Prezentacja jest elementem szkolenia "Rozwój osobisty nauczyciela edukacji przedszkolnej" realizowanego przez Centrum Wsparcia Rodziny Consilia. Blok II szkolenia obejmuje tematykę: komunikacja i asertywność. Szkolenie prowadzone jest w formie warsztatowej. Więcej informacji na stronie: www.consilia.com.pl

1. Rozwój osobisty nauczyciela
edukacji przedszkolnej –
materiały szkoleniowe
komunikacja i asertywność
mgr Jacek Ruciński

2. Komunikacja
Najprostszą definicją komunikacji, będącą kompilacją różnorodnych
słownikowych wyjaśnień byłoby stwierdzenie, że jest to proces
porozumiewania oparty na różnorodnych zależnościach między
nadawcą, a odbiorcą.

3. • dynamicznym - oznacza to, że ma on wiele składników wzajemnie na
siebie oddziałujących i wywołujących wzajemne zmiany (formułowanie
komunikatów, odbieranie komunikatów, interpretowanie, rozumienie
itp.)
• społecznym - przebiega zawsze z udziałem innych ludzi i w odniesieniu
do nich, jak również osadzona jest w kontekście społecznym
• symbolicznym - przebiega ona przy użyciu języka (werbalnego, mimiki,
gestów…), który zawsze jest zbiorem symboli i ich znaczeń
• interakcyjnym - zarówno nadawca, jak i odbiorca wzajemnie na siebie
oddziaływają
• celowym i świadomym
• nieuniknionym - chcąc w pełni uczestniczyć w życiu społecznym nie
sposób obejść się bez komunikacji
Jakim dokładnie procesem jest komunikacja?

4. Warto w tym miejscu zastanowić się nad naszym zastosowaniem
komunikacji.
Po co komunikujemy się z innymi i które funkcje komunikacji są dla nas
najważniejsze?
Niezależnie od odpowiedzi, aby osiągnąć satysfakcjonujący poziom
komunikowania się z innymi warto zapoznać się z barierami
komunikacyjnymi, czyli zawiaskami niepożądanymi, mogącymi
zniekształcić efekt naszych działań, a czasem wręcz przynieść efekt
odwrotny od zamierzonego.
Komunikacja skuteczna – czyli jaka?

5. Bariery komunikacyjne
Najkrócej rzecz ujmując można je podzielić na:
• zewnętrzne - będą się odnosiły do zakłóceń płynących z otoczenia, lub innych
obiektywnych utrudnień (np. nieznajomość języka, różnice kulturowe), które w
oczywisty sposób będą stały na drodze skutecznej i satysfakcjonującej komunikacji
• wewnętrzne - utrudnienia płynące ze sposobu budowania komunikatu, naszego
nastawienia do rozmówcy, prezentowania przez nas, niekoniecznie świadomie,
postaw wyższościowych - słowem cała gama czynników subiektywnych i subtelnych -
które w połączeniu z bezrefleksyjnym ich zastosowaniem nie wpływają korzystnie na
nasze relacje z rozmówcą

6. Niewskazana w żadnej sferze naszej aktywności. W komunikacji najczęściej
przejawia się stosowaniem utartych schematów, skupieniem bardziej na
sobie niż na partnerze interakcji. Skutkować może także swoistym
“znieczuleniem”, wynikającym bardziej ze zautomatyzowania komunikacji
niż rzeczywistego braku empatii. Brak refleksyjności uniemożliwia także
wprowadzanie zmian w schematy komunikacyjne.
Bezrefleksyjność

7. Niełatwo jest przyjmować krytykę, nawet najlepiej wygłoszoną (wg zasad
konstruktywnej krytyki) - wiąże się to głównie z faktem, że najchętniej
chcielibyśmy otrzymywać pozytywne informacje zwrotne od otoczenia -
wpływają one budująco na naszą samoocenę. Barierą szczególnie dużą w
komunikacji jest postawa krytykancka, nie stroniąca od krytyki w każdej
sytuacji. Bardzo ważne jest też, aby zadbać o to, w jaki sposób wygłaszamy
krytykę gdy już absolutnie musimy - odpowiedni ton głosu,
nieprowokujący styl wypowiedzi. Warto także poza krytyką odwołać się
do jakiegoś pozytywnego aspektu danej sytuacji. Autokrytyka także bywa
zjawiskiem źle widzialnym, kojarzy się bowiem z prowokowaniem do
zaprzeczenia jej i poszukiwaniem pochwał.
Krytykowanie

8. Można z całą pewnością stwierdzić, że nie ma sytuacji usprawiedliwiającej
obrażanie rozmówcy. Nawet jeśli miałoby nastąpić ono w odwecie za
podobne zachowanie ze strony innej osoby - nie zmienia to faktu, że nie
powinno mieć miejsca i nie jest zgodne z zasadami kultury osobistej.
Przypomnijmy, że nie trzeba używać wulgaryzmów lub kolokwializmów aby
wygłosić obraźliwy komentarz. Jako obraźliwe traktowane są wszelkie
komunikaty negatywnie osądzające osobę rozmówcy (w odróżnieniu od
negatywnych komentarzy odnoszących się do konkretnych sytuacji)
wypowiadane z agresywnym zamiarem wyrządzenia komuś przykrości.
Często towarzyszy obrażaniu podniesiony głos oraz ferowanie wyroków na
temat drugiej osoby.
Obrażanie

9. Chodzi o specyficzne kategoryczne stwierdzenia na jakiś temat,
odbierające naszemu partnerowi prawo do wpływu na sytuację. Np. “nie
ty o tym decydujesz”, “nie masz w tej sprawie nic do powiedzenia”, itp.
Komunikaty tego typu umniejszają wartość rozmówcy, uświadamiają i
podkreślają jego niższość w stosunku do autora komunikatu (przynajmniej
w oczach nadawcy). Orzekanie należy do grupy wyjątkowo przykrych w
odbiorze i agresywnych komunikatów. Trudno sobie wyobrazić sytuację,
w której miałoby pozytywnie wpłynąć na komunikację.
Orzekanie

10. O ile chwalenie samo w sobie, jeśli pojawia się w odpowiedniej sytuacji
może komunikacji tylko pomóc, to połączenie chwalenia z krytyczną oceną,
zwłaszcza jeśli jest nagminne bardzo komunikacji szkodzi. Nadawca takiego
komunikatu może skojarzyć się z osobą, której nie sposób zadowolić. Poza
tym badania psychologów potwierdzają, że obecność komunikatu
krytycznego zaraz po pochwale unieważnia ją - badani w zdecydowanej
większości w swym przeżywaniu skupiali się bardziej na negatywnym
aspekcie komunikatu. Nawet jeśli mamy jakieś zastrzeżenia do danej
sytuacji może lepiej pozwolić wybrzmieć pochwałom, a o mniej
doskonałych jej aspektach porozmawiać przy innej okazji?
Chwalenie połączone z oceną

11. Kategoryczne nakazanie komuś wykonania jakiejś czynności - czym w
istocie jest rozkazywanie nie świadczy o nadawcy komunikatu najlepiej.
Jest dowodem braku szacunku dla uczuć partnera i próbą zaznaczenia
własnej dominującej pozycji. W interakcji z drugim człowiekiem
prowokuje do buntu.
Rozkazywanie

12. Rozpoczęcie dialogu od komunikatu “jeśli tak zrobisz, to…” nie jest
najlepszą wróżbą dla dalszego przebiegu konwersacji. Grożenie stanowi
próbę agresywnego zdominowania rozmówcy, uświadomienia mu, że
jeżeli nie podporządkuje się on naszej woli sprawimy mu przykrość. Poza
negatywnymi uczuciami jakie wzbudza grożenie, liczne aczkolwiek
niespełnione groźby narażają na szwank osobę nadawcy komunikatu. Są
niekiedy sytuacje, w których z racji zajmowania wyższej pozycji w hierarchii
społecznej niektórzy ludzie nadużywają tak gróźb, jak i rozkazów - świadczy
to już nie tylko o patologizacji komunikacji, lecz czyni patologicznym całość
relacji agresora z ludźmi, wobec których dopuszcza się on takiego
zachowania.
Grożenie

13. Szczególnie dotkliwe dla młodszych rozmówców. Kolejny komunikat
odwołujący się do wyższościowej postawy w stosunku do partnera
interakcji. Zawiera w sobie ukrytą ocenę i podobnie jak rozkazywanie
może skłaniać do buntu. Element oceny ukryty w moralizowaniu
najczęściej odbierany jest jako brak empatii w stosunku do moralizowanej
osoby. Wywołuje u nich poczucie winy.
Moralizowanie

14. Zadawanie zbyt wielu lub niewłaściwych pytań najczęściej może być
odebrane jako wścibstwo. Nękane pytaniami osoby czują, że pogwałcone
zostało ich prawo do prywatności, aby uniknąć odpowiedzi czują się
często w obowiązku wytłumaczyć natarczywemu rozmówcy. Mimo, że
często wypytywaniu rozmówcy towarzyszą natarczywym osobom życzliwe
intencje (np. troska, niepokój o kogoś, chęć wsparcia w trudnej sytuacji,
autentyczne zainteresowanie czyimś losem) lepszy efekt dla komunikacji
odniesie raczej otwarta postawa i naturalne zachowanie niż lekceważenie
prawa do prywatności i natarczywe lub małodyskretne wypytywanie.
Nadmierne wypytywanie

15. Nie tyle sama chęć wskazania drugiej osobie korzystnego wyjścia z sytuacji
lub lepszego, w naszym odczuciu, wyboru stanowi problem, co sposób w
jaki ono się odbywa. Czym innym jest porada poprzedzona szczerą
życzliwą rozmową, bądź wynikająca z bezpośredniej prośby partnera
interakcji, a czym innym komentowanie czyjegoś działania, cechy, bądź
wyboru, wygłaszane na ogół po fakcie, często bez prośby drugiej osoby.
Ten drugi rodzaj doradzania ma w sobie więcej z oceniania i
moralizowania, niż życzliwej troski o dobro rozmówcy. Służy też
zaznaczeniu wyższej pozycji “doradcy”.
Doradzanie

16. Często stosowana, gdy temat rozmowy jest dla nas trudny lub mało
interesujący. Przez rozmówcę odbierana jest na ogół jako brak
zainteresowania jego osoba oraz przejaw egocentryzmu. Gdy już zdarzy
nam się mimowolnie uciec od jakiegoś tematu warto zastanowić się
dlaczego tak się stało. Być może w przyszłości będzie nam dzięki temu
łatwiej uniknąć podobnej sytuacji.
Zmiana tematu

17. Pozornie jest dowodem naszej inteligencji i zdroworozsądkowego
podejścia do życia. W niektórych sytuacjach skupienie się wyłącznie na
logicznych aspektach sprawy uniemożliwia nam wyrażenie empatii,
udzielenie wsparcia emocjonalnego naszemu rozmówcy. Łatwo od
logicznego argumentowania przejść do moralizowania.
Logiczne argumantowanie

18. Zwykle pocieszając kogoś chcemy poprawić mu nastrój, wpłynąć
pozytywnie na samopoczucie, ukazać małą wagę problemu lub jego
nieistotność. Pochopne pocieszanie, zwłaszcza nie poprzedzone dłuższą
rozmową na dany temat może być odebrane jako niedocenienie powagi
sytuacji, brak zrozumienia dla uczuć rozmówcy, paradoksalnie może
stanowić oznakę braku empatycznej postawy.
Pocieszanie

19. Co pomaga w komunikacji?
Najbardziej oczywistą odpowiedzią wydaje się być unikanie barier
komunikacyjnych. Sprawa nie jest niestety aż tak oczywista. Całe szczęście,
istnieje kilka prostych sposobów, pozwalających ukształtować w sobie
nawyki pomagające w naturalny sposób wystrzegać się budowania
komunikacyjnych barier.

20. Tzw. “aktywne słuchanie” w rzeczywistości samo w sobie stanowi szereg
komunikatów (werbalnych i niewerbalnych) służących zaprezentowaniu
naszej otwartej postawy w stosunku do nadawcy komunikatów.
W sferze niewerbalnej aktywny słuchacz zachowuje :
• otwartą postawę ciała
• utrzymuje z rozmówcą kontakt wzrokowy
• potakująco bądź przecząco kiwa głową
W sferze werbalnej:
• aktywnie uczestniczy w rozmowie
• zachęca do kontynuowania wypowiedzi
• dopytuje (lecz nie natrętnie)
• informuje o swoich odczuciach (kiedy się one pojawiają) oraz parafrazuje
Słuchanie

21. Ten styl komunikacji polega na używaniu specyficznego rodzaju
komunikatów skupiających się głównie na informowaniu o wewnętrznych
przeżyciach nadawcy w związku z aktualną sytuacją. Używanie
komunikatów typu “ja” samo w sobie gwarantuje uniknięcie większości
barier komunikacyjnych.
Komunikacja tego typu pomaga:
• budować atmosferę otwartości na rozmówcę
• redukuje ryzyko wypowiadania komunikatów agresywnych tzw. komuników “ty”
• stanowi konieczny element komunikacji asertywnej, zwłaszcza wygłaszania
konstruktywnej krytyki
• pozwala naszemu rozmówcy lepiej nas poznać
• uzyskiwać większy wgląd w swoje emocje - pozytywnie wpływając na umiejętność ich
kontrolowania
Komunikacja „ja”

22. Asertywność
Asertywność - zachowanie pozwalające nam konkretnie i zdecydowanie
komunikować nasze potrzeby, chęci i uczucia innym ludziom bez naruszenia
w jakikolwiek sposób ich praw.
/G. Lindenfield/
Asertywność to szacunek dla samego siebie, który pozwala na
formułowanie naszych oczekiwań w stosunku do innych ludzi. Jest to też
szanowanie prawa innych do wyrażania swoich potrzeb.
/J. Ferguson/

23. Poza asertywnością występują w relacjach z innymi ludźmi postawy
bierna i agresywna. Rzadko zdarzają się osoby charakteryzujące się
prezentowaniem tej samej postawy w relacjach ze wszystkimi ludźmi.
Najczęściej balansujemy między biernością a agresją, między którymi
znajduje się postawa asertywna. To, która postawa dominuje w danej
sytuacji zależy od indywidualnych doświadczeń, poziomu samooceny,
samowiedzy oraz umiejętności i znajomości technik asertywnego
zachowania.
Postawa asertywna, bierna i agresywna

24. Podstawowym wyzwaniem jest rozpoznanie swoich uczuć i przyznawanie
się do nich. Szczególnie ważne jest wsłuchanie się w swoje instynktowne
reakcje, które często są tłumione bądź maskowane. Kolejne zadanie
stanowi rozpoznanie swoich czułych miejsc. Istnieję obszary naszego
życia, które wiążą się z silnymi emocjami, ważne jest aby je znać i
przygotować się szczególnie na ewentualne sytuacje ich naruszenia.
Poznanie swoich potrzeb warto wcześniej wiedzieć czego oczekujemy po
danej sytuacji. Nie sposób asertywnie komunikować swoich potrzeb nie
znając ich. Często uświadamiamy sobie czego oczekiwaliśmy np. w
sytuacjach konfliktowych po fakcie, nie mamy wtedy możliwości ich
wypowiedzenia.
Zdobywanie samowiedzy

25. • Określenie swoich granic - zewnętrznych i wewnętrznych
• Komunikowanie swoich uczuć
• Pewność siebie
• Wypowiadanie asertywnych stwierdzeń (składa się na nie umiejętność
mówienia wprost, komunikacja “ja”, wypowiadanie uczuć)
• Uznanie praw drugiej osoby (cenną umiejętnością jest w tym przypadku
weryfikowanie swoich interpretacji)
• Postawa ciała, gestykulacja, mimika
Cechy postawy asertywnej

26. Samo ich poznanie nie gwarantuje jeszcze sukcesu. Aby tak się stało należy
przekonać się do ich zastosowania, wytrenowania w różnych sytuacjach
nie zrażając się początkowymi niepowodzeniami. Konieczny jest też jak
najwyższy poziom samowiedzy.
• asertywna krytyka
• odmawiania
• proszenie
• przyjmowanie nieuzasadnionej krytyki
• przyjmowanie uzasadnionej krytyki
Niektóre techniki asertywne

27. • Jasno opisz zachowanie, sytuację, zjawisko, które ci się nie podoba
• Opisz w jaki sposób ta sytuacja wpływa na ciebie
• Powiedz co chciałbys żeby się stało
Asertywna krytyka

28. • Wysłuchaj prośby
• Odczytaj swoją wewnętrzną reakcję
• Poproś o czas (jeśli potrzebujesz)
• Wykaż empatię
• Jasno sformułuj odmowę
• Podaj powód (jeśli chcesz) - jednak nie wdawaj się w zbędne szczegóły
• Powiedz co możesz zrobić
• Nie przepraszaj!
Odmawianie

29. • Zasygnalizuj zamiar prośby
• Opowiedz o swoich uczuciach
• Okaż empatię drugiej osobie
Proszenie

30. • Okaż empatię i zrozumienie
• Przeproś za to, w czym zawiniłeś
• Dodaj pozytywną uwagę
• Zaproponuj naprawę sytuacji
Przyjmowanie uzasadnionej krytyki

31. • Poproś o czas na przemyślenie
• Jasno wyraź swój speciw
• Zakomunikuj swoje uczucia
• Zadawaj pytania pogłębiające
Przyjmowanie nieuzasadnionej krytyki

32. ● Strączek M., Komunikacja kreatywna, EdisonTeam.pl, Warszawa 2011.
● Bocheńska - Włostowska K., Akademia umiejętności
interpersonalnych, Impuls, Kraków 2011.
● Dryden W., Constantinou D., Asertywność krok po kroku, Jedność,
Kielce 2007.
● Hartley M., Asertywność - sztuka umiejętnej stanowczości, Wyd. JK,
Łódź 2007.
Polecana literatura