1. Poznao, dnia 18 października 2010 r.
Tomasz Sadowski
„Rewizja dotychczas stosowanych pojęd i strategii rozwoju społecznej
gospodarki. Miejsce podmiotów gospodarki społecznej w ramach istniejącego
porządku prawnego”
Szanowni Paostwo, drodzy Uczestnicy „Wielkopolskich Targów Przedsiębiorczości
Społecznej” – znajdujemy się na terytorium Międzynarodowych Targów Poznaoskich (MTP),
w miejscu, gdzie legendarny Prezydent Poznania, Cyryl Ratajski, zorganizował w 1929 roku
Powszechną Wystawę Krajową (PWK), prezentującą całośd polskich osiągnięd w 10 lat po
odzyskaniu niepodległości. Od tego czasu upłynęło 81 lat, ale PWK była jedną z największych
i najważniejszych wystaw na MTP. Prezentowane tu były nie tylko różne działy gospodarki,
ale również gospodarowanie zasobami w takich dziedzinach jak: nauka i edukacja, zdrowie i
higiena, pomoc społeczna, turystyka itd. Celem tej wystawy było zagospodarowywanie
przestrzeni wolności, tak, żeby utrzymad wolnośd polityczną oraz rozwinąd wolnośd
społeczno-gospodarczą Polski.
Wystąpienia przedmówców, szczególnie ks. Arcybiskupa Stanisława Gądeckiego,
przybliżają wykładnię pojęd i wskazao dla rozwoju społecznych aspektów gospodarowania.
Wystąpienie pana marszałka Marka Woźniaka nawiązuje do samoorganizacji obywatelskiej
w zakresie społeczno-gospodarczym w Wielkopolsce w okresie zaborów oraz wskazuje na
podjęte i planowane działania w naszym regionie („Wielkopolskie Laboratorium
Solidarności”) w zakresie społecznej gospodarki.
Moje wystąpienie będzie próbą podsumowania minionych 20-lat po odzyskaniu
niepodległości w kontekście tego, jak obecnie zagospodarowujemy przestrzeo społeczno-
gospodarczą. Dokonam też rewizji dotychczas stosowanych pojęd i strategii gospodarki
społecznej i ich konsekwencji dla rozwoju społeczno-gospodarczego.
Na początek odniosę się do zasady gospodarowania, zawartej w art. 20 Konstytucji RP z
dnia 2 kwietnia 1997 roku, w rozdziale „Rzeczpospolita”, która brzmi: „społeczna gospodarka
rynkowa oparta na wolności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i
współpracy partnerów społecznych, stanowi podstawę ustroju Rzeczpospolitej Polskiej”. W
kontekście społecznej gospodarki rynkowej, własnośd prywatną należy rozumied jako
współwłasnośd środków produkcji, realny udział pracowników w zarządach firm i zyskach
przedsiębiorstwa, przezwyciężenie konfliktu pomiędzy pracą (siła robocza) a kapitałem
(własnośd prywatna). Jan Paweł II mówi, że „drogą do osiągnięcia takiego celu mogłaby byd
droga połączenia, o ile to możliwe, pracy z własnością kapitału, i powołania do życia w
szerokim zakresie organizmów pośrednich o celach gospodarczych, społecznych,
kulturalnych, które cieszyłyby się rzeczywistą autonomią w stosunku do władz publicznych;
dążyłyby do sobie właściwych celów poprzez lojalną wzajemną współpracę, przy
podporządkowaniu wymogom wspólnego dobra. Przejawem dobrego uspołecznienia
środków produkcji jest poczucie pracującego, że pracuje na swoim”.

2. W minionym 20-leciu skupiliśmy się w Polsce na rozwoju „gospodarki rynkowej”,
pozostawiając w niedorozwoju aspekty „gospodarki społecznej”. Rozwój infrastruktury
przedsiębiorstw rynkowych, zysk indywidualny (często kosztem rozwoju społecznego)
zdominowały polską scenę zagospodarowywania 20-lecia wolności.
Kilka lat temu byliśmy świadkami sytuacji, w której jeden minister zarządzał jednocześnie
Ministerstwem Gospodarki i Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej. Mieliśmy wówczas
nadzieję, że nadchodzi czas połączenia gospodarki z pracą w ramach spójnej polityki. Widad
jednak, że jest to zadanie zbyt trudne… Wiąże się to z błędnym rozumieniem samego pojęcia
przedsiębiorczości społecznej i jej zakresu, dla której celem jest przedsiębiorcza aktywnośd,
zapobieganie wykluczeniu społecznemu poprzez tworzenie także nowych miejsc pracy oraz
włączanie we wspólnotę. Takie strategie nie są jeszcze identyfikowane z konstytucyjnym
rozumieniem gospodarowania.
I. Pomoc społeczna
Rozwój pomocy społecznej po 1989 roku, odbywał się pod hasłami decentralizacji
paostwa i tworzenia samorządności lokalnej. Praktycznie mieliśmy do czynienia do 2004 roku
z ograniczoną podmiotowością gminy w zakresie prowadzenia polityki społecznej i pomocy
społecznej.
Biurokratyzacja systemu spowodowana była zwiększoną liczbą osób potrzebujących
wsparcia przy ograniczonych środkach, co skutkowało koncentracją na dystrybucji środków
finansowych i sprawowaniu kontroli administracyjnej kosztem prowadzenia pracy socjalnej,
rozwijania usług niematerialnych. Taka sytuacja nie prowadziła do aktywizacji „klientów”.
W latach 2003-2004 wprowadzono reformy mające na celu ograniczenie kosztów
funkcjonowania oraz poprawę efektywności pomocy społecznej. Nastąpiło szersze
wprowadzenie do działao publicznych w obszarze pomocy czynnika społecznego, a dalej –
uzupełnienie sektora samorządowej pomocy przez organizacje obywatelskie i
indywidualnych wolontariuszy (Ustawa o działalności użytku publicznego i wolontariacie z
2003 roku), podjęte zostały pierwsze próby aktywizacji zawodowej zagrożonych
wykluczeniem długotrwałych klientów pomocy społecznej (Ustawa o zatrudnieniu socjalnym
z 2003 roku). Mimo tego, jesteśmy jeszcze daleko od uwzględnienia w strategii polityki
społecznej adekwatnych zintegrowanych działao, dostosowanych do potrzeb rozwojowych
oraz realizacji konstytucyjnej zasady pomocniczości (subsydiarności).
II. Zasada subsydiarności
W preambule do Konstytucji czytamy – ”ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej
Polskiej jako prawa podstawowe dla paostwa, oparte na poszanowaniu wolności i
sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości
umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot”.
Organizacje świeckie, kościelne nazywane są często „III sektorem lub organizacjami
pozarządowymi”. Jednak tak naprawdę nie są one „pozarządowymi”, „nierządowymi” (non-
govermental organizations w rozumieniu krajów zachodnich), tym samym nie są „poza
samorządem”, tylko właśnie zawierają się w zasobach samorządu lokalnego, terytorialnego i

3. wpisują się w realizację zdecentralizowanych zadao na wszystkich szczeblach samorządu.
Tymczasem usytuowanie pojęciowe organizacji społecznych „poza” istniejącymi strukturami
samorządowymi i generalnie publicznymi, niesie za sobą zgodę na marginalizację organizacji
obywatelskich, a w konsekwencji utrzymywanie ich w pozycji niepełnej odpowiedzialności,
co w koocu sytuuje je często w roli petentów czy wręcz klientów, pogłębiając „przepaści
społeczne” i tym samym zagrożenie wykluczeniem. Samo zlecanie zadao publicznych
organizacjom obywatelskim jest wysoce niewystarczające. Przykłady wspólnego planowania,
koordynacji zadao, wspólnej realizacji zadao występują zbyt rzadko. Tymczasem strategia
pełnej i wspólnej odpowiedzialności jest bardzo potrzebnym, innowacyjnym działaniem.
Właśnie do animowania i współorganizowania tego typu działao wespół z organizacjami i
instytucjami obywateli, opartych na relacjach wzajemnościowych i przedsiębiorczości
społecznej, zakorzenionej we wspólnocie lokalnej, powołana jest administracja
samorządowa wszystkich szczebli.
III. Strategia gospodarki społecznej
Chciałbym zwrócid uwagę na Rezolucję Parlamentu Europejskiego z dnia 19 lutego 2009
roku, która Komisji Europejskiej rekomenduje zasady i rozwiązania dotyczące „społecznej
gospodarki”, nie dodając elementu „rynkowa”, ponieważ „gospodarka” w tradycji zachodniej
zawsze była rynkowa (w przeciwieostwie do naszych doświadczeo w latach 1945-1989).
W ostatnich latach w Polsce, pojęcie „społeczna gospodarka” zastępujemy pojęciem
„ekonomia społeczna – III sektor”. W moim odczuciu jest to ujęcie ograniczone w
odniesieniu do zadao i odpowiedzialności konstytucyjnej. Pojęcie „III sektor” czy jak
wcześniej powiedziałem „organizacja pozarządowa” ma swoje kulturowe konotacje „poza”.
W spotkaniach z liderami samorządowymi często występuje ich niepewnośd co do
kompetencji i odpowiedzialności organizacji obywatelskich. Tymczasem w dojrzałej
samorządności kryje się solidaryzm społeczny, samoorganizacja, przedsiębiorczośd
społeczna, spójnośd społeczna urzeczywistniająca się poprzez indywidualne i zbiorowe
działania obywateli. To obywatele i ich instytucje na zasadach solidarności powołani są
zgodnie z „zasadą subsydiarności” do realizacji zadao publicznych „pro bono”, zarówno w
wymiarze indywidualnych członków wspólnoty, jak i w wymiarze zorganizowanego
współdziałania z instytucjami publicznymi.
Jakośd tych relacji jest dziś poważnym problemem wynikającym z uwarunkowao
historycznych i często trudnych doświadczeo w ostatnich 20 latach, zarówno na poziomie
obywateli, jak i paostwa. Efektem tego jest niespójnośd pojęciowa, która utrzymuje
niezaradnośd, biernośd, małą przedsiębiorczośd obywatelską, pomimo wyjątkowo
korzystnych warunków pomocowych w ramach integracji europejskiej. Niespójnośd
widoczna jest „w formach dialogu” i zawieraniu porozumieo, które często mają charakter
„niepełnego paktowania” (zgody na stawianie instytucji paostwa przed wspólnotami
lokalnymi i ich związkami).
Zgodnie z zasadą subsydiarności, to obywatele i ich przedstawicielstwa rekomendują
swoje działania najpierw na poziomie grup i środowisk, potem wspólnot lokalnych i ich
instytucji, a następnie na poziomie instytucji samorządowych i ich związków. Tym samym
powinni oni prowadzid dialog z administracją na poziomie komisji dwustronnej rządu i
samorządu oraz komisji trójstronnej (przedstawiciele rządu, pracodawców i związków

4. pracowniczych), która powinna zostad uzupełniona o związki przedsiębiorców społecznych
non-profit ( konfederacje).
Zawierane dotychczas porozumienia mają najczęściej charakter sektorowy, nie
uwzględniają w stopniu dostatecznym wspomnianych wyżej zasad konstytucyjnych oraz
zasad dobrego gospodarowania istniejącymi zasobami. Zgromadzony kapitał społeczny na
wszystkich poziomach, w przeważającej części nie jest dzisiaj dostatecznie zagospodarowany,
a inwestowane środki finansowe (w tym UE) są w zbyt małym stopniu efektywne. Pokładam
jednak duża nadzieję w strategiach regionalnych, które mogą rozwinąd samorządnośd
obywatelską, i to nie tylko w zakresie gospodarki rynkowej i biznesu. Tutaj widzimy szanse
wypracowywania nowoczesnych i innowacyjnych modeli współdziałania z administracją
samorządową w ramach gminy, powiatów i regionów oraz rekomendowania
wypracowanych strategii i zmian na poziomie rządu i parlamentu. Konieczne jest też
rozwijanie innowacyjnych instytucji w partnerstwach publiczno-społeczno-prywatnych, które
mogłyby podnieśd efektywnośd gospodarowania, zwiększając ilośd i potencjał
przedsiębiorstw społecznych. Takimi instytucjami mogłyby byd Regionalne Centra Społecznej
Gospodarki, instytucje edukacyjno-badawcze nowej generacji powstające w partnerstwach
władz samorządowych z instytucjami obywatelskimi. Należy rozważyd w ramach samorządu
gospodarczego powoływanie Izb Gospodarczych Przedsiębiorstw Społecznych spośród
stowarzyszeo i fundacji prowadzących działalnośd gospodarczą non-profit, spółek z.o.o. non-
profit, spółdzielni socjalnych itp.
Elementem tych strategii powinien byd rozwój przedsiębiorczości społecznej non-profit
mającej na celu „włączenie w przestrzeo społeczno-gospodarczą’, możliwie największej
części, nieaktywnych obywateli (Polska ma najniższą zatrudnialnośd w wieku produkcyjnym -
48 % , podczas gdy w niektórych krajach UE sięga ona blisko 70%).
Szanowni Paostwo, poruszyłem tylko kilka wybranych zagadnieo z nadzieją, że mogą byd
użyteczne w dalszym przebiegu tej konferencji, którą nazwaliśmy „Targami
Przedsiębiorczości Społecznej” a która odbywa się w czasie trwania w Wielkopolsce – Dni
Kultury Solidarności. Te wydarzenia wpisują się w historię i tradycję Wielkopolski. Mam
nadzieję, że w niedługim czasie Targi Przedsiębiorczości Społecznej w Poznaniu i Dni Kultury
Solidarności będą wydarzeniami cyklicznymi skupiającymi samorządowców, ich związki,
przedsiębiorców społecznych i biznesowych, środowiska naukowo-badawcze, studentów,
media, rzesze obywateli, którzy pracują na rzecz rozwoju „społecznej gospodarki rynkowej” i
europejskiej polityki spójności.
Tomasz Sadowski
Fundacja Pomocy Wzajemnej „Barka”