniami ustawowymi
samorz¹dnoœæ znalaz³a swoje miejsce w podstawie programowej kszta³cenia
ogólnego, okreœlaj¹cej cele i treœci kszta³cenia, wprowadzonej rozporz¹dzeniem
ministra edukacji narodowej, w której ujêto obowi¹zek nawi¹zania do proble-
matyki samorz¹dnoœci uczniowskiej na drugim i trzecim etapie kszta³cenia, czyli
w klasach czwartej, pi¹tej i szóstej szko³y podstawowej oraz w gimnazjum.
Resort edukacji na³o¿y³ tak¿e na szko³y obowi¹zek zapewnienia warunków,
które pozwalaj¹ uczniom mieæ „realny wp³yw na wybrane obszary ¿ycia szko³y,
m.in. w ramach samorz¹du uczniowskiego”1
.
4 Jêdrzej Witkowski
uuu
1 Por. Wiedza o spo³eczeñstwie, [w:] Za³¹cznik nr 4 rozporz¹dzenia ministra edukacji narodowej z dnia
23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kszta³cenia
ogólnego w poszczególnych typach szkó³.
6. Znaczenie samorz¹dnoœci uczniowskiej
dla uczestnictwa wyborczego
Edukacja obywatelska a udzia³ w wyborach. Zachowania wyborcze s¹ jed-
nym z kluczowych wskaŸników aktywnoœci obywatelskiej, mog¹ byæ równie¿
uznane za jedno z kryteriów oceny skutecznoœci programów edukacyjnych
w zakresie edukacji obywatelskiej. Badania uczestnictwa wyborczego poka-
zuj¹, ¿e jest ono najni¿sze w grupie wiekowej od osiemnastu do dwudziestu
czterech lat. Wed³ug badañ Pañstwowego Generalnego Studium Wyborczego,
wiek stanowi najwa¿niejsz¹ zmienn¹ odró¿niaj¹c¹ obywateli aktywnych
od biernych2
.
W Polsce brakuje badañ iloœciowych pokazuj¹cych zwi¹zek edukacji oby-
watelskiej z zachowaniami wyborczymi, podobne opracowania istniej¹ jednak
miêdzy innymi w demokracjach zachodnich. Richard G. Niemi i Jane Junn
dowodz¹ na przyk³ad, ¿e udzia³ w kursie edukacji obywatelskiej w okresie szkol-
nym jest czynnikiem w istotnym stopniu zwiêkszaj¹cym prawdopodobieñ-
stwo póŸniejszego udzia³u w g³osowaniu3
. Badania Michaela X. Delli Carpini
i Scotta Keetera potwierdzaj¹ z kolei, ¿e obywatele dysponuj¹cy wiêksz¹
wiedz¹ na temat demokracji czêœciej podejmuj¹ aktywnoœæ obywatelsk¹, czêœ-
ciej wybieraj¹ kandydatów, których programy odpowiadaj¹ ich pogl¹dom, czêœ-
ciej tak¿e wspieraj¹ normy demokratyczne4
.
Samorz¹dy uczniowskie a udzia³ w demokracji. Przynajmniej trzy teorie
wskazuj¹ pozytywny zwi¹zek aktywnoœci w samorz¹dzie uczniowskim z pozio-
mem uczestnictwa wyborczego w doros³ym ¿yciu.
u Po pierwsze, teoria kapita³u spo³ecznego zwraca uwagê, ¿e uczestnictwo
w dzia³aniach samorz¹du uczniowskiego podwy¿sza poziom kapita³u
spo³ecznego uczniów i zwiêksza prawdopodobieñstwo ich zaanga¿owania
politycznego w przysz³oœci.
u Po drugie, funkcjonowanie w demokratycznych strukturach samorz¹du ucz-
niowskiego – zwiêkszaj¹c wiedzê na temat ich dzia³ania – zaznajamia m³o-
dych ludzi z wzorami uczestnictwa politycznego charakterystycznymi dla
doros³ych obywateli i wyrabia nawyk g³osowania w wyborach.
u Po trzecie, zaanga¿owanie w dzia³ania samorz¹du uczniowskiego przyczy-
nia siê do rozwoju to¿samoœci obywatelskiej, na któr¹ sk³ada siê œwiado-
moœæ bycia czêœci¹ wiêkszej zbiorowoœci (odejœcie od postrzegania
spo³eczeñstwajakooddalonegood m³odego cz³owieka)i œwiadomoœæ mo¿-
liwoœci wp³ywania na sytuacjê w³asnego otoczenia.
Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 5
ttt
2 Wyborca 2.0. M³ode pokolenie wobec procedur demokratycznych, red. D. Batorski, M. Drabek,
M. Ga³¹zka, J. Zbieranek, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012, s. 51.
3 R. Niemi, J. Junn, Civic education: What makes students learn, Yale University Press, New Heaven 1988.
4 M.X. Delli Carpini, S. Keeter, What Americans Know About Politics and Why It Matters, Yale University
Press, New Heaven 1996.
7. Demokratycznewyboryipodejmowaniedecyzji.Powy¿szeteorieiwnioski
z badañ zwracaj¹ uwagê na dwa elementy samorz¹dnoœci uczniowskiej, które
maj¹ kluczowe znaczenie w zakresie wp³ywania na aktywnoœæ wyborcz¹
m³odych ludzi. Pierwszym z nich s¹ demokratyczne wybory przedstawicieli sa-
morz¹du, drugim jest zaanga¿owanie uczniów w podejmowanie decyzji do-
tycz¹cych ¿ycia szkolnego, jakie sama m³odzie¿ uznaje za istotne.
Udzia³ w procesach decyzyjnych. Badania edukacji obywatelskiej prowa-
dzone w 38 krajach w ramach programu ICCS 2009 „Civic knowledge, attitudes,
and engagement among lower secondary school students” pokaza³y, ¿e
uczniowie, którzy maj¹ doœwiadczenie udzia³u w procesach podejmowania
decyzji dotycz¹cych w³asnej szko³y, wykazuj¹ wy¿sze poczucie sprawstwa
(self-efficacy), czêœciej s¹ tak¿e przekonani o skutecznoœci podejmowanych
wspólnie dzia³añ i responsywnoœci systemu politycz-
nego na dzia³ania obywateli. Z tych samych badañ wy-
nika jednak, ¿e jedynie 32% polskich uczniów w wieku
czternastu lat aktywnie uczestniczy³o w okresie ostat-
nich dwunastu miesiêcy w szkolnej debacie i zaledwie
57% bra³o udzia³ w procesie podejmowania decyzji
o tym, co dzieje siê w szkole5
.
Udzia³ w demokratycznych wyborach. Doœwiadcze-
nie uczestnictwa w powszechnych demokratycznych
wyborach szkolnych (poznanie kandydatów, ocena ich programów, dokonanie
wyboru i oddanie g³osu) buduje kompetencje potrzebne ka¿demu obywatelowi
w doros³ym ¿yciu i zwiêksza prawdopodobieñstwo udzia³u m³odych ludzi w wy-
borachpowszechnychwkrajupoosi¹gniêciuprzeznichpe³noletnioœci.Potwier-
dzaj¹tobadaniailoœciowe,pokazuj¹ce,¿euczniowiekorzystaj¹cyzbiernegolub
czynnego prawa wyborczego czêœciej czuj¹ siê przygotowani do udzia³u w pañ-
stwowych wyborach, czêœciej planuj¹ g³osowanie, wiedz¹ wiêcej o polityce,
a tak¿e wykazuj¹ wiêksz¹ aktywnoœæ obywatelsk¹ poza okresem wyborczym,
na przyk³ad pisz¹ petycje lub uczestnicz¹ w spotkaniach6
.
Znaczenie samorz¹dnoœci uczniowskiej
dla aktywnoœci spo³ecznej
Niskipoziom zaanga¿owaniaspo³ecznego.Badania m³odzie¿y szkolnej po-
kazuj¹,¿epoziomcz³onkostwam³odychludziw zorganizowanych(formalnych
lub nieformalnych) grupach nadal nie jest wysoki. Analiza prowadzona przez
6 Jêdrzej Witkowski
uuu
Uczniowie maj¹cy
doœwiadczenie udzia³u
w procesach podejmowania
decyzji dotycz¹cych w³asnej
szko³y, wykazuj¹ wy¿sze
poczucie sprawstwa
i przekonanie o skutecznoœci
wspólnych dzia³añ
5 ICCS 2009 International Report: Civic knowledge, attitudes, and engagement among lower secondary
school students, red. W. Schulz, J. Ainley, J. Fraillon, D. Kerr, B. Losito, International Association for the
Evaluation of Educational Achievement, Amsterdam 2010, s. 134 i n.
6 L. Saha, M. Print, Student school elections and political engagement: A cradle of democracy?,
„International Journal of Educational Research” 2010, t. 49, s. 22–32.
8. Centrum Badania Opinii Spo³ecznej pokazuje, ¿e choæ w ostatniej dekadzie
odsetek ten minimalnie wzrasta³, to w 2010 roku jedynie 37% uczniów
koñcz¹cych szko³y œrednie odpowiada³o twierdz¹co na pytanie o przynale¿-
noœædogrupnieformalnych,stowarzyszeñ,organizacji,zwi¹zkówlubruchów7
.
Aktywnoœæ spada wraz z wiekiem. Jeszcze bardziej niepokoj¹ce wnioski
mo¿na wyci¹gn¹æ z analizy innych zrealizowanych w Polsce badañ do-
tycz¹cych zaanga¿owania uczniów szkó³ podstawowych, gimnazjów i szkó³
ponadgimnazjalnych w wolontariat. Badania prowadzone w ramach progra-
mu „Szko³a bez przemocy” pokazuj¹, ¿e zaanga¿owanie w dzia³ania organizacji
humanitarnych, pokojowych, politycznych lub ekologicz-
nych spada wraz z wiekiem respondentów. Podczas
gdy w 2009 roku 46% respondentów w wieku jedenastu
lat(czwartaklasaszko³ypodstawowej)deklarowa³opo-
dobne zaanga¿owanie, to w grupie dziewiêtnastolat-
ków odsetek ten wynosi³ ju¿ jedynie 16%8
.
Tak niskie wskaŸniki zaanga¿owania m³odych ludzi w wolontariat plasu-
j¹ Polskê na dalekim miejscu wœród pañstw Europy. W rz¹dowym raporcie
M³odzi 2011 Krystyna Szafraniec odwo³uje siê do badañ europejskich, z których
wynika, ¿e Polska ze œrednim poziomem wolontariatu m³odzie¿y poni¿ej 20%
plasuje siêna trzecim miejscu od koñca, wyprzedzaj¹cjedynie Szwecjêi W³ochy.
W czo³ówce znajduj¹ siê pañstwa, w których dzia³alnoœæ wolontariack¹ dekla-
ruje oko³o 40% m³odych obywateli9
.
Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 7
nale¿ê nie nale¿ê do ¿adnego trudno powiedzieæ
1998 rok* 2003 rok** 2008 rok** 2010 rok**
2% 1%1% 1%
25%
31%
33%
37%
74%
68% 65%
61%
Ilustracja 1.
Przynale¿noœæ
m³odzie¿y do grup
nieformalnych,
stowarzyszeñ,
organizacji, klubów,
grup sympatyków
(fanów), zwi¹zków lub
ruchów religijnych
* – badanie statutowe
Centrum Badania Opinii
Spo³ecznej,
** – badanie Krajowego
Biura do spraw
Przeciwdzia³ania
Narkomanii
Ÿród³o: „Opinie
i Diagnozy”, nr 19,
Centrum Badania
Opinii Spo³ecznej,
Krajowe Biuro
do spraw
Przeciwdzia³ania
Narkomanii,
Warszawa 2011, s. 103.
Zaanga¿owanie w dzia³ania
organizacji humanitarnych,
pokojowych, politycznych
lub ekologicznych spada wraz
z wiekiem respondentów
7 „Opinie i Diagnozy”, nr 19, Centrum Badania Opinii Spo³ecznej, Krajowe Biuro do spraw Przeciw-
dzia³ania Narkomanii, Warszawa 2011, s. 103.
8 Raport Roczny Programu Spo³ecznego „Szko³a bez przemocy”, Warszawa 2009, s. 78.
9 M³odzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2011, s. 285.
9. Samorz¹d uczniowski jako inkubator aktywnoœci. Ewa Karpowicz w stu-
dium dotycz¹cym polityki m³odzie¿owej zauwa¿a, ¿e udzia³ w samorz¹dzie
uczniowskim „to pierwsza dla m³odzie¿y szansa wykazania aktywnej postawy
w sprawach szerszego zasiêgu, dotycz¹cych wspólnych interesów wiêkszej
grupyosób”10
.Aktywniedzia³aj¹cysamorz¹d uczniow-
skistajesiêwiêcinkubatoremaktywnoœciobywatelskiej
m³odych ludzi, stanowi dla nich pierwsze doœwiadcze-
niezaanga¿owaniaspo³ecznegoi dziêkitemu zachêca
do podejmowania kolejnych inicjatyw obywatelskich,
zarówno w szkole, jak i poza ni¹. Inkubacyjny poten-
cja³ samorz¹du uczniowskiego nie jest obecnie w pe³ni
wykorzystany w polskiej szkole.
Samorz¹d uczniowski w Strategii Pañstwa dla M³odzie¿y. Rolê samo-
rz¹dnoœci uczniowskiej we wspieraniu udzia³u m³odzie¿y w ¿yciu publicznym
i spo³ecznym podkreœla równie¿ przyjêta przez rz¹d Strategia Pañstwa dla
M³odzie¿ynalata2003–2012.Niestety,wzakresiedzia³añdotycz¹cychwspiera-
nia samorz¹dów uczniowskich nie wyznaczono w niej ¿adnych konkretnych
aktywnoœci11
.
8 Jêdrzej Witkowski
procent
wiek
wolontariusze – 2008 rok
wolontariusze – 2009 rok
11 12 13 14 15 16 17 18 19
60
40
20
0
Ilustracja 2.
Odsetek ch³opców
i dziewcz¹t w wieku
od jedenastu do
dziewiêtnastu lat
dzia³aj¹cych
w charakterze
wolontariuszy
na rzecz organizacji
humanitarnych,
pokojowych,
politycznych
lub ekologicznych
w 2008 i 2009 roku
Ÿród³o: Raport
Roczny Programu
Spo³ecznego „Szko³a
bez przemocy”,
Warszawa 2009, s. 78.
Aktywnie dzia³aj¹cy
samorz¹d uczniowski
staje siê inkubatorem
aktywnoœci obywatelskiej,
zachêca do podejmowania
kolejnych inicjatyw, zarówno
w szkole, jak i poza ni¹
10 E. Karpowicz, Aktywnoœæ spo³eczna m³odzie¿y, [w:] Polityka m³odzie¿owa, red. G. Zieliñska, „Studia
Biura Analiz Sejmowych” 2009, nr 2(18), s. 103.
11 Strategia Pañstwa dla M³odzie¿y na lata 2003–2012, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu,
Warszawa 2003.
10. Stan samorz¹dnoœci uczniowskiej w Polsce
Ma³a (i nadal s³abn¹ca) aktywnoœæ samorz¹dów uczniowskich. Polskie
szko³y nie wykorzystuj¹ edukacyjnego i obywatelskiego potencja³u tej for-
my samoorganizacji m³odych ludzi. Poziom aktywnoœci samorz¹du w szkole
rozczarowuje 56% uczniów szkó³ podstawowych („samorz¹d niewiele
robi”), 65% uczniów szkó³ gimnazjalnych i 75% uczniów szkó³ ponadgimna-
zjalnych12
.
W ostatnich latach obserwujemy tendencjê zmniejszania siê aktywnoœci
samorz¹dów uczniowskich. Podczas gdy jeszcze w 2006 roku 46% uczniów
uwa¿a³o, ¿e w ich szkole „samorz¹d robi du¿o fajnych rzeczy”, to ju¿ w 2009 ro-
ku odsetek uczniów pozytywnie oceniaj¹cych szkolny samorz¹d uczniowski
spad³ do 35%. A¿ 47% uczniów stwierdzi³o, ¿e samorz¹d ogólnoszkolny istnieje,
ale „niewiele robi”13
. Jeszcze wiêcej, gdy¿ 66% respondentów wskazywa³o rów-
nie¿ biernoœæ samorz¹dów klasowych14
.
Negatywnaocena aktywnoœcisamorz¹dówprzeznauczycieli.W2006roku
25% nauczycieli stwierdzi³o, ¿e samorz¹d w ich szkole „niewiele robi”.
W 2009 roku odsetek nauczycieli negatywnie oceniaj¹cych aktywnoœæ
samorz¹du uczniowskiego wzrós³ do 31%. W szko³ach ponadgimnazjalnych
aktywnoœæ samorz¹dów szkolnych Ÿle oceni³o 46% nauczycieli, z kolei
w gimnazjach – 26% kadry pedagogicznej. Najlepsza sytuacja by³a w szko³ach
Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 9
ttt
tak, i robi du¿o
fajnych rzeczy tak, ale niewiele robi nie nie wiem
2006
2007
2008
2009
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Ilustracja 3.
Rozk³ad odpowiedzi
na pytanie:
„Czy w Twojej szkole
jest samorz¹d
szkolny z³o¿ony
z przedstawicieli
ró¿nych klas?”
w latach 2006–2009
Ÿród³o: Raport
Roczny Programu
Spo³ecznego „Szko³a
bez przemocy”,
Warszawa 2009, s. 98.
12 Raport Roczny Programu Spo³ecznego „Szko³a bez przemocy”, op. cit., s. 98.
13 Ibidem.
14 Ibidem, s. 97.
11. podstawowych, w których dzia³ania samorz¹du pozytywnie oceni³o 77% na-
uczycieli15
.
Z obserwacji nauczycieli wynika, ¿e niewielka jest równie¿ aktywnoœæ kla-
sowych samorz¹dów uczniowskich. W 2006 roku 30% nauczycieli ocenia³o
samorz¹dy klasowe jako aktywne. W 2009 roku tak¹ opiniê wyrazi³o ju¿ tylko
23% nauczycieli (32% nauczycieli szkó³ podstawowych, 21% nauczycieli gimna-
zjów i 17% nauczycieli szkó³ ponadgimnazjalnych)16
. Jak widaæ, nauczyciele s¹
œwiadomi ma³ej aktywnoœci samorz¹dów uczniowskich nie tylko na poziomie
szko³y, ale tak¿e na poziomie klas, których sami s¹ wychowawcami.
Brak zrozumienia, czym jest samorz¹d uczniowski. Badania przeprowa-
dzone w warszawskich szko³ach pokaza³y, ¿e czêsto b³êdnie jest rozumiane po-
jêcie samorz¹du uczniowskiego. Uczniowie identyfikuj¹ samorz¹d z organem
w³adzy dzia³aj¹cym na poziomie szko³y, nie zaœ z form¹ samoorganizacji wszyst-
kich uczniów17
.
Rozczarowanie uczniów kszta³tem i aktywnoœci¹ samorz¹dów. Przywo-
³ane wy¿ej badania potwierdzi³y równie¿, ¿e uczniowie czêsto uznaj¹ samo-
rz¹d za instytucjê dzia³aj¹c¹ obok nich, formê
organizacji, która ich nie obejmuje lub nawet nie doty-
czy. Im starsi s¹ uczniowie, tym mniejsze maj¹ poczu-
cie sprawstwa, a silniejsze przekonanie, ¿e samorz¹d
zajmuje siê drobnymi, niepowa¿nymi sprawami, nie
maj¹c realnego wp³ywu na najwa¿niejsze kwestie
w szkole18
.
Niewielu uczniów bierze udzia³ w wyborach swoich przedstawicieli.
Rosn¹ce rozczarowanie samorz¹dnoœci¹ uczniowsk¹ ³¹czy siê ze spadaj¹cym
zaanga¿owaniem uczniów w wybieranie swoich przedstawicieli. W ostatnich
badaniach regularnyudzia³wwyborachdosamorz¹dudeklarowa³o19%uczniów
zasadniczych szkó³ zawodowych i techników, 22% uczniów liceów zawodo-
wych i 34% uczniów liceów ogólnokszta³c¹cych19
.
Za pozytywne nale¿y uznaæ, ¿e od 2003 roku maleje liczba uczniów szkó³
ponadgimnazjalnych, którzy nigdy nie wybierali w³adz samorz¹du uczniow-
skiego na poziomie szko³y – w 2003 roku by³o ich 63%, w 2008 roku – 56%,
a w 2010 roku – 45%. Nadal jednak w 2009 roku prawie po³owa uczniów szkó³
ponadgimnazjalnych nigdy nie bra³a udzia³u w wyborach do samorz¹du
szkolnego20
.
10 Jêdrzej Witkowski
Im starsi s¹ uczniowie, tym
silniejsze jest ich przekonanie,
¿e samorz¹d zajmuje siê
niepowa¿nymi sprawami
i nie ma realnego wp³ywu
na istotne kwestie
15 Ibidem, s. 99.
16 Ibidem.
17 Samorz¹dnoœæ uczniowska wwarszawskich szko³ach. Raport z badania jakoœciowegoprzygotowany dla
M. St. Warszawy, Grupa IQS, Warszawa 2009.
18 Ibidem.
19 „Opinie i Diagnozy”, nr 19, op. cit., s. 33.
20 Ibidem.
12. Przyczyny s³aboœci samorz¹dnoœci uczniowskiej
w Polsce
Parlament i w³adze oœwiatowe podjê³y pewne dzia³ania sprzyjaj¹ce rozwo-
jowi samorz¹dnoœci uczniowskiej, gwarantuj¹c jej umocowanie prawne.
Wspieranie samorz¹dnoœci nie stanowi³o jednak dotychczas wa¿nego elemen-
tu polityki edukacyjnej pañstwa, co skutkowa³o brakiem dzia³añ zachê-
caj¹cych dyrektorów i nauczycieli (lub nawet wymagaj¹cych od nich)
rozwijania samorz¹dnoœci.
Brak docenienia wychowawczej i obywatelskiej funkcji szko³y. W ostat-
nich latach jakoœæ pracy szkó³ jest oceniana w najwiêkszym stopniu przez
wynikiegzaminówzewnêtrznych.Tendencjatapomijawychowawcz¹iobywa-
telsk¹ funkcjê szko³y. Wielu dyrektorów gimnazjów i szkó³ ponadgimnazjal-
nych swoj¹ uwagê koncentruje na dzia³aniach, które sprzyjaj¹ uzyskiwaniu
lepszych wyników egzaminów, wp³ywa to bowiem na pozycjê szko³y w rankin-
gach tworzonych przez media i na opiniê nadzoru o jej pracy. Dyrektorzy szkó³
czêsto uwa¿aj¹, ¿e wszelka aktywnoœæ uczniów – szczególnie spo³eczna
– odci¹ga ich od nauki, rozumianej w¹sko jako przygotowywanie siê do egza-
minu koñcz¹cego dany etap edukacji. Potwierdzeniem tej opinii s¹ wnioski
Ewy Karpowicz, która pisze, ¿e – zdaniem pedagogów – w wielu szko³ach rola
samorz¹du uczniowskiego jako laboratorium przysz³ego ¿ycia spo³ecznego
jest niedoceniana21
.
Aktywnoœæ samorz¹du uczniowskiego w rêkach dyrektora. Aktywnoœæ samo-
rz¹du uczniowskiego zale¿y w du¿ej mierze od wewn¹trzszkolnej polityki dy-
rektora, gdy¿ to w³aœnie on zapewnia mo¿liwoœci dzia³ania samorz¹du uczniow-
skiego. Dzia³anie w szkole aktywnego samorz¹du uczniowskiego w praktyce
interesuje tylko uczniów (przewa¿nie nawet nielicznych). W tej sprawie czêsto
nie maj¹ oni jednak sojusznika (poza opiekunami samorz¹dów uczniowskich,
którzy niejednokrotnie wykonuj¹ ogromn¹ pracê z uczniami). Nadzór pedago-
giczny rozlicza dyrektora z formalnego istnienia samorz¹du. Dyrektorzy nie
otrzymuj¹ ¿adnych sygna³ów spoza szko³y zachêca-
j¹cych ich do wsparcia samorz¹dnoœci uczniowskiej.
W placówkach, których dyrektorzy uznaj¹ stwarzanie
warunków rozwoju samorz¹dnoœci uczniowskiej za
swoje zadanie, samorz¹dy s¹ bardziej aktywne22
.
Rozczarowanie uczniów i nauczycieli. Opisana wy¿ej s³aboœæ samorz¹dów
uczniowskich w wielu polskich szko³ach rodzi frustracjê uczniów, zniechêca
ich do anga¿owania siê we wspólne dzia³ania szkolne i zwiêksza dystans
do struktur szkolnej demokracji. Procesy te z kolei – na zasadzie sprzê¿enia
Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 11
ttt
Dyrektorzy nie otrzymuj¹
¿adnych sygna³ów spoza szko³y
zachêcaj¹cych ich do wsparcia
samorz¹dnoœci uczniowskiej
21 E. Karpowicz, Aktywnoœæ spo³eczna m³odzie¿y, op. cit., s. 103.
22 Œwiadcz¹ o tym liczne relacje z dzia³añ samorz¹dów uczniowskich, na przyk³ad publikowane na
portalu samorzaduczniowski.pl.
13. zwrotnego – prowadz¹ do dalszego os³abienia pozycji samorz¹dów. Jednym
z g³ównych Ÿróde³ tego problemu jest s³aboœæ (czêsto równie¿ brak) demokra-
tycznych procedur wyboru przedstawicieli uczniów. Podobny problem rozcza-
rowania samorz¹dnoœci¹ wystêpuje w grupie zaanga¿owanych nauczycieli.
Aby sytuacja mog³a ulec zmianie, konieczne jest przerwanie tego b³êdnego
ko³a.
Znaczenie prawa oœwiatowego. Prawo oœwiatowe stwarza wystarczaj¹ce
warunki rozwoju samorz¹dnoœci uczniowskiej, ale tylko przy za³o¿eniu dobrej
woli ze strony dyrektora, gdy¿ pozwala dyrektorowi i nauczycielom na zmar-
ginalizowanie roli samorz¹du, jeœli nie s¹ oni przekonani o wartoœci samo-
rz¹dnoœci uczniowskiej.
Potrzeba dzia³añ oddolnych i odgórnych. Wzmocnienie samorz¹dów ucz-
niowskich w Polsce bêdzie mo¿liwe tylko dziêki podjêciu skoordynowanego
wysi³ku przez wszystkie instytucje zajmuj¹ce siê t¹ tematyk¹. Doœwiadczenia
lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku pokazuj¹, ¿e dzia³ania oddolne prowadzone
przez organizacje pozarz¹dowe skutecznie wspieraj¹ rozwój samorz¹dów ucz-
niowskichwszko³ach, wktórychdoroœli(dyrektorzyinauczyciele)stwarzaj¹ ku
temu warunki, nie mog¹ jednak pozytywnie wp³yn¹æ na sytuacjê uczniów
w szko³ach, w których dyrekcja i grono pedagogiczne
s¹ samorz¹dnoœci niechêtne.
W tej sytuacji konieczne jest po³¹czenie dzia³añ
oddolnych (wspierania samorz¹dnoœci w poszczegól-
nych szko³ach) z dzia³aniami odgórnymi (systemo-
wym wzmocnieniem roli samorz¹du uczniowskiego
przez w³adze edukacyjne).
Obecny stan prawny w zakresie samorz¹dnoœci
uczniowskiej
Jak ju¿ wczeœniej wspomniano, prawo oœwiatowe stwarza wystarczaj¹ce
warunki rozwoju samorz¹dnoœci uczniowskiej, ale przy za³o¿eniu dobrej woli
dyrektora placówki. Warunek ten w wielu polskich szko³ach nie jest jednak
spe³niony, dlatego w placówkach tych samorz¹dy funkcjonuj¹ s³abo lub ist-
niej¹ tylko na papierze.
Samorz¹dnoœæ uczniowska w ustawie. Kluczowy dla funkcjonowania sa-
morz¹du uczniowskiego w polskich szko³ach jest art. 55 (w ca³oœci poœwiêcony
samorz¹dnoœci) i art. 51 (okreœlaj¹cy dzia³anie rady szko³y i udzia³u uczniów
w tym ciele) ustawy o systemie oœwiaty.
Mocne strony obecnych zapisów. Ocena zapisów art. 55 powinna siê roz-
pocz¹æ od docenienia pozytywnego znaczenia jego pierwszych trzech ustê-
pów, gdy¿ to one definiuj¹ samorz¹dnoœæ szkoln¹ i tworz¹ jej fundament.
12 Jêdrzej Witkowski
Konieczne jest
po³¹czenie dzia³añ
oddolnych z systemowym
wzmocnieniem roli
samorz¹du uczniowskiego
przez w³adze edukacyjne
uuu
14. Ustêp pierwszy wprowadza obowi¹zek funkcjonowania samorz¹du uczniow-
skiego w ka¿dej szkole (z zastrze¿eniem ust. 6). Ustêp drugi okreœla istotê
samorz¹dnoœci uczniowskiej, stanowi¹c, ¿e samorz¹d tworz¹ wszyscy ucznio-
wie szko³y (to odró¿nia równie¿ polskie samorz¹dy od funkcjonuj¹cych w wie-
lu innych systemach rad szkó³ czy szkolnych rz¹dów, które sk³adaj¹ siê tylko
z reprezentantów uczniów). Ustêp trzeci pozostawia jedynie uczniom prawo
okreœlenia zasad wyboru swoich przedstawicieli.
S³aboœci istniej¹cych uwarunkowañ prawnych. Ten sam artyku³ kryje jed-
nak równie¿ powa¿ne ograniczenia dla codziennego funkcjonowania samo-
rz¹dów uczniowskich.
Po pierwsze, nie gwarantuje on funkcjonowania
w szkole demokratycznie wybranych cia³ reprezen-
tuj¹cych uczniów. Jak pokazuj¹ badania i doœwiad-
czenia organizacji pozarz¹dowych pracuj¹cych ze
szko³ami, w wielu szko³ach wybory przedstawicieli
samorz¹du uczniowskiego nie odbywaj¹ siê zgodnie
z demokratycznymi procedurami, doœæ powszechna jest równie¿ praktyka uza-
le¿nienia mo¿liwoœci korzystania z biernego prawa wyborczego od wyników
w nauce lub zachowania.
Po drugie, nieprecyzyjnezapisy ustêpu szóstego, dotycz¹cego praw uczniów
i samorz¹du uczniowskiego, stwarzaj¹ pole do ró¿nych, czêsto sprzecznych
interpretacji. W zakresie prawa uczniów do wyboru opiekuna samorz¹du
uczniowskiego (pkt 6) mo¿na siê spotkaæ z dwiema interpretacjami: uczniowie
sami mog¹ wybraæ opiekuna lub uczniowie mog¹ przedstawiæ w tej sprawie
wniosek dyrektorowi, który nie musi na to wyraziæ zgody.
Potrzecie,art.55niegwarantujeuczniommo¿liwoœcizdobywaniaœrodków
na dzia³alnoœæ samorz¹du. Rozwi¹zanie to ma negatywne konsekwencje na
dwóch poziomach. Z jednej strony, uzale¿nia dzia³ania samorz¹du uczniow-
skiego od zgody (i przyznania wsparcia) dyrektora lub rady rodziców. Z drugiej
strony, poniewa¿ praktyka zbierania tych œrodków jest powszechna (na przy-
k³ad przez loterie fantowe, dobrowolnesk³adki,organizacjêdyskotek czy zbiórki
surowców), zapis ten pokazuje, ¿e prawo mo¿e byæ ignorowane.
Ustawa z dnia 7 wrzeœnia 1991 roku o systemie oœwiaty
[...] Art. 55. 1. W szkole i placówce dzia³a samorz¹d uczniowski, zwany dalej „samo-
rz¹dem”.
2. Samorz¹d tworz¹ wszyscy uczniowie szko³y lub placówki.
3. Zasady wybierania i dzia³ania organów samorz¹du okreœla regulamin uchwalany
przez ogó³ uczniów w g³osowaniu równym, tajnym i powszechnym. Organy samo-
rz¹du s¹ jedynymi reprezentantami ogó³u uczniów.
4. Regulamin samorz¹du nie mo¿e byæ sprzeczny ze statutem szko³y lub placówki.
5. Samorz¹d mo¿e przedstawiaæ radzie szko³y lub placówki, radzie pedagogicznej
oraz dyrektorowi wnioski i opinie we wszystkich sprawach szko³y lub placówki,
w szczególnoœci dotycz¹cych realizacji podstawowych praw uczniów, takich jak:
Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 13
W wielu szko³ach wybory
przedstawicieli samorz¹du
uczniowskiego nie odbywaj¹
siê zgodnie z demokratycznymi
procedurami
15. 1) prawo do zapoznawania siê z programem nauczania, z jego treœci¹, celem i stawia-
nymi wymaganiami;
2) prawo do jawnej i umotywowanej oceny postêpów w nauce i zachowaniu;
3)prawo do organizacji¿yciaszkolnego,umo¿liwiaj¹cezachowaniew³aœciwychpro-
porcji miêdzy wysi³kiem szkolnym a mo¿liwoœci¹ rozwijania i zaspokajania w³as-
nych zainteresowañ;
4) prawo redagowania i wydawania gazety szkolnej;
5) prawo organizowania dzia³alnoœci kulturalnej, oœwiatowej, sportowej oraz rozryw-
kowej zgodnie z w³asnymi potrzebami i mo¿liwoœciami organizacyjnymi, w porozu-
mieniu z dyrektorem;
6) prawo wyboru nauczyciela pe³ni¹cego rolê opiekuna samorz¹du.
6. Minister w³aœciwy do spraw oœwiaty i wychowania okreœli, w drodze rozporz¹dze-
nia, typy szkó³ i placówek, w których nie tworzy siê samorz¹du uczniowskiego ze
wzglêdu na koniecznoœæ stosowania w szkole lub placówce specjalnej organizacji
nauki imetod pracy, a tak¿e zewzglêdówwychowawczych, opiekuñczychiresocjali-
zacyjnych.
7. Samorz¹d w szkole dla doros³ych lub placówce kszta³cenia ustawicznego, w celu
wspierania dzia³alnoœci statutowej szko³y lub placówki, mo¿e gromadziæ fundusze
z dobrowolnych sk³adek i innych Ÿróde³. Zasady wydatkowania tych funduszy okreœ-
la regulamin, o którym mowa w ust. 3.
Radaszko³yjakoformu³awspó³decydowania.Nauwagêzas³ugujefunkcjo-
nowanie w systemie oœwiaty instytucji rady szko³y – cia³a z³o¿onego w równej
liczbie z przedstawicieli nauczycieli, rodziców i uczniów. Ustawa o systemie
oœwiaty przyznaje radzie szko³y istotne kompetencje (art. 50), stanowi¹ce o sil-
nej pozycji tego gremiumw strukturze organów szkolnych. Rada szko³yuchwa-
la miêdzy innymi statut szko³y, opiniuje inne szkolne dokumenty, mo¿e siê
wypowiadaæ we wszystkich sprawach szko³y, a jej uchwa³y maj¹ dla dyrektora
charakter obligatoryjny. Rada szko³y mo¿e byæ wiêc dla uczniów przestrzeni¹
do uczestnictwa w podejmowaniu decyzji dotycz¹cych szko³y, które pozostaj¹
w obszarze zainteresowañ samych uczniów.
S³aboœci obecnych rozwi¹zañ. G³ówn¹ s³aboœci¹ tej instytucji jest okre-
œlony w art. 50 ust. 1 jej fakultatywny charakter – rady szko³y dzia³aj¹ obecnie
w niewielu szko³ach (brakuje jednak dok³adnych szacunków w tym zakresie).
Ustawodawca ograniczy³ równie¿ funkcjonowanie w radach szko³y uczniów:
wy³¹czy³ ich z rady na etapie szko³y podstawowej,
umo¿liwi³ ich wy³¹czenie w gimnazjum i przyzna³
samej radzie prawo okreœlenia, w rozpatrywaniu
jakich spraw uczniowie nie bior¹ udzia³u. Czynniki
te znacznie ograniczaj¹ potencja³ rady szko³y jako in-
stytucji u³atwiaj¹cej realizacjê obywatelskiej funkcji
szko³y.
14 Jêdrzej Witkowski
Ustawodawca ograniczy³
funkcjonowanie w radach
szko³y uczniów i przyzna³ samej
radzie prawo okreœlenia,
w rozpatrywaniu jakich spraw
uczniowie nie bior¹ udzia³u
16. Ustawa z dnia 7 wrzeœnia 1991 roku o systemie oœwiaty
[...] Art. 50. 1. W szko³ach i placówkach mog¹ dzia³aæ rady szkó³ i placówek.
2. Rada szko³y lub placówki uczestniczy w rozwi¹zywaniu spraw wewnêtrznych
szko³y lub placówki, a tak¿e:
1) uchwala statut szko³y lub placówki;
2) przedstawia wnioski w sprawie rocznego planu finansowego œrodków specjal-
nych szko³y lub placówki i opiniuje projekt planu finansowego szko³y lub placówki;
3) mo¿e wystêpowaæ do organu sprawuj¹cego nadzór pedagogiczny nad szko³¹ lub
placówk¹zwnioskamiozbadanieidokonanieocenydzia³alnoœciszko³ylubplacówki,
jej dyrektora lub innego nauczyciela zatrudnionego w szkole lub placówce; wnioski
te maj¹ dla organu charakter wi¹¿¹cy;
4) opiniuje plan pracy szko³y lub placówki, projekty innowacji i eksperymentów
pedagogicznych oraz inne sprawy istotne dla szko³y lub placówki;
5) z w³asnej inicjatywy ocenia sytuacjê oraz stan szko³y lub placówki i wystêpuje
z wnioskami do dyrektora, rady pedagogicznej, organu prowadz¹cego szko³ê lub
placówkêoraz do wojewódzkiej rady oœwiatowej, wszczególnoœci wsprawach orga-
nizacji zajêæ, o których mowa w art. 64 ust. 1 pkt 2.
3. W celu wspierania dzia³alnoœci statutowej szko³y lub placówki rada szko³y lub pla-
cówki mo¿e gromadziæ fundusze z dobrowolnych sk³adek oraz innych Ÿróde³. Zasa-
dy wydatkowania funduszy rady szko³y lub placówki okreœla regulamin, o którym
mowa w art. 51 ust. 5.
Art. 51. 1. W sk³ad rady szko³y lub placówki wchodz¹, z zastrze¿eniem ust. 1a-1c,
w równej liczbie:
1) nauczyciele wybrani przez ogó³ nauczycieli;
2) rodzice wybrani przez ogó³ rodziców;
3) uczniowie wybrani przez ogó³ uczniów.
1a. W sk³ad rady szko³y lub placówki nie wchodz¹ uczniowie przedszkoli, szkó³ pod-
stawowych, z wy³¹czeniem szkó³ dla doros³ych, a tak¿e uczniowie szkó³ specjalnych
i placówek dla dzieci i m³odzie¿y z upoœledzeniem umys³owym w stopniu umiarko-
wanym, znacznym lub g³êbokim oraz uczniowie szkó³ i placówek okreœlonych
w przepisach wydanych na podstawie art. 55 ust. 6.
1b. W gimnazjach dla dzieci i m³odzie¿y udzia³ uczniów w radzie szko³y nie jest obo-
wi¹zkowy.
1c. W szko³ach i placówkach okreœlonych w przepisach wydanych na podstawie
art. 53 ust. 6 udzia³ rodziców w radzie szko³y lub placówki nie jest obowi¹zkowy.
2. Rada powinna liczyæ co najmniej 6 osób.
3.Trybwyborucz³onkówradyszko³ylubplacówkiokreœlastatutszko³ylub placówki.
Statutszko³ylub placówkimo¿eprzewidywaærozszerzeniesk³adu radyoinneosoby
ni¿ wymienione w ust. 1.
4. Kadencja rady szko³y lub placówki trwa 3 lata. Statut szko³y lub placówki mo¿e do-
puszczaæ dokonywanie corocznej zmiany jednej trzeciej sk³adu rady.
5. Rada szko³y lub placówki uchwala regulamin swojej dzia³alnoœci oraz wybiera
przewodnicz¹cego. Zebrania rady s¹ protoko³owane.
5a. W regulaminie, o którym mowa w ust. 5, mog¹ byæ okreœlone rodzaje spraw,
w których rozpatrywaniu nie bior¹ udzia³u przedstawiciele uczniów.
6. W posiedzeniach rady szko³y lub placówki mo¿e braæ udzia³, z g³osem doradczym,
dyrektor szko³y lub placówki.
7. Do udzia³u w posiedzeniach rady szko³y lub placówki mog¹ byæ zapraszane przez
przewodnicz¹cego, za zgod¹ lub na wniosek rady, inne osoby z g³osem doradczym.
Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 15
17. 8. Rady szkó³ lub placówek mog¹ porozumiewaæ siê ze sob¹, ustalaj¹c zasady i za-
kres wspó³pracy.
9. Powstanie rady szko³y lub placówki organizuje dyrektor szko³y lub placówki
z w³asnej inicjatywy albo na wniosek rady rodziców, a w przypadku gimnazjów
i szkó³ ponadgimnazjalnych tak¿e na wniosek samorz¹du uczniowskiego.
10. W szko³ach artystycznych przepisy ust. 1a-1c i 9 stosuje siê odpowiednio.
Inne zapisy ustawowe. Ustawa o systemie oœwiaty podejmuje problematy-
kê samorz¹dnoœci równie¿ w kilku innych artyku³ach: zobowi¹zuje dyrektora
do wspó³pracy z samorz¹dem (art. 39 ust. 4), a tak¿e przyznaje samorz¹dowi
prawo opiniowania wprowadzenia mundurków szkolnych i ich kroju (art. 64a),
skreœlenia ucznia z listy uczniów (art. 39 ust. 2) i decyzji o przyznawaniu stypen-
diów (art. 90g ust. 7).
Propozycja zmian w ustawie o systemie oœwiaty
Organizacje pozarz¹dowe skupione w Koalicji na rzecz samorz¹dów ucz-
niowskich przygotowa³y w procesie konsultacji z uczniami, nauczycielami i dy-
rektorami propozycjê zmian zapisów ustawy, która stanowi czêœciow¹
odpowiedŸ na zdiagnozowane wczeœniej s³aboœci samorz¹dnoœci uczniow-
skiej w polskich szko³ach, jednoczeœnie zaœ podkreœli jej znaczenie w realizacji
obywatelskiej funkcji szko³y.
Za³o¿enia dotycz¹ce zmian w ustawie. W przekonaniu autorów, modyfi-
kacje zapisów ustawowych powinny opieraæ siê na trzech podstawowych
za³o¿eniach:
u zagwarantowanie ka¿demu uczniowi prawa (i do-
œwiadczenia) wyboruswoichprzedstawicieliwsamo-
rz¹dzie uczniowskim,
u zagwarantowanie ka¿demu uczniowi prawa (i do-
œwiadczenia) wp³ywu na wybrane decyzjedotycz¹ce
¿ycia szko³y (na przyk³ad przez aktywnoœæ lub
udzia³ zarówno w samorz¹dzie uczniowskim, jak
i w radzie szko³y),
u zagwarantowanie samorz¹dowi uczniowskiemu
mo¿liwoœci gromadzenia œrodków na w³asn¹ dzia-
³alnoœæ.
16 Jêdrzej Witkowski
uuu
Konieczne jest
zagwarantowanie
ka¿demu uczniowi prawa
wyboru swoich przedstawicieli
i wp³ywu na wybrane decyzje,
a tak¿e umo¿liwienie
samorz¹dowi uczniowskiemu
gromadzenia œrodków
finansowych
18. Proponowane zmienione brzmienie art. 55 ustawy o systemie oœwiaty
Art. 55. 1. W szkole i placówce dzia³a samorz¹d uczniowski, zwany dalej „samo-
rz¹dem”.
2. Samorz¹d tworz¹ wszyscy uczniowie szko³y lub placówki.
2a. Organy samorz¹du wybieraj¹ wszyscy uczniowie szko³y lub placówki w g³osowa-
niu powszechnym, tajnym, równym, bezpoœrednim, przynajmniej raz w roku szkol-
nym.
2b. Wybrany do organów samorz¹du mo¿e byæ ka¿dy uczeñ szko³y lub placówki.
3. Szczegó³owe zasady wybierania i dzia³ania organów samorz¹du okreœla regula-
min uchwalany przez ogó³ uczniów w g³osowaniu równym, tajnym, powszechnym
i bezpoœrednim. Organy samorz¹du s¹ jedynymi reprezentantami ogó³u uczniów.
3a. Informacja o wyborach do organów samorz¹du i procedurze wyborczej powinna
byæ podana do publicznej wiadomoœci w sposób umo¿liwiaj¹cy realizacjê czynnego
i biernego prawa wyborczego wszystkim uczniom szko³y.
pkt 4. skreœlony.
5. Samorz¹d ma prawo do:
1) przedstawiania radzie szko³y lub placówki, radzie pedagogicznej oraz dyrektoro-
wi szko³y wniosków i opinii we wszystkich sprawach szko³y;
2) zapoznawania siê z programem nauczania, z jego treœci¹, celem i stawianymi wy-
maganiami;
3) jawnej i umotywowanej oceny postêpów w nauce i zachowaniu;
4) organizacji ¿ycia szkolnego, umo¿liwiaj¹cej zachowanie w³aœciwych proporcji
miêdzy wysi³kiem szkolnym a mo¿liwoœci¹ rozwijania i zaspokajania w³asnych zain-
teresowañ, w porozumieniu z dyrektorem;
5) redagowania i prowadzenia szkolnych mediów, takich jak: strona WWW, gazeta
szkolna, radiowêze³ i inne;
6) organizowania dzia³alnoœci kulturalnej, oœwiatowej, sportowej oraz rozrywkowej
zgodnie z w³asnymi potrzebami i mo¿liwoœciami organizacyjnymi, w porozumieniu
z dyrektorem;
7) wyboru nauczyciela lub nauczycieli pe³ni¹cych funkcjê opiekuna samorz¹du.
6. Minister w³aœciwy do spraw oœwiaty i wychowania okreœli, w drodze rozporz¹dze-
nia, typy szkó³ i placówek, w których nie tworzy siê samorz¹du uczniowskiego ze
wzglêdu na koniecznoœæ stosowania w szkole lub placówce specjalnej organizacji
nauki imetod pracy, a tak¿e zewzglêdówwychowawczych, opiekuñczychiresocjali-
zacyjnych.
7. W celu wspierania dzia³alnoœci statutowej szko³y lub placówki samorz¹d mo¿e
gromadziæ fundusze. Zasady wydatkowania funduszy samorz¹du uczniowskiego
okreœla regulamin samorz¹du.
Kluczowe znaczenie wyborów. Podstaw¹ sukcesu samorz¹dnoœci ucznio-
wskiej wszkolewydaje siêzagwarantowanie,¿eprzedstawicieleuczniówbêd¹
wybierani w demokratycznych wyborach, czynne i bierne prawo wyborcze bê-
dzie zaœ przys³ugiwa³o wszystkim uczniom. Poza przedstawionym wczeœniej
uzasadnieniemtejtezywartorównie¿zwróciæuwagênaponi¿szeargumenty:
u Przedstawiciele uczniów wybrani w wyborach powszechnych maj¹ moc-
niejszymandat,awkonsekwencjisilniejsz¹pozycjêwszkoleorazlepiejpe³ni¹
funkcjê reprezentantów i rzeczników uczniów w relacjach z doros³ymi
Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 17
19. (zdaniem uczniów, jest to jedna z najwa¿niejszych funkcji samorz¹du
uczniowskiego23
).
u M³odzi ludzie chc¹ kandydowaæ do organów przedstawicielskich samo-
rz¹du uczniowskiego i chc¹ wybieraæ swoich przedstawicieli na zasadach
demokratycznych, nie zaœ, jak to siê czêsto dzieje, na podstawie norm na-
rzucanych przez nauczycieli. Uczniowie oczekuj¹ wyborów demokratycz-
nych, w których ka¿dy ma bierne i czynne prawo wyborcze24
.
u Uczniowie bior¹cy udzia³ w wyborach swoich przedstawicieli w szkole bêd¹
czuli siê bardziej zwi¹zani z w³adzami samorz¹du uczniowskiego, zmniejszy
siê tym samym zauwa¿any dystans „miêdzy samorz¹dem a zwyk³ym ucz-
niem”. To z kolei zaowocuje wiêkszym zaanga¿owaniem szeregowych cz³on-
ków samorz¹du uczniowskiego w podejmowane dzia³ania i inicjatywy.
Zakres zmian proponowanych w art. 55 ustawy o systemie oœwiaty. Zmiany
zaproponowane przez Koalicjê na rzecz samorz¹dów uczniowskich w art. 55 usta-
wyosystemieoœwiatyniemaj¹charakterurewolucyjnego,jedynieporz¹dkuj¹ist-
niej¹cezapisy(naprzyk³adwzakresieprawuczniów)ipozwalaj¹lepiejrealizowaæ
te za³o¿enia samorz¹dnoœci uczniowskiej, które w najwiêkszym stopniu mog¹ siê
prze³o¿yæ na kszta³towanie aktywnych postaw obywatelskich m³odzie¿y.
Problem finansowania dzia³alnoœci samorz¹du uczniowskiego. Osobnym
zagadnieniem do rozwi¹zania przez ustawodawcê jest kwestia finansowania
funkcjonowania samorz¹du uczniowskiego. Koalicja proponuje w tym zakre-
sie zrównanie pozycji samorz¹du uczniowskiego w gimnazjach i szko³ach
ponadgimnazjalnych z pozycj¹ rady rodziców, której ustawodawca gwarantu-
jeprawozbieraniafunduszywceluwspieraniastatutowejdzia³alnoœciszko³y.
Tryb wyboru i funkcjonowania rady szko³y. Koalicja proponuje równie¿ zmia-
ny w zapisach art. 51 ustawy o systemie oœwiaty, który okreœla tryb wyboru rady
szko³y i miejsce uczniów w tym organie. Proponowane modyfikacje maj¹ na celu
podkreœleniedemokratycznegocharakteruradyipozycjiuczniówwtymgremium:
u usuniêcie zapisów umo¿liwiaj¹cych wy³¹czenie uczniów z rady szko³y w gim-
nazjach (mo¿liwoœæ takiego wy³¹czenia wydaje siê nieuzasadniona i znacz-
nie os³abia pozycjê uczniów gimnazjów w swoich szko³ach, jednoczeœnie
doœwiadczenie pokazuje, ¿e m³odzie¿ w wieku od trzynastu do szesnastu
latjestju¿ wstanieuczestniczyæw dyskusjachdotycz¹cychswojegobezpo-
œredniego otoczenia),
u wprowadzenie obowi¹zku organizacji powszechnych, tajnych, równych i bez-
poœrednich wyborów cz³onków rady (zmiana ta poprawi pozycjê rady szko³y
przezwzmocnienie mandatu jej cz³onków, pozwoli równie¿na zwiêkszenie
zainteresowania funkcjonowaniem tej instytucji, ponadto udzia³ w wybo-
rach bêdzie dla uczniów dodatkowym doœwiadczeniem wyrabiaj¹cym na-
wyk g³osowania),
18 Jêdrzej Witkowski
23 Samorz¹dnoœæ uczniowska w warszawskich szko³ach. Raport z badania jakoœciowego przygotowany dla
M. St. Warszawy, op. cit.
24 Ibidem.
20. u zagwarantowanie wszystkim uczniom, nauczycielom i rodzicom mo¿liwo-
œci kandydowania do rady szko³y (postulat ten jest realizacj¹ podstawo-
wych zasad demokratycznych),
u likwidacja mo¿liwoœci wy³¹czenia uczniów – cz³onków rady– z rozpatrywa-
nia okreœlonych spraw przez tê instytucjê (mo¿liwoœæ takiego wy³¹czenia
nie jest zasadna, gdy¿ udzia³ uczniów móg³by byæ kwestionowany jedynie
w wypadku dyskutowania o sprawach osobowych, te jednak, zgodnie z pra-
wem, s¹ w zakresie odpowiedzialnoœci dyrektora szko³y, nie zaœ rady szko³y
– zapis ten dotychczas stwarza³ furtkê umo¿liwiaj¹c¹ znaczne ogranicze-
nie roli uczniów w radzie szko³y).
Proponowane zmienione brzmienie art. 51 ustawy o systemie oœwiaty
Art. 51. 1. W sk³ad rady szko³y lub placówki wchodz¹, z zastrze¿eniem ust. 1a-1c,
w równej liczbie:
1) nauczyciele wybrani przez ogó³ nauczycieli;
2) rodzice wybrani przez ogó³ rodziców;
3) uczniowie wybrani przez ogó³ uczniów.
1a. W sk³ad rady szko³y lub placówki nie wchodz¹ uczniowie przedszkoli, szkó³ pod-
stawowych, z wy³¹czeniem szkó³ dla doros³ych, a tak¿e uczniowie szkó³ specjalnych
i placówek dla dzieci i m³odzie¿y z upoœledzeniem umys³owym w stopniu umiarko-
wanym, znacznym lub g³êbokim oraz uczniowie szkó³ i placówek okreœlonych
w przepisach wydanych na podstawie art. 55 ust. 6.
pkt 1b. skreœlony
1c. W szko³ach i placówkach okreœlonych w przepisach wydanych na podstawie
art. 53 ust. 6 udzia³ rodziców w radzie szko³y lub placówki nie jest obowi¹zkowy,
zwyj¹tkiemsytuacjiz³o¿eniaprzezradêrodzicówwnioskuopowo³anieradyszko³y.
2. Rada powinna liczyæ co najmniej 6 osób.
2a. Przedstawiciele rady szko³y lub placówki s¹ wybierani w g³osowaniu powszech-
nym, tajnym, równym, bezpoœrednim. D³ugoœæ kadencji rady okreœla statut szko³y.
3.Trybwyborucz³onkówradyszko³ylubplacówkiokreœlastatutszko³ylub placówki.
3a. Wybrany do rady szko³y mo¿e byæ ka¿dy uczeñ, rodzic, nauczyciel danej szko³y
lub placówki.
3b. Informacja o wyborach do rady szko³y i procedurach wyborczych powinna byæ
podana do publicznej wiadomoœci w sposób umo¿liwiaj¹cy realizacjê czynnego
i biernego prawa wyborczego wszystkim uczniom, rodzicom i nauczycielom.
pkt 4. skreœlony
5. Rada szko³y lub placówki uchwala regulamin swojej dzia³alnoœci oraz wybiera
przewodnicz¹cego. Zebrania rady s¹ protoko³owane.
pkt 5a. skreœlony
5b. Regulamin rady szko³y okreœla sposób uzupe³niania sk³adu rady w wypadku wy-
gaœniêcia cz³onkostwa jednego z jej cz³onków w trakcie kadencji rady.
6. W posiedzeniach rady szko³y lub placówki mo¿e braæ udzia³, z g³osem doradczym,
dyrektor szko³y lub placówki.
7. Do udzia³u w posiedzeniach rady szko³y lub placówki mog¹ byæ zapraszane przez
przewodnicz¹cego, za zgod¹ lub na wniosek rady, inne osoby z g³osem doradczym.
8. Rady szkó³ lub placówek mog¹ porozumiewaæ siê ze sob¹, ustalaj¹c zasady i za-
kres wspó³pracy.
Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 19
21. 9. Powstanie rady szko³y lub placówki organizuje dyrektor szko³y lub placówki
z w³asnej inicjatywy albo na wniosek rady rodziców, a w wypadku gimnazjów i szkó³
ponadgimnazjalnych tak¿e na wniosek samorz¹du uczniowskiego.
10. W szko³ach artystycznych przepisy ust. 1a-1c i 9 stosuje siê odpowiednio.
Potrzeba zintegrowanych dzia³añ
Zmiana prawa oœwiatowego nie bêdzie skutkowa³a automatycznie zmian¹
praktyki wszko³ach.Modyfikacjeprawas¹tylkopierwszymwarunkiemzmiany
sytuacji uczniów. Konieczne jest równie¿ opracowanie i upowszechnienie
wœród nauczycieli, dyrektorów i instytucji oœwiatowych bardziej szczegó³owe-
go standardu funkcjonowania samorz¹dów uczniowskich w szko³ach, który
zwraca³by uwagê doros³ych na czynniki kluczowe dla
sukcesu samorz¹dów. Standard funkcjonowania bê-
dzie dotyczy³ miêdzy innymi: wyborów przedstawicieli
samorz¹du uczniowskiego, wspó³decydowania ucz-
niów o sprawach szko³y, mo¿liwoœci dzia³ania samo-
rz¹du uczniowskiego, finansowanie jego dzia³añ,
ochrony praw ucznia, roli opiekuna.
Poza prac¹ eksperck¹ konieczne jest równoleg³e podejmowanie dzia³añ
o charakterze komunikacyjnym i promocyjnym, których celem jest dotarcie
z informacjami na temat samorz¹dów uczniowskich, ich znaczenia i standar-
dówfunkcjonowaniado mo¿liwiedu¿ejliczbyinteresariuszy(wtymrodziców).
Koalicja na rzecz samorz¹dów uczniowskich ma charakter otwarty,
skupia organizacje pozarz¹dowe zajmuj¹ce siê wspieraniem partycypacji
obywatelskiej i samorz¹dów uczniowskich. Zapraszamy organizacje
i instytucje zainteresowane wspó³prac¹ z koalicj¹. Osob¹ kontaktow¹
jest Micha³ Tragarz (su@ceo.org.pl).
Nota o autorze
Jêdrzej Witkowski – absolwent stosunków miêdzynarodowych na Uniwersytecie
Warszawskim oraz studiów podyplomowych Development Co-operation Policy and
Management,doktorantwSzkole Wy¿szejPsychologiiSpo³ecznej. WCentrum Edukacji
Obywatelskiej zajmuje siê programami edukacyjnymi z zakresu edukacji obywatel-
skiej, edukacji globalnej i samorz¹dnoœci uczniowskiej. Wspó³autor podrêczników,
materia³ów edukacyjnych i scenariuszy zajêæ. Jako trener pracuje z uczniami, nauczy-
cielami, doradcami metodycznymi, wydawcami podrêczników i przedstawicielami
organizacji pozarz¹dowych.
20 Jêdrzej Witkowski
uuu
uuu
Konieczne jest równie¿
opracowanie i upowszechnienie
wœród nauczycieli i dyrektorów
szczegó³owego standardu
funkcjonowania samorz¹dów
uczniowskich
