Nghiên cứu đặc điểm phân bố theo sinh cảnh và mối quan hệ sinh thái của quần thể loài bò tót (bos gaurus h. smith, 1827) ở vườn quốc gia cát tiên phục vụ cho quả

1
Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O Bé N¤NG NGHIÖP Vµ PTNT
TR¦êNG §¹I HäC L¢M NGHIÖP
PH¹M H÷U KH¸NH
NGHI£N CøU §ÆC §IÓM PH¢N Bè THEO SINH C¶NH Vµ
MèI QUAN HÖ SINH TH¸I CñA QUÇN THÓ Bß TãT (BOS
GAURUS H. SMITH, 1827) ë V¦êN QUèC GIA
C¸T TI£N PHôC Vô CHO QU¶N Lý Vµ B¶O TåN
LUËN ¸N TIÕN SÜ N¤NG NGHIÖP
Hµ Néi - 2010

2
Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O Bé N¤NG NGHIÖP Vµ PTNT
TR¦êNG §¹I HäC L¢M NGHIÖP
PH¹M H÷U KH¸NH
NGHI£N CøU §ÆC §IÓM PH¢N Bè THEO SINH C¶NH Vµ
MèI QUAN HÖ SINH TH¸I CñA QUÇN THÓ Bß TãT (BOS
GAURUS H. SMITH, 1827) ë V¦êN QUèC GIA
C¸T TI£N PHôC Vô CHO QU¶N Lý Vµ B¶O TåN
Chuyªn ngµnh: Kü thuËt l©m sinh
M· sè: 62 62 60 01
LUËN ¸N TIÕN SÜ N¤NG NGHIÖP
NG¦êI H¦íNG DÉN KHOA HäC
PGS. TS. Lª Xu©n C¶nh
Hµ Néi - 2010

3
Më §ÇU
1 - TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi nghiªn cøu:
ViÖt Nam ®-îc quèc tÕ c«ng nhËn lµ mét trong nh÷ng quèc gia cã tÝnh ®a
d¹ng sinh häc cao nhÊt trªn thÕ giíi víi nhiÒu kiÓu rõng, ®Çm lÇy, s«ng suèi, r¹n san
h«... t¹o nªn m«i tr-êng sèng cho kho¶ng 10% tæng sè loµi chim vµ thó hoang d·
trªn thÕ giíi [12]. Çc gi¸ trÞ cña §DSH lµ nh÷ng nh©n tè tÝch cùc gãp phÇn vµo viÖc
c¶i thiÖn cuéc sèng cña con ng-êi ngµy cµng v¨n minh, hiÖn ®¹i, tèt ®Ñp h¬n [44].
Çc vïng cã tÝnh §DSH cao chñ yÕu tËp trung t¹i çc VQG vµ çc khu BTTN [15].
ë ViÖt Nam ®· x©y dùng ®-îc 30 VQG, 57 Khu b¶o tån thiªn nhiªn vµ 37 khu b¶o
vÖ c¶nh quan [12], trong ®ã cã VQG Çt Tiªn.
Bªn c¹nh nh÷ng ho¹t ®éng nç lùc nh»m b¶o vÖ tÝnh §DSH, con ng-êi còng
®ang khai th¸c qu¸ møc hoÆc lµm biÕn ®æi tµi nguyªn §DSH, lµm cho çc gi¸ trÞ
§DSH ®ang dÇn bÞ suy tho¸i, xuèng cÊp [12]. HiÖn nay b¶o tån §DSH lµ mét trong
nh÷ng vÊn ®Ò -u tiªn cña ChÝnh Phñ ViÖt Nam vµ hÇu hÕt çc quèc gia trªn thÕ giíi.
KÕ ho¹ch hµnh ®éng §DSH cña ViÖt Nam (1995) dµnh -u tiªn cho gi¶i ph¸p b¶o tån
in-situ vµ chó träng vµo çc hÖ sinh th¸i næi bËt nhÊt ë çc ®Þa ph-¬ng víi 3 môc tiªu
lín ®-îc ®Æt ra: i) B¶o vÖ çc hÖ sinh th¸i tiªu biÓu hoÆc çc hÖ sinh th¸i bÞ ®e do¹
bëi çc søc Ðp cña con ng-êi; ii) B¶o vÖ çc thµnh phÇn §DSH ®ang bÞ ®e do¹; iii)
X¸c ®Þnh vµ qu¶ng b¸ çc c«ng cô, ph-¬ng ph¸p sö dông vµ ph¸t huy çc gi¸ trÞ
§DSH [9],[12].
Mçi hÖ sinh th¸i ®Òu ®-îc ®Æc tr-ng bëi nhiÒu quÇn x· sinh vËt [12],[23],[39],
[45]. Çc quÇn x· sinh vËt ®-îc ®Æc tr-ng bëi çc quÇn thÓ cña mçi loµi [12],[23],
[39],[45]. Mçi loµi ®Òu thÝch øng víi çc sinh c¶nh ®Æc tr-ng kh¸c nhau
[23],[39],[45]. MÆt kh¸c, çc loµi sinh sèng trong çc sinh c¶nh phï hîp th× cã kh¶
n¨ng sinh tr-ëng vµ ph¸t triÓn tèt vµ ng-îc l¹i [23],[39],[40]. Do vËy khi nghiªn cøu
b¶o tån cña mét loµi ë bÊt cø mét ®Þa ®iÓm nµo, ®iÒu quan träng vµ cÇn thiÕt lµ ph¶i
nghiªn cøu sinh c¶nh cña nã [38],[40].
VQG Çt Tiªn bao gåm çc hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi víi gi¸ trÞ §DSH cao,
cã diÖn tÝch lín, lµ sinh c¶nh phï hîp cho viÖc b¶o tån vµ ph¸t triÓn quÇn thÓ bß tãt
(Bos gaurus H. Smith, 1827), lµ loµi ®ang cã nguy c¬ bÞ ®e däa cao. ¦íc tÝnh sè

4
l-îng ç thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn hiÖn cßn kho¶ng 111 ç thÓ, chiÕm 1/4 sè l-îng
ç thÓ bß tãt cña c¶ n-íc vµ lµ mét trong nh÷ng quÇn thÓ bß tãt cã sè l-îng ç thÓ
lín nhÊt ë ViÖt Nam hiÖn nay [35].
Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu lµm suy gi¶m sè l-îng ®µn vµ sè l-îng
ç thÓ cña loµi bß tãt ë ViÖt Nam lµ do con ng-êi ®ang lµm mÊt, chia c¾t vµ lµm suy
tho¸i sinh c¶nh cña chóng. Do vËy ®Ó b¶o tån loµi bß tãt, bªn c¹nh viÖc ng¨n chÆn
çc hiÖn t-îng s¨n, b¾t, bÉy tr¸i phÐp vµ çc ho¹t ®éng phi ph¸p kh¸c còng cÇn
nghiªn cøu x©y dùng çc gi¶i ph¸p b¶o tån çc sinh c¶nh cña loµi bß tãt. Tuy nhiªn,
hiÖn nay ch-a cã çc c«ng tr×nh nghiªn cøu chuyªn s©u nµo vÒ ®Æc ®iÓm sinh c¶nh
vµ mèi quan hÖ gi÷a çc yÕu tè sinh c¶nh víi ®êi sèng cña bß tãt ë VQG Çt Tiªn.
XuÊt ph¸t tõ thùc tÕ trªn, chóng t«i ®· chän ®Ò t¯i “Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm
ph©n bè theo sinh c¶nh vµ mèi quan hÖ sinh th¸i cña quÇn thÓ bß tãt (Bos
gaurus H. Smith, 1827) ë v-ên quèc gia Çt Tiªn phôc vô cho viÖc qu¶n lý vµ
b¶o tån” nh»m nghiªn cøu çc nh©n tè sinh th¸i ®Ó b¶o tån quÇn thÓ bß tãt vµ sinh
c¶nh cña chóng ë VQG Çt Tiªn.
2 - Môc ®Ých nghiªn cøu cña luËn ¸n:
- X¸c ®Þnh hiÖn tr¹ng vµ ®Æc ®iÓm ph©n bè cña quÇn thÓ bß tãt ë VQG Çt
Tiªn;
- M« t¶ ®Æc ®iÓm çc d¹ng sinh c¶nh chÝnh vµ sù ph©n bè theo sinh c¶nh cña
quÇn thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn;
- T×m hiÓu çc mèi quan hÖ sinh th¸i cña quÇn thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn;
- §Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p qu¶n lý vµ b¶o tån quÇn thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn.
3 - Néi dung nghiªn cøu chÝnh cña luËn ¸n lµ:
a - Nghiªn cøu hiÖn tr¹ng vµ ph©n bè cña quÇn thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn: i)
¦íc tÝnh sè l-îng ç thÓ, mËt ®é vµ kÝch th-íc ®µn; ii) X¸c ®Þnh cÊu tróc tuæi, giíi
tÝnh cña quÇn thÓ; iii) §Æc ®iÓm ph©n bè cña quÇn thÓ bß tãt trong çc sinh c¶nh.
b - Nghiªn cøu cÊu tróc, ®Æc ®iÓm çc d¹ng sinh c¶nh: i) X¸c ®Þnh çc d¹ng
sinh c¶nh chÝnh; ii) M« t¶ ®Æc ®iÓm cÊu tróc cña sinh c¶nh (®Þa h×nh, thæ nh-ìng,
khÝ hËu, thuû v¨n, çc kiÓu rõng, th¶m thùc vËt, thøc ¨n, nguån n-íc, nguån muèi
kho¸ng); iii) X¸c ®Þnh çc sinh c¶nh tèi -u.

5
c - Nghiªn cøu mèi quan hÖ sinh th¸i gi÷a loµi bß tãt víi çc loµi thó mãng
guèc kh¸c.
d - Nghiªn cøu mét sè tËp tÝnh ho¹t ®éng cña loµi bß tãt trong çc sinh c¶nh: i)
Sù di chuyÓn theo ngµy, mïa; ho¹t ®éng kiÕm ¨n, tró Èn, sinh s¶n; ii) Sù c¹nh tranh
kh«ng gian sèng víi çc loµi thó mãng guèc kh¸c.
® - Dù b¸o diÔn biÕn kÝch th-íc quÇn thÓ loµi bß tãt trong thêi gian tíi.
e - §¸nh gi¸ çc mèi ®e däa vµ th¸ch thøc ®èi víi bß tãt vµ sinh c¶nh cña
chóng: i) T¸c ®éng cña çc chñ tr-¬ng, chÝnh s¸ch cña Nhµ n-íc ®Õn sù tån t¹i vµ
ph¸t triÓn cña quÇn thÓ bß tãt; ii) Çc thuËn lîi, khã kh¨n, th¸ch thøc ®èi víi c«ng
t¸c b¶o tån quÇn thÓ vµ sinh c¶nh cña bß tãt ë VQG Çt Tiªn.
g - §Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ qu¶n lý b¶o tån quÇn thÓ bß
tãt ë VQG Çt Tiªn.
4 - §èi t-îng nghiªn cøu:
§èi t-îng nghiªn cøu lµ loµi bß tãt ë VQG Çt Tiªn. ®Æc ®iÓm ph©n bè theo
çc sinh c¶nh cña bß tãt vµ çc mèi quan hÖ sinh th¸i cña chóng ë VQG Çt Tiªn.
5 - Ph¹m vi nghiªn cøu:
luËn ¸n cã néi dung nghiªn cøu s©u, ®Þa bµn nghiªn cøu réng. Do thêi gian cã
h¹n, t¸c gi¶ tËp trung nghiªn cøu, ®iÒu tra vµ gi¸m s¸t quÇn thÓ bß tãt ë mét sè khu
vùc bß tãt th-êng xuÊt hiÖn vµ nghiªn cøu mét sè sinh c¶nh ®Æc tr-ng cña chóng ë
VQG Çt Tiªn.
6 - Nh÷ng ®ãng gãp míi cña luËn ¸n:
VÒ khoa häc, luËn ¸n ®ãng gãp çc t- liÖu khoa häc vÒ sinh th¸i häc ç thÓ vµ
sinh th¸i häc quÇn thÓ bß tãt. X¸c ®Þnh çc sinh c¶nh ®Æc tr-ng cña loµi bß tãt ë
VQG Çt Tiªn.
VÒ thùc tiÔn, luËn ¸n cung cÊp c¬ së khoa häc cho Ban qu¶n lý VQG Çt Tiªn
gi¸m s¸t diÔn biÕn sè l-îng quÇn thÓ loµi bß tãt; Cung cÊp c¬ së d÷ liÖu ®Ó çc nhµ
qu¶n lý ®Ò ra çc chñ tr-¬ng qu¶n lý thÝch hîp phôc vô cho c«ng t¸c b¶o tån.
Ngoµi ra, loµi bß tãt cßn lµ nguån gen quan träng ®Ó c¶i t¹o ®µn bß nu«i. B¶o
tån n¬i sèng vµ sinh c¶nh cho loµi bß tãt chÝnh lµ b¶o tån quÇn thÓ bß tãt tr¸nh ®-îc
nh÷ng nguy c¬ l©y nhiÔm dÞch bÖnh, b¶o tån nguån gen hoang d· quý hiÕm [84].

6
CH¦¥NG 1 - TæNG QUAN çc vÊn ®Ò NGHI£N CøU
1.1 Hä Tr©u bß (Bovidae)
Hä Tr©u bß (Bovidae) cã 8 hä phô Aepycerotinae, Alcelaphinae, Antilopinae,
Bovinae, Caprinae, Cephalophinae, Hippotraginae, Reduncinae, gåm 50 chi vµ 393
loµi vµ ph©n loµi [102], trong ®ã cã 132 loµi cã tªn trong S¸ch ®á IUCN [82].
Çc loµi trong hä Tr©u bß dÔ dµng nhËn biÕt víi th©n h×nh to lín, kháe, cã 1
cÆp sõng c¶ con ®ùc vµ con çi, kh«ng rông, mäc ngay ë tr-íc tr¸n. Sõng mäc th¼ng
tõ gèc vµ uèn cong vµo phÝa trong, cã mµu xanh ë phÇn gèc, ®en ë phÇn ®Ønh. Mçi
ch©n cã 2 mãng guèc, kh«ng cã mãng 1, 2 vµ mãng 5. TÊt c¶ chóng ®Òu lµ loµi nhai
l¹i víi bao tö cã 4 ng¨n. Cã mét sè loµi lu«n gi÷ cÊu tróc ®µn víi sù hiÖn diÖn cña
con çi víi tû lÖ thÊp hoÆc thËm chÝ kh«ng cã con çi [100].
§Çu thÕ kû XVI, hä Tr©u bß cã 12 loµi bß hoang d· ph©n bè trªn kh¾p çc
ch©u ¸, ch©u ¢u, ch©u Phi vµ B¾c Mü [84]. Ngµy nay hä Tr©u bß chØ cßn l¹i 10 loµi
[84], giíi h¹n trong nh÷ng quÇn thÓ nhá vµ ph©n t¸n ë mét vµi quèc gia. Loµi bß
x¸m (Bos sauveli) vµ bß Auroch (Bos primigenus) ®-îc cho lµ ®· tuyÖt chñng. Loµi
tr©u n-íc (Bubalus arnee) còng chØ cßn mét vµi ç thÓ ph©n t¸n ë ch©u ¸. NÕu
kh«ng ®-îc qu¶n lý ®óng møc, loµi nµy sÏ bÞ tuyÖt chñng trong t-¬ng lai gÇn [84].
ë ViÖt Nam, hä Tr©u bß cã 2 hä phô lµ Bovinae vµ Caprinae, trong ®ã cã 6
loµi lµ bß tãt (Bos gaurus), bß rõng (Bos javanicus), bß x¸m (Bos sauveli), tr©u rõng
(Bubalus bubalis), s¬n d-¬ng (Nemorhaedus sumatraensis) vµ sao la (Pseudoryx
nghetinhensis) [4]. Çc loµi thó trong hä Bovidae ë ViÖt Nam ®Òu n»m trong S¸ch ®á
IUCN vµ S¸ch ®á ViÖt Nam [1],[82].
1.2 Loµi bß tãt
1.2.1 VÞ trÝ ph©n lo¹i
- Tªn khoa häc: Bos gaurus C.H. Smith, 1827 [1],[33],[37],[42],[84].
- Tªn ®ång nghÜa: Bos frontalis Lambert, 1804 [4],[20],[102].
- Tªn ViÖt Nam: Bß tãt, min (ViÖt), Ngua p¸ (Th¸i), Tµ sï (Hm«ng), Z«ng
(Cµ Tu), L©u T»m (£ ®ª), S¬n ng©u (V©n KiÒu), Kê bay (Xª ®¨ng), MiÒm (Ch¨m)
[1],[4].

7
- Tªn tiÕng Anh: Gaur [1],[4],[20],[33],[37],[65],[87],[102].
Ph©n hä (Subfamilia): Bovinae; Hä (Familia): Bovidae; Bé (Ordo):
Artiodactyla; Líp (Class): Mammalia; Ngµnh (Phylum): Chordata; Giíi (Kingdom):
Animalia [84].
Bß tãt cã 3 ph©n loµi [84]:
- Bos gaurus gaurus (Indian Bison): Ph©n bè ë Ên §é, phÝa Nam Nª-pal.
Chóng lµ ph©n loµi phæ biÕn nhÊt, chiÕm kho¶ng 90% çc quÇn thÓ bß tãt trªn thÕ
giíi.
- Bos gaurus hubbacki (Malayan Gaur hoÆc Seladang): Ph©n bè ë Nam Th¸i
Lan vµ b¸n ®¶o Ma-lai-xi-a. Chóng lµ ph©n loµi nhá nhÊt cña bß tãt.
- Bos gaurus laosiensis (South East Asian Gaur): Ph©n bè tõ Myanmar, Lµo,
ViÖt Nam, C¨m-pu-chi-a vµ phÝa Nam Trung Quèc. Chóng lµ ph©n loµi ®ang bÞ ®e
däa cao nhÊt. Ph©n bè ë khu BTTN Xishuangbanna, phÝa Nam tØnh V©n Nam, Trung
Quèc, VQG Çt Tiªn (ViÖt Nam) vµ VQG Virachey (C¨m-pu-chi-a).
Bß tãt ë VQG Çt Tiªn lµ ph©n loµi Bos gaurus laosiensis [25],[84].
1.2.2 T×nh tr¹ng b¶o tån
S¸ch ®á ViÖt Nam: EN [1]; NghÞ ®Þnh 32/2006/N§-CP: Nhãm IB [7]. S¸ch ®á
thÕ giíi: VU [82]; CITES: Phô lôc I [80].
1.2.3 §Æc ®iÓm h×nh th¸i
§Æc ®iÓm dÔ nhËn biÕt bß tãt nhÊt lµ cã mét khèi u trªn sèng l-ng vµ con ®ùc
tr-ëng thµnh cã ®Çu to lín. Con ®ùc tr-ëng thµnh cã l«ng mµu n©u ®en, con çi cã
l«ng mµu ®á [75]. Con míi sinh cã l«ng mµu vµng nh¹t. Con giµ cã l«ng mµu ®en
nh¸nh. Cæ, l-ng vµ hai bªn h«ng cña con tr-ëng thµnh cã l«ng mµu n©u ®en bãng,
ng¾n. PhÇn phÝa d-íi bông l«ng h¬i vµng nh¹t. Bèn ch©n cã l«ng mµu tr¾ng tõ bµn
ch©n ®Õn khuûu ch©n [69]. MÆt nh×n tõ mét bªn cã h×nh h¬i lâm, dÑp, trªn tr¸n cã 2
sõng nh« cao. Sõng dµy, to kháe, uèn cong h×nh b¸n nguyÖt, vµng x¸m ë gèc, ngµ
®en ë mót. Vïng tr¸n cã mµu tr¾ng vµ mµu ®en ë ®Ønh. M¾t cã mµu n©u nh-ng s¸ng,
khi cã ®Ìn ph¶n chiÕu ban ®ªm, chóng cã mµu xanh [75]. YÕm lµ mét miÕng da nhá,
treo thâng xuèng ë d-íi cæ häng, kÐo dµi ®Õn gi÷a ch©n tr-íc cã mµu n©u x¸m hoÆc

8
mµu ®en ë viÒn yÕm [65]. Bß tãt lµ loµi ®éc nhÊt tiÕt ra chÊt nhên nh- dÇu, cã mïi
®Æc tr-ng vµ cã lÏ ®Ó phßng tr¸nh c«n trïng [84].
- C«ng thøc r¨ng [41],[100]:
32,,, 3
3
3
3
1
0
3
0
mpmci
B¶ng 1.1 thÓ hiÖn çc sè ®o c¬ b¶n cña bß tãt tr-ëng thµnh:
B¶ng 1.1 - Çc sè ®o c¬ b¶n cña bß tãt
STT Çc chØ sè KÝch cì
1. Khèi l-îng 700 - 1000 kg
2. ChiÒu cao vai 1700 - 2200 mm
3. ChiÒu dµi th©n 4040 - 4270 mm
4. ChiÒu dµi ®u«i 990 - 1030 mm
5. ChiÒu dµi tai 318 - 330 mm
6. ChiÒu dµi nhÊt hép sä 520 mm
7. Réng x-¬ng gß m¸ 234 mm
8. Hµng x-¬ng hµm 156 mm
9. ChiÒu dµi sõng 630 - 840 mm
10. ChiÒu réng nhÊt cña sõng 785 - 1015 mm
11. Chu vi gèc sõng 390 - 520 mm
12. Kho¶ng çch gi÷a 2 ®Ønh sõng 535 - 840 mm
Nguån: Van Peenen P.D.F (1969)
1.3 Tæng quan çc kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ bß tãt trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam
1.3.1 Çc nghiªn cøu vÒ bß tãt trªn thÕ giíi
Çc c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ çc loµi tr©u bß hoang d· trªn thÕ giíi ®· ®-îc
mét sè t¸c gi¶ nghiªn cøu tõ ®Çu thÕ kû XIX, nh-ng tõ nh÷ng n¨m 1980 ®Õn nay míi
cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ çc loµi tr©u bß hoang d· nãi chung vµ lµ loµi bß
tãt nãi riªng víi nhiÒu kÕt qu¶ phong phó. Çc b¸o ço nghiªn cøu ®· c«ng bè, tËp
trung nhiÒu ë çc quèc gia cã bß tãt ph©n bè nh- C¨m-pu-chia, Lµo, Th¸i Lan, Ên
§é, Nª-pal, Bu-tan, B¨ng-la-®Ðt, MiÕn §iÖn, Trung Quèc vµ Ma-lay-xi-a [84]. mét
sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ sinh häc vµ sinh th¸i häc bß tãt tiªu biÓu nh-:
Ghi chó: i: R¨ng cöa
c: R¨ng nanh
pm: R¨ng tr-íc hµm
m: R¨ng hµm

9
- nghiªn cøu cña Wharton (1957) vÒ bß x¸m (Bos sauveli) vµ çc loµi bß
hoang d· (Bovinae) ë vïng §«ng vµ §«ng B¾c C¨m-pu-chi-a. T¸c gi¶ ®· ®-a ra mét
sè th«ng tin vÒ quÇn thÓ, sù ph©n bè vµ çc ®Æc ®iÓm sinh th¸i cña loµi bß x¸m vµ
çc loµi bß hoang d·. T¸c gi¶ nhËn ®Þnh bß tãt, bß x¸m vµ çc loµi bß hoang d· kh¸c
kh«ng cã sù xung ®ét trong cïng khu vùc. Sinh c¶nh -a thÝch cña bß tãt lµ rõng th-a
vµ tr¶ng cá. Tuy nhiªn çc kÕt qu¶ nghiªn cøu chñ yÕu lµ çc th«ng tin vµ nhËn ®Þnh
vÒ çc ®Æc ®iÓm sinh th¸i cña bß x¸m [101].
- nghiªn cøu cña Conry (1981) ë Lepar Valley, miÒn trung Pa Hang, b¸n ®¶o
Ma-lay-xi-a tõ n¨m 1977 ®Õn 1979. T¸c gi¶ sö dông çc thiÕt bÞ v« tuyÕn thu ph¸t
sãng ng¾n (FM) vµ m¸y bay çnh b»ng c¬ nhá (Cessna) ®Ó theo dâi tõ xa cña 3 ç
thÓ bß tãt. §©y lµ mét trong nh÷ng nghiªn cøu sím nhÊt vÒ bß tãt trong khu vùc, cã
ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu hiÖn ®¹i. b¸o ço cung cÊp ®-îc mét sè th«ng tin b-íc ®Çu
vÒ sè l-îng ç thÓ cã 62 ç thÓ víi 7 ®µn. Sè l-îng ç thÓ biÕn ®éng tõ 1 - 15, trung
b×nh lµ 5. Kho¶ng çch di chuyÓn trung b×nh cña 3 ç thÓ bß tãt lµ 20,8 km. bß tãt
®Î quanh n¨m. Bß tãt sèng trong çc d¹ng sinh c¶nh rõng thø sinh, rõng hçn giao vµ
tr¶ng cá. Thøc ¨n cña bß tãt ®· thèng kª ®-îc 87 loµi. Tuy nhiªn nghiªn cøu còng
chØ cung cÊp ®-îc mét sè th«ng tin b-íc ®Çu vÒ çc ®Æc ®iÓm sinh th¸i cña quÇn thÓ
bß tãt ë Pa Hang nh- vïng sèng, di chuyÓn, thøc ¨n, dùa trªn kÕt qu¶ nghiªn cøu cña
3 ç thÓ bß tãt [68], tÝnh ®¹i diÖn ch-a cao.
- nghiªn cøu cña Prayurasiddhi (1997) ë khu b¶o tån Huai Kha Kaeng, Th¸i
Lan. T¸c gi¶ sö dông m¸y thu ph¸t sãng ng¾n (FM) vµ m¸y bay lªn th¼ng (Bell-
UH1) ®Ó theo dâi vµ so s¸nh sù kh¸c biÖt vÒ ph©n bè vµ sù lùa chän vïng sèng cña
bß tãt (Bos gaurus) vµ bß rõng (Bos javanicus). T¸c gi¶ -íc l-îng quÇn thÓ bß tãt ë
khu vùc nghiªn cøu lµ 300 - 350 ç thÓ. Vïng sèng cña bß tãt lín h¬n vïng sèng cña
bß rõng. Vïng sèng -a thÝch cña bß tãt lµ rõng b¸n th-êng xanh cã ®é cao tõ 200 -
600 m ASL. Thøc ¨n cña bß tãt ®· thèng kª ®-îc 232 loµi. §©y lµ c«ng tr×nh nghiªn
cøu cã trang thiÕt bÞ hiÖn ®¹i nh- m¸y thu ph¸t sãng vµ m¸y bay lªn th¼ng. Do vËy
çc kÕt qu¶ nghiªn cøu cã ®é tin cËy cao. Tuy nhiªn çc nghiªn cøu tËp trung vµo sù
chän lùa vïng sèng cña hai loµi bß tãt vµ bß rõng. Çc nghiªn cøu vÒ sinh th¸i chñ

10
yÕu th«ng tin vÒ thøc ¨n cña 4 ç thÓ bß tãt. §Þa ®iÓm nghiªn cøu trong ph¹m vi cña
mét khu b¶o tån, kh«ng cã çc th«ng tin vÒ sinh häc, ®Æc ®iÓm sinh c¶nh cña bß tãt
[94].
Bªn c¹nh nh÷ng nghiªn cøu vÒ sinh häc vµ sinh th¸i cña bß tãt tiªu biÓu nh-
trªn, cßn cã nghiªn cøu vÒ ®¸nh gi¸ vµ ph©n bè cña bß tãt còng ®-îc thùc hiÖn ë mét
sè khu vùc nh-:
- nghiªn cøu cña Heinen vµ Srikosamatara (1995) ®¸nh gi¸ vÒ hiÖn tr¹ng vµ ®Ò
xuÊt b¶o tån quÇn thÓ tr©u bß hoang d· ë §«ng Nam ¸, trong ®ã cã ®¸nh gi¸ vÒ hiÖn
tr¹ng vµ ph©n bè cña quÇn thÓ bß tãt [78].
- nghiªn cøu cña Duckworth vµ Hedges (1998) vÒ ph©n bè çc loµi thó lín
nh- bß tãt, bß rõng, tr©u rõng, voi vµ hæ ë khu vùc §«ng D-¬ng vµ Nam Trung
Quèc, trong ®ã t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn vµ ®Ò xuÊt b¶o tån loµi bß tãt [73].
- nghiªn cøu cña Pasha, Areendran, Sankar vµ Qureshi (2000) vÒ hiÖn tr¹ng
quÇn thÓ, sù ph©n bè vµ ®Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p b¶o tån bß tãt. Trong ®ã çc t¸c gi¶ ®·
cµi ®Æt 3 thiÕt bÞ v« tuyÕn theo dâi tõ xa cho 3 ç thÓ (2 con ®ùc, 1 con çi) ®Ó theo
dâi vÒ sù di chuyÓn, kÝch th-íc vïng sèng, kÝch th-íc quÇn thÓ vµ cÊu tróc ®µn quÇn
thÓ bß tãt ë Pench Tiger Reserve, thuéc miÒn trung cao nguyªn Ên §é [93].
- nghiªn cøu cña Men Soriyun (2001) vÒ hiÖn tr¹ng ph©n bè vµ sinh th¸i quÇn
thÓ bß tãt, lµ nh÷ng nghiªn cøu ban ®Çu ë C¨m-pu-chia, n¬i cã quÇn thÓ bß tãt rÊt
gÇn gòi víi ViÖt Nam [89].
- nghiªn cøu cña Robert Steinmetz (2004) vÒ ®é phong phó, sö dông sinh c¶nh
vµ ®¸nh gi¸ b¶o tån cña hai loµi bß tãt (Bos gaurus) vµ bß rõng (Bos javanicus) ë
khu b¶o vÖ Xe Pian (Lµo) cña çc cuéc kh¶o s¸t thùc hiÖn tõ n¨m 1996 ®Õn 1998
[95].
- nghiªn cøu cña Mohan Pai (2008) vÒ ph©n bè vµ mét sè ®Æc ®iÓm sinh th¸i,
tËp tÝnh vµ b¶o tån quÇn thÓ bß tãt ë vïng Western Ghats, cao nguyªn miÒn trung Ên
§é. §©y lµ vïng cã sè l-îng ç thÓ bß tãt lín nhÊt ë Ên §é [91].

11
- nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i häc cña Lekagul vµ McNeelley (1977) ®· ®-a ra
nhiÒu th«ng tin c¬ b¶n vÒ sinh häc, sinh th¸i häc cho nhiÒu loµi thó ë Th¸i Lan,
trong ®ã cã loµi bß tãt. Çc th«ng tin vÒ bß tãt tuy cã ®Ò cËp, nh-ng chñ yÕu lµ m« t¶
vÒ çc ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, träng l-îng, sinh s¶n, ph©n bè cña bß tãt ë Th¸i Lan [87].
- nghiªn cøu ®iÒu tra çc møc ®é bu«n b¸n çc s¶n phÈm cña çc loµi §VHD
tr¸i phÐp ë C¨m-pu-chia cña Martin vµ Phipps (1996), trong ®ã cã loµi bß tãt vµ t¸c
gi¶ ®Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p b¶o tån loµi bß tãt [88].
Çc b¸o ço trªn m« t¶ rÊt phong phó vÒ çc kÕt qu¶ ®iÒu tra, nghiªn cøu vÒ sè
l-îng vµ vïng ph©n bè, x¸c ®Þnh çc mèi ®e däa, ®Ò xuÊt viÖc qu¶n lý vµ b¶o tån
quÇn thÓ bß tãt. sinh c¶nh cña bß tãt tuy ®· ®-îc mét sè t¸c gi¶ ®· ®Ò cËp, nh-ng
ch-a cã ®-îc nh÷ng dÉn liÖu vÒ çc yÕu tè t¹o nªn sinh c¶nh, ®Æc ®iÓm çc sinh
c¶nh cña loµi bß tãt ®Ó lµm c¬ së cho c«ng t¸c b¶o tån.
1.3.2 Kh¸i qu¸t çc giai ®o¹n lÞch sö nghiªn cøu vÒ bß tãt ë ViÖt Nam
C«ng t¸c nghiªn cøu vÒ çc loµi thó mãng guèc nãi chung vµ loµi bß tãt nãi
riªng ë ViÖt Nam ®-îc chia lµm 3 giai ®o¹n [34]:
- Giai ®o¹n tr-íc n¨m 1954
Tr-íc thÕ kû XVIII, viÖc nghiªn cøu thó hoang d· ë ViÖt Nam cßn rÊt Ýt. §Õn
®Çu thÕ kû XIX, çc nhµ nghiªn cøu, nhµ th¸m hiÓm ng-êi n-íc ngoµi nh- Anh,
Ph¸p, Hoa Kú b¾t ®Çu ®Õn ViÖt Nam ®i du lÞch, s¨n b¾n vµ thu thËp mÉu cho nhµ b¶o
tµng ë Paris (Ph¸p), Lu©n ®«n (Anh). Çc kÕt qu¶ ®iÒu tra chñ yÕu liÖt kª, m« t¶ çc
mÉu vËt, kiÓm kª çc loµi thó ë §«ng D-¬ng, rÊt Ýt th«ng tin vÒ loµi bß tãt ë giai
®o¹n nµy. ViÖc m« t¶ nguån gèc çc mÉu vËt chØ m« t¶ theo çc ®Þa danh cña vïng
nh- B¾c Bé, Trung Bé vµ Nam Bé, kh«ng m« t¶ chi tiÕt theo tªn ®Þa ph-¬ng, do vËy
còng khã x¸c ®Þnh çc vïng ph©n bè cña bß tãt.
- Giai ®o¹n tõ 1954 ®Õn 1975
Sau khi chiÕn th¾ng §iÖn Biªn Phñ, hßa b×nh lËp l¹i, miÒn B¾c hoµn toµn gi¶i
phãng, c«ng t¸c ®iÒu tra tµi nguyªn, trong ®ã cã nguån tµi nguyªn sinh vËt cÇn ph¶i
tiÕn hµnh ®Ó nhanh chãng phôc håi vµ ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n-íc vµ hoµn toµn do
çc çn bé ViÖt Nam ®¶m nhËn. Çc kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ thó nãi chung cßn lÎ tÎ

12
do mét sè tr-êng ®¹i häc vµ viÖn nghiªn cøu thùc hiÖn. Çc c«ng tr×nh nghiªn cøu cã
liªn quan ®Õn bß tãt rÊt Ýt.
ë miÒn Nam, do ®iÒu kiÖn chiÕn tranh, c«ng t¸c nghiªn cøu kh«ng ®-îc thùc
hiÖn réng r·i. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu cña V-¬ng §×nh S©m, gi¸o s- tr-êng
N«ng L©m sóc Sµi gßn ®Ó phôc vô gi¶ng d¹y. C«ng tr×nh cña Van Peenen (1969)
nghiªn cøu khu hÖ thó tõ Qu¶ng TrÞ trë vµo Nam, ®Ò cËp ®Õn th«ng tin vÒ loµi bß tãt
ph©n bè ë T©y Nguyªn vµ çc sè ®o mÉu vËt [100].
- Giai ®o¹n tõ 1975 ®Õn nay
Giai ®o¹n ®Êt n-íc hoµn toµn gi¶i phãng, ®©y lµ thêi kú thuËn lîi nhÊt ®Ó
nghiªn cøu §VHD. §Þa bµn nghiªn cøu ®-îc më réng trªn toµn quèc, ®Æc biÖt lµ çc
tØnh phÝa Nam. Lùc l-îng tham gia nghiªn cøu còng ®-îc ph¸t triÓn m¹nh c¶ vÒ sè
l-îng vµ chÊt l-îng nghiªn cøu, ®Æc biÖt víi sù gióp ®ì cña çc nhµ khoa häc Liªn
X« vµ tõ nhiÒu n-íc kh¸c trªn thÕ giíi. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cÊp Nhµ n-íc
®-îc tæ chøc liªn ngµnh, víi nhiÒu c¬ quan tham gia vµ ®· ®em l¹i nhiÒu kÕt qu¶
quan träng phôc vô cho sù nghiÖp x©y dùng çc khu b¶o tån vµ v-ên quèc gia ë ViÖt
Nam, b¶o vÖ çc nguån gen quý hiÕm. Víi chÝnh s¸ch ®æi míi vµ më cöa, sù hîp t¸c
më réng sang çc n-íc kh«ng ph¶i x· héi chñ nghÜa; mét sè tæ chøc khoa häc chÝnh
phñ vµ phi chÝnh phñ ®· më v¨n phßng ®¹i diÖn vµ ®· cã nh÷ng ®ãng gãp tÝch cùc
vµo c«ng t¸c ®iÒu tra §VHD ë n-íc ta.
KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ thó trong giai ®o¹n nµy rÊt to lín víi hµng ngµn c«ng
tr×nh ®-îc c«ng bè trong n-íc vµ trªn thÕ giíi. Çc c«ng tr×nh chÝnh trong thêi gian
nµy cña §µo V¨n TiÕn (1985); §Æng Huy Huúnh vµ cs (1981) ®· ®-a ra mét sè
th«ng tin vÒ ph©n bè cña bß tãt ë mét sè ®Þa ph-¬ng miÒn B¾c nh- Lai Ch©u, Thanh
Hãa vµ NghÖ An [30],[48]. S¸ch Sinh häc vµ sinh th¸i cña çc loµi thó mãng guèc ë
ViÖt Nam cña §Æng Huy Huúnh (1986) ®-îc xem lµ tµi liÖu sím nhÊt vµ t-¬ng ®èi
®Çy ®ñ vÒ sinh häc vµ sinh th¸i cña 19 loµi thó mãng guèc cña ViÖt Nam thuéc 7 hä,
2 bé, trong ®ã cã loµi bß tãt [32].
Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Ò cËp ®Õn th«ng tin vÒ bß tãt ë T©y Nguyªn cña
§Æng Huy Huúnh, Bïi KÝnh, §Æng Ngäc CÇn (1981), TrÇn Hång ViÖt (1986); Lª
Xu©n C¶nh vµ nnk (1997) lµ nh÷ng t- liÖu quý gãp phÇn m« t¶ vÒ çc ®Æc ®iÓm ph©n

13
bè, sinh häc, sinh th¸i cña loµi bß tãt [3],[31],[51]. Çc danh lôc thó hoang d· ViÖt
Nam cña çc t¸c gi¶ §Æng Huy Huúnh vµ nnk (1994), Lª Vò Kh«i (2000) vµ gÇn
®©y cña t¸c gi¶ §Æng Ngäc CÇn vµ nnk (2008) còng gãp phÇn m« t¶ vïng ph©n bè vµ
hiÖn tr¹ng b¶o tån bß tãt trong toµn quèc [4],[33],[37]. Ngoµi ra çc c«ng tr×nh cña
NguyÔn H¶i Hµ vµ Jamse Hardcastle (2005), ®Æc biÖt cña NguyÔn M¹nh Hµ (2008)
lµ nh÷ng tµi liÖu cung cÊp nhiÒu th«ng tin cËp nhËt vÒ ph©n bè, hiÖn tr¹ng b¶o tån
çc quÇn bß tãt hiÖn nay ë ViÖt Nam [24],[25].
Nh×n chung, çc c«ng tr×nh nãi trªn chñ yÕu lµ çc th«ng tin kÕt qu¶ ®iÒu tra vÒ
ph©n bè, hiÖn tr¹ng, nh÷ng nguy c¬ ®e däa ®Õn çc ®µn vµ quÇn thÓ. Çc tµi liÖu
chuyªn kh¶o vÒ bß tãt ë ViÖt Nam cßn rÊt h¹n chÕ vµ ®Æc biÖt ch-a cã c«ng tr×nh
nµo nghiªn cøu s©u ®Æc ®iÓm çc sinh c¶nh cña quÇn thÓ bß tãt.
 LÞch sö nghiªn cøu bß tãt ë VQG Çt Tiªn
§èi víi VQG Çt Tiªn, c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc nãi chung vµ §VHD nãi
riªng ®-îc quan t©m tõ n¨m 1998 ®Õn nay. Giai ®o¹n nµy ®-îc ®¸nh dÊu b»ng sù
khëi ®éng cña Dù ¸n b¶o tån VQG Çt Tiªn do ChÝnh phñ Hµ Lan vµ ChÝnh phñ
ViÖt Nam ®ång tµi trî th«ng qua Tæ chøc WWF ViÖt Nam (1998 - 2004). C«ng t¸c
®iÒu tra nghiªn cøu ®éng vËt nãi chung vµ nghiªn cøu thó nãi riªng cã nhiÒu b-íc
ph¸t triÓn tèt. Ngoµi ra, cã çc c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cña dù ¸n 661 hç trî
cho VQG Çt Tiªn nh- x©y dùng danh lôc ®éng thùc vËt rõng (2000, 2001), x©y
dùng c¬ së d÷ liÖu danh lôc ®éng, thùc vËt rõng (2000). Bªn c¹nh sù ®Çu t-, hç trî
cña Nhµ N-íc, dù ¸n b¶o tån VQG Çt Tiªn ®· ®Çu t- nhiÒu mÆt nh»m n©ng cao
n¨ng lùc ®éi ngò çn bé khoa häc kü thuËt cña VQG Çt Tiªn, th«ng qua çc
ch-¬ng tr×nh hîp t¸c ®µo t¹o, nghiªn cøu víi çc c¬ quan, çc nhµ khoa häc, chuyªn
gia trong vµ ngoµi n-íc. Néi dung nghiªn cøu trong thêi gian nµy chñ yÕu tËp trung
vµo:
- §iÒu tra thèng kª, ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ khu hÖ vµ tµi nguyªn §DSH cña VQG Çt
Tiªn phôc vô quy ho¹ch vµ b¶o tån;
- Nghiªn cøu, gi¸m s¸t mét sè loµi quý hiÕm, trong ®ã cã bß tãt (Bos gaurus
H.Smith, 1827) vµ x©y dùng kÕ ho¹ch qu¶n lý, b¶o tån bÒn v÷ng.

14
Dù ¸n thu hót nhiÒu c¬ quan khoa häc tham gia nghiªn cøu bao gåm çc viÖn
nghiªn cøu, çc tr-êng ®¹i häc trong vµ ngoµi n-íc. NhiÒu chuyªn gia n-íc ngoµi,
çc tæ chøc quèc tÕ còng tham gia m¹nh mÏ vµo c«ng t¸c nghiªn cøu b¶o tån §DSH
cña VQG Çt Tiªn nh- IUCN, WWF, FFI, Birdlife International, Trung t©m NhiÖt
®íi ViÖt - Nga, IRF, USFWS, MIKE,…
Mét sè Ên phÈm quan träng ®· ®-îc xuÊt b¶n, nh- Sæ tay ngo¹i nghiÖp nhËn
diÖn çc loµi thó cña v-ên quèc gia Çt Tiªn cña Ph¹m NhËt, NguyÔn Xu©n §Æng
vµ Gert Polet (2001) m« t¶ ®Æc ®iÓm nhËn d¹ng, ph©n bè, ®Æc ®iÓm sinh häc, sinh
th¸i mét sè loµi §VHD ë VQG Çt Tiªn, trong cã loµi bß tãt [42]. Çc b¸o ço cña
Ben Hayes (2004), David Murphy (2004) -íc ®o¸n sè l-îng ç thÓ bß tãt xuÊt hiÖn ë
mét sè khu vùc trong çc lÇn çc t¸c gi¶ kh¶o s¸t ë VQG Çt Tiªn [63],[70],
[71],[72],[96]. ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt (2001) x¸c ®Þnh hä Bovidae ë
VQG Çt Tiªn cã 4 loµi, bß tãt (Bos gaurus), bß rõng (Bos javanicus), bß x¸m (Bos
sauveli), tr©u rõng (Bubalus bubalis), s¬n d-¬ng (Nemorhaedus sumatraensis) [54].
VQG Çt Tiªn ®· nhiÒu lÇn quay phim, chôp ¶nh ®-îc ¶nh bß tãt ë VQG Çt
Tiªn. Mét kiÓu ¶nh chôp ®-îc mét ®µn kho¶ng 25 ç thÓ bß tãt ®ang ¨n gÇn tr¹m
Bµu SÊu (2001). mét ®o¹n phim kho¶ng 15 phót víi 12 ç thÓ bß tãt ®ang b¨ng
ngang ®-êng rõng ë khu vùc §¾c Lua (2003). NhiÒu ¶nh bß tãt kh¸c còng ®· ®-îc
ghi nhËn b»ng m¸y bÉy ¶nh (trapping camera). N¨m 2001 tr¹m kiÓm l©m Bµu SÊu
thu ®-îc 1 hép sä ®-îc çc chuyªn gia x¸c ®Þnh lµ hép sä cña loµi bß rõng kho¶ng 1
n¨m tuæi, cã h×nh ¶nh chôp trong b¸o ço [71]. HiÖn nay bé x-¬ng ®· bÞ thÊt l¹c.
VÊn ®Ò nµy ®· vµ ®ang g©y nhiÒu nghi vÊn cho çc nhµ khoa häc, loµi bß rõng cã
cßn tån t¹i hay kh«ng ë VQG Çt Tiªn.
Nh×n chung, çc b¸o ço chñ yÕu phôc vô viÖc x©y dùng danh lôc, m« t¶ sè
®µn vµ sè l-îng ç thÓ ë mét sè vïng c- tró, ®e däa ®èi víi loµi bß tãt, nh-ng ch-a
cã nghiªn cøu chi tiÕt vÒ sinh c¶nh cña quÇn thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn.
Dù ¸n b¶o tån bß hoang d· ë ViÖt Nam (2006 - 2010) ®-îc ChÝnh Phñ Ph¸p
th«ng qua C¬ quan Ph¸t triÓn Ph¸p (AFD) vµ Quü M«i tr-êng toµn cÇu cña Ph¸p
(FFEM) ®· tµi trî cho ViÖt Nam nh»m b¶o tån nguån gen çc loµi bß hoang d· víi
môc tiªu duy tr× nguån gen ®Ó c¶i t¹o ®µn bß nu«i [59]. Trong khu«n khæ cña Dù ¸n

15
nµy, VQG Çt Tiªn ®· tæ chøc nhiÒu ®ît ®iÒu tra, gi¸m s¸t sè l-îng loµi vµ vïng c-
tró [17], [18].
1.4 Mét sè ®Æc ®iÓm sinh häc vµ sinh th¸i cña bß tãt
1.4.1 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ph¹m vi vïng ph©n bè cña bß tãt
khu vùc sinh sèng truyÒn thèng cña bß tãt n»m ë phÝa §«ng B¾c Chittagong,
B¨ng-la-®Ðt [73],[78]. Vïng ph©n bè cña bß tãt xuyªn suèt ë lôc ®Þa tõ phÝa Nam
®Õn §«ng Nam ¸ vµ Sri-lan-ka. HiÖn nay bß tãt ph©n bè trong nh÷ng vïng ph©n t¸n
ë Bhu-tan, C¨m-pu-chi-a, Trung Quèc, Ên §é, Lµo, b¸n ®¶o Ma-lai-xi-a, My-an-ma,
Nª-pal, Th¸i Lan vµ ViÖt Nam, nh-ng ®· tuyÖt chñng ë Sri Lanka vµ ë B¨ng-la-®Ðt
[84]. HiÖn nay bß tãt ®ang bÞ c« lËp bªn trong çc vïng ph©n bè, ®Æc biÖt ë Ên §é,
My-an-ma, Trung Quèc vµ Ma-lai-xi-a [84] (xem b¶n ®å 1.1).
B¶n ®å 1.1 - B¶n ®å ph©n bè bß tãt trªn thÕ giíi
(Theo Corbet and Hill, 1992)
Nguån: http://www.ultimateungulate.com/Artiodactyla/Bos_frontalis.html
ë ViÖt Nam, tr-íc ®©y nhiÒu t¸c gi¶ ®· ghi nhËn bß tãt ph©n bè ë çc tØnh
miÒn T©y Nam bé, T©y Ninh, S«ng BÐ, §ång Nai th-îng, VÜnh Long, L©m §ång
(nói Lang Biang), Bu«n §«n (§¾k L¾k), Thõa thiªn, Qu¶ng Nam - §µ N½ng [32].

16
Nh-ng do t¸c ®éng m¹nh mÏ cña con ng-êi, chÆt ph¸ rõng, lµm mÊt n¬i sèng cña
chóng, v× vËy ngµy nay bß tãt chØ ph©n bè ë trong mét sè VQG vµ khu BTTN [84].
HiÖn nay bß tãt ph©n bè ë 27 khu vùc thuéc 15 tØnh trong c¶ n-íc [25]. Mét sè
tØnh thuéc Nam Trung Bé vµ phÇn lín çc tØnh T©y B¾c tr-íc khi cã ghi nhËn vÒ bß
tãt nay ®· kh«ng cã th«ng tin vÒ sù tån t¹i cña chóng [25]. Çc vïng ph©n bè bß tãt
theo çc vïng ®Þa lý nh- sau:
T©y B¾c: Lai Ch©u: M-êng NhÐ (M-êng TÌ);
B¾c Trung Bé: Thanh Hãa: Pï Hu (M-êng L¸t), Xu©n Liªn (Th-êng Xu©n);
NghÖ An: Pï Ho¹t (QuÕ Phong), Pï M¸t (Con Cu«ng); Hµ TÜnh: Vò Quang (Vò
Quang); Qu¶ng B×nh: Th-îng Hãa (Minh Hãa), U Bß (Qu¶ng Ninh); Qu¶ng TrÞ:
VÜnh ¤ (VÜnh Linh), TriÖu Nguyªn (§¾k R«ng).
T©y Nguyªn: Kon Tum: Ch- Mom R©y (Sa ThÇy), Gia Lai: Ch- Pr«ng; §¾k
L¾c: Yok §«n (Bu«n §«n, C- Jót), Ea Sóp, Ea S« (Ea Kar), Ch- Yang Sin (Kr«ng
B«ng, L¾k); §¾k N«ng: Tµ §ïng (§¾k LÊp), Nam Nung (§¾c Min); L©m §ång: Bi
§óp - Nói Bµ (L¹c D-¬ng), B¶o Léc.
§«ng Nam Bé: B×nh Ph-íc: T©n LËp, NghÜa Trung (§ång Phó), Bï Gia MËp
(Ph-íc Long), Léc Ninh; §ång Nai: Çt Tiªn (T©n Phó, VÜnh Cöu), La Ngµ; Ninh
ThuËn: Ph-íc B×nh (B¸c ¸i), Ninh S¬n.
Khu vùc ph©n bè cña bß tãt tËp trung nhÊt lµ T©y Nguyªn vµ §«ng Nam Bé.
Trong çc khu vùc ph©n bè, cã 19/27 khu vùc ph©n bè quÇn thÓ bß tãt tån t¹i chñ
yÕu ë çc khu rõng ®Æc dông (70,4%), cã 3/27 khu vùc lµ diÖn tÝch çc l©m tr-êng
(11,1%). ChØ cã 5/27 khu vùc ph©n bè cña bß tãt ch-a ®-îc b¶o vÖ (18,5%) [25].
1.4.2 KÕt qu¶ nghiªn cøu ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh n¬i c- tró cña bß tãt
Conry (1981) cho biÕt bß tãt ph©n bè ë ®é cao 46 m ®Õn 1.079 m ASL [68].
Wood (1937), Wharton (1968) cho r»ng bß tãt ph©n bè ë ®é cao tèi thiÓu lµ 2.800 m
ASL [84]. Çc t¸c gi¶ Choudhury (2002) vµ Robert Steinmetz (2004) cho r»ng bß
tãt -a thÝch vïng ®Þa h×nh ®åi nói cã giíi h¹n, Ýt ho¹t ®éng ë çc khu vùc cã ®Þa h×nh
kh«ng thuËn lîi nh- çc khu vùc nhiÒu ®¸. Vïng ®Êt thÊp lµ vïng sinh th¸i tèi -u
nhÊt [67],[95]. Ebil Bin Yusof (1981) cho biÕt bß tãt th-êng tr¸nh sö dông çc ®åi,
mÆc dï chóng thØnh tho¶ng xuyªn qua çc d·y ®åi thÊp khi ®i tõ mét thung lòng ®Õn

17
n¬i kh¸c [74]. Bß tãt cã thÓ chÞu ®ùng ®-îc ®Þa h×nh hiÓm trë h¬n lµ çc loµi tr©u bß
hoang d· kh¸c vµ tr©u, bß nhµ víi ®iÒu kiÖn lµ cã ®ñ nguån n-íc [82].
ë ViÖt Nam, §Æng Huy Huúnh (1986) cho biÕt bß tãt thÝch nghi víi çc vïng
nói cã ®é dèc 50o
- 60o
; ®é cao 1.500 m ASL, dÔ thÝch nghi víi çc ®Þa h×nh hiÓm trë
[32].
1.4.3 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm th¶m rõng ë çc n¬i c- tró cña bß tãt
Çc kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ çc kiÓu rõng rÊt phong phó, ®a d¹ng vµ kh«ng
gièng nhau gi÷a çc quÇn thÓ bß tãt ë tõng khu vùc vµ tõng quèc gia do chóng hoµn
toµn phô thuéc vµo çc ®Æc ®iÓm tù nhiªn vµ x· héi cã t¸c ®éng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp
®Õn quÇn thÓ bß tãt. ë mçi vïng ®Þa lý kh¸c nhau, bß tãt thÝch nghi víi çc kiÓu
rõng kh¸c nhau, tõ rõng khép kh«, rõng th-êng xanh, rõng hçn giao rông l¸ vµ ®Õn
çc ®ång cá [82].
ë Th¸i Lan, bß tãt sö dông nhiÒu kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau vµ cã xu h-íng
sinh sèng th-êng xuyªn trong çc kiÓu rõng b¸n th-êng xanh cã loµi b»ng l¨ng, rõng
th-êng xanh kh« [82],[94]. ë çc khu rõng rËm, bß tãt xuÊt hiÖn th-êng xuyªn ë çc
vïng cá [94]. Tû lÖ bß tãt sö dông rõng th-êng xanh còng thay ®æi theo mïa, mïa
m-a 13% vµ mïa kh« 27% [94].
ë Ên §é, bß tãt c- tró ë rõng th-êng xanh b¸n Èm vµ rõng tre, rõng kh« nöa
rông l¸ [82]. ë khu Bhadra Wildlife Sanctuary, bß tãt c- tró trong nh÷ng diÖn tÝch cµ
phª trong ph¹m vi 1 km cña ranh giíi khu b¶o tån. Vïng ®Êt ven rõng, ven dßng
n-íc, cã nh÷ng b·i cá mäc sau bÞ ®èt ch¸y lµ n¬i bß tãt ®Õn kiÕm ¨n th-êng xuyªn
nhÊt [82].
ë Ma-lai-xi-a, nh÷ng vïng cã ®Þa h×nh nhÊp nh« vµ ®-îc bao phñ bëi vïng ®Êt
thÊp vµ rõng DÇu, bao gåm c¶ c©y ¨n qu¶ lµ vïng thÝch hîp cña bß tãt. Nh÷ng khu
rõng ven s«ng b»ng ph¼ng ë b×a rõng còng lµ sinh c¶nh tèt cho bß tãt [82].
ë Lµo, bß tãt sö dông sinh c¶nh réng h¬n lµ bß rõng, trong çc kiÓu rõng b¸n
th-êng xanh, rõng c©y dÇu vµ rõng rông l¸ hçn giao [95].
ë ViÖt Nam, çc t¸c gi¶ nghiªn cøu cho biÕt bß tãt -a thÝch çc khu rõng b¸n
th-êng xanh t-¬ng ®èi b»ng ph¼ng, liÒn kÒ víi sinh c¶nh savana, hoÆc tr¶ng cá, rõng

18
hçn giao gç tre nøa xen kÏ víi çc thung lòng cã nhiÒu lo¹i cá [24],[25]. Bß tãt
kh«ng ho¹t ®éng ë çc vïng n-¬ng rÉy vµ nói ®¸ v«i [32]. ë T©y Nguyªn, bß tãt c-
tró ë çc khu rõng th-a, vïng ®åi, çc khu vùc gÇn suèi, bôi cá rËm vµ çc tr¶ng cá
[3]. ¸p lùc con ng-êi lµ nguyªn nh©n lµm cho bß tãt kh«ng cßn n¬i nµo kh¸c ®Ó
sèng trong çc vïng ®åi [82]. ë VQG Çt Tiªn, bß tãt kh«ng c- tró trong rõng giµ
cã c©y gç lín [25]. Rõng b¸n th-êng xanh, rõng tre nøa, hçn giao tre nøa vµ tr¶ng cá
c©y bôi lµ sinh c¶nh bß tãt ho¹t ®éng nhiÒu nhÊt [25].
1.4.4 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ thøc ¨n cña bß tãt
Sè l-îng vµ thµnh phÇn çc loµi thùc vËt lµ thøc ¨n cña bß tãt ë çc khu vùc
kh¸c nhau kh«ng gièng nhau (xem b¶ng 1.2).
B¶ng 1.2 - Sè loµi c©y thøc ¨n cña bß tãt ë mét sè quèc gia
STT Khu vùc Sè loµi c©y
thøc ¨n
Nguån
1. MiÒn trung Ên §é 180 - 190 http://www.iucnredlist.org
2. Khu b¶o vÖ phÝa Nam Goa,
Ên §é
32 Suman Gad, S.K. Shyama
(2009)
3. Parsa, MiÒn trung Nª-pan 38 Chetri M. (2002)
4. Huai Kha Kaeng, Th¸i Lan 232 Prayurasiddhi Theeraapat
(1997)
5. MiÒn trung Pa Hang, Ma-lai-
xi-a
87 Conry P. J. (1981)
6. Klong Saeng, Th¸i Lan 76 Naris Bhumpakphan (1997)
TËp tÝnh ¨n, çch sö dông thøc ¨n cña bß tãt còng thay ®æi theo mïa vµ çc
vïng c- tró kh¸c nhau. Nguån thøc ¨n cña bß tãt lµ cá vµ chåi non. Bß tãt thÝch ¨n
cá non xanh nhÊt, nh-ng chóng còng ¨n l¸ c©y, qu¶, nh¸nh non vµ vá c©y cña nhiÒu
loµi c©y gç, còng nh- çc loµi cá kh« th«, vµ tre [82].
Bß tãt cã thÓ ho¹t ®éng tèt trong ®iÒu kiÖn chÊt l-îng thøc ¨n t-¬ng ®èi thÊp
[82],[84]. Trong suèt mïa l¹nh (th¸ng 11 ®Õn th¸ng 2), bß tãt ¨n nhiÒu lo¹i cá, çc l¸
c©y vµ h¹t tre, nh-ng vµo mïa nãng (th¸ng 3 ®Õn th¸ng 6) cá th« kh« vµ b¸n kh« lµ
thµnh phÇn chÝnh cho thøc ¨n cña chóng. Trung b×nh chiÕm 85% khèi l-îng (thÓ tÝch

19
66 - 100%, bèn mÉu d¹ cá), víi chåi non chØ chiÕm 10% [82]. Bß tãt còng ¨n çc
lo¹i ngò cèc nh- b¾p, m× vµ c©y cao su non [82].
ë Ma-lai-xi-a, bß tãt ¨n hçn hîp nhiÒu loµi cá vµ c©y bôi. Cá chiÕm 4% thµnh
phÇn thøc ¨n, th©n c©y 23% vµ chåi non th©n gç 36%. Trong suèt thêi gian h¹n h¸n,
bß tãt ¨n l¸ c©y, d©y leo vµ c©y rõng [82]. Hµm l-îng pr«-tª-in th« cña çc loµi cá
biÕn ®æi tõ 7,0 ®Õn 7,6% vµ phèt pho chøa tõ 0,11 ®Õn 0,17%, bª con cÇn kho¶ng
300 kg trong n¨m ®Çu [68].
ë ViÖt Nam, bß tãt chñ yÕu ¨n çc lo¹i cá nh- cá gi¸c, cá tranh non, çc
mÇm non cña lau sËy, çc lo¹i d-¬ng xØ, chuèi, m¨ng, tre nøa, vÇu, l¸ c©y, d©y leo vµ
mét sè qu¶ c©y. Bß tãt còng th-êng ®Õn nh÷ng b·i cá tranh võa míi ®èt mét vµi
ngµy ®Ó t×m ¨n çc lo¹i tro tµn cña cá tranh [32]. ë vïng Xu©n Tr¹ch (Qu¶ng B×nh),
§¾c Kr«ng (Qu¶ng TrÞ), khu BTTN Pï M¸t (NghÖ An) vµ VQG Çt Tiªn ®· x¸c
®Þnh 62 loµi, chñ yÕu lµ çc loµi cá, lau, « r«, m¨ng tre, m¨ng giang, chuèi rõng,...
Bß tãt còng ¨n ngän vµ chåi non cña mét sè loµi thùc vËt. Ngoµi ra bß tãt ¨n tro tµn,
muèi kho¸ng vµ mét sè loµi c©y trång kh¸c [24]. ë VQG Çt Tiªn (§ång Nai, L©m
§ång), khu BTTN Ea s« vµ VQG Yok ®«n (§¾c L¾c), khu vùc T©n LËp, huyÖn
§ång Phó (B×nh Ph-íc) vµ khu BTTN §¾c Kr«ng (Qu¶ng TrÞ) cã 125 loµi [25].
Trong ®ã çc loµi c©y thøc ¨n trong mïa m-a lµ 115 loµi, cao h¬n mïa kh« 54 loµi.
Çc loµi c©y thøc ¨n trong sinh c¶nh tr¶ng cá, c©y bôi cã 91 loµi; rõng b¸n th-êng
xanh 81 loµi; rõng th-êng xanh 52 loµi [25].
1.4.5 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ nhu cÇu n-íc vµ muèi kho¸ng cña bß tãt
Bß tãt lµ loµi cã nhu cÇu cao trong viÖc sö dông n-íc h»ng ngµy trong tÊt c¶ çc
mïa trong n¨m [32],[74]. ë VQG Kanha, Ên §é, bß tãt uèng tèi thiÓu mét lÇn trong
mét ngµy trong suèt mïa nãng, th«ng th-êng vµo buæi chiÒu (Schaller, 1967). Sahai
(1972) cho r»ng bß tãt th-êng uèng n-íc tèi thiÓu hai lÇn trong mét ngµy nh-ng
kh«ng cè ®Þnh thêi gian ®Ó uèng [82]. Chóng di chuyÓn ®i kiÕm ¨n kh«ng xa çc
®iÓm uèng n-íc h¬n mét ngµy ®-êng ®Ó uèng n-íc vµ phôc håi søc khoÎ [82]. MÆc
dï bß tãt sö dông n-íc nhiÒu nh-ng chóng kh«ng t¾m [84].

20
Çc nguån n-íc tù nhiªn còng cã mét hµm l-îng muèi kho¸ng kh«ng thay
®æi. Trong n-íc ngät, th-êng chøa mét hµm l-îng çc muèi kho¸ng kho¶ng 0,5 g/l
[60],[61]. Muèi kho¸ng ¶nh h-ëng ®Õn kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ tö vong cña bß tãt [82].
Çc ®iÓm kho¸ng hoÆc çc b·i liÕm muèi lµ n¬i tËp hîp nhiÒu nguyªn tè vi l-îng,
®-îc bß tãt sö dông ®Ó bæ sung çc chÊt kho¸ng cÇn thiÕt vµo c¬ thÓ mµ trong çc
nguån thøc ¨n cßn thiÕu. ë nh÷ng vïng ®Êt ®ai mµu mì, çc loµi c©y thøc ¨n ®a
d¹ng, ph¸t triÓn tèt, bß tãt kh«ng cÇn bæ sung chÊt kho¸ng [74]. Bß tãt ë khu b¶o tån
Khlong Saeng, Th¸i Lan hiÕm khi sö dông chÊt kho¸ng [92]. ë VQG Ulu Lepar,
Ma-lai-xi-a, sè l-îng çc ®iÓm kho¸ng thay ®æi theo mïa [74].
Theo Ebil Bin Yusof (1981), çc nguyªn tè vi l-îng cÇn bæ sung cho çc loµi
¨n cá nh- Ca2+
, Mg2+
, Fe2+
, P+
, K+
vµ Na+
. Tuy nhiªn, t¸c gi¶ chØ ph©n tÝch 10 mÉu
®Êt cho 5 nguyªn tè lµ clo, phèt pho, ka-li, can-xi, vµ ma-nhª [74].
Bß tãt ®ßi hái can-xi nhiÒu h¬n lµ phèt pho, bëi v× sè l-îng lín can-xi trong c¬
thÓ th× cÇn thiÕt h¬n lµ sè l-îng phèt pho [74]. Trong tù nhiªn, nh÷ng loµi c©y hä
§Ëu (Fabaceae) vµ çc ®ång cá lµ nguån can-xi trong thøc ¨n tù nhiªn tèt nhÊt cho
bß tãt [74]. Nhu cÇu bæ sung Mg2+
lµ ®ßi hái thiÕt yÕu cña bß tãt ®èi víi b¶n n¨ng
lu«n vËn ®éng. Sè l-îng ma-nhª cÇn thiÕt gièng nh- phèt pho. Bß tãt lu«n lu«n thiÕu
nguyªn tè nµy vµ Ýt khi chøa ®Çy ®ñ trong cá. Tuy nhiªn bß tãt dÔ dµng ®-îc t×m
thÊy trong çc b·i liÕm [74]. Bß tãt thay thÕ vµ thu ®-îc nguån phèt pho tõ nguån
muèi kho¸ng vµ çc loµi cá. Th«ng th-êng phèt pho cã s½n vµ phong phó trong çc
b·i liÕm. ThiÕu phèt pho sÏ lµm chËm l¹i sù ph¸t triÓn cña ®éng vËt [74].
ë VQG Çt Tiªn, mét sè t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn bß tãt th-êng ®Õn çc bµu uèng
n-íc vµo mïa kh« vµ th-êng ®Õn ®iÓm muèi kho¸ng ë Sa M¸ch ®Ó ¨n muèi kho¸ng,
cã dÊu vÕt liÕm muèi râ rµng trªn mÆt ®Êt [25],[63],[71],[72],[96]. Tuy nhiªn çc
b¸o ço chØ dõng ë møc ®é m« t¶, ch-a cã ®¸nh gi¸ vµ ch-a cã çc dÉn liÖu cô thÓ vÒ
ph©n tÝch hµm l-îng çc nguyªn tè trong çc nguån n-íc, còng nh- ph©n tÝch hµm
l-îng muèi kho¸ng cña loµi bß tãt.
1.4.6 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm quÇn thÓ bß tãt
 Sè l-îng ç thÓ

21
QuÇn thÓ bß tãt trªn toµn cÇu -íc kho¶ng 13.000 - 30.000 ç thÓ, ®ang trªn ®µ
suy gi¶m. Trong ®ã, sè ç thÓ tr-ëng thµnh chiÕm 0,4 - 0,6, -íc kho¶ng 5.200 -
18.000 ç thÓ, kh«ng quÇn thÓ nµo lín h¬n 1.000 ç thÓ [82]. B¶ng 1.3 thÓ hiÖn sè
l-îng ç thÓ bß tãt ë mét sè quèc gia trong khu vùc.
B¶ng 1.3 - Sè l-îng ç thÓ bß tãt ë mét sè quèc gia trong khu vùc
STT Çc quèc gia Sè l-îng ç thÓ Ghi chó
1. Ên §é 12.000 - 22.000
2. Trung Quèc 600 - 800
3. Lµo 1.000
4. C¨m-pu-chi-a ch-a c«ng bè gi¶m h¬n 90% kÓ tõ n¨m 1960
5. Ma-lai-xi-a < 500
6. Th¸i Lan 920
Nguån: http://www.iucnredlist.org
Sè l-îng ç thÓ bß tãt ë ViÖt Nam cßn kho¶ng 59 ®µn víi 344 ç thÓ, gi¶m so
víi n¨m 1980 - 1999 (489 - 630 ç thÓ) [25]. Tèc ®é suy gi¶m cña quÇn thÓ trong 20
n¨m qua lµ 32,4 - 45,4%. Thùc tÕ tû lÖ suy gi¶m cã thÓ cao h¬n do çc vô s¨n b¾n
bÊt hîp ph¸p ch-a ®-îc thèng kª ®Çy ®ñ [25].
Sè l-îng ç thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn ®· ®-îc nhiÒu t¸c gi¶ ¸p dông çc
ph-¬ng ph¸p kh¸c nhau cho ra nhiÒu con sè kh¸c nhau vÒ sè l-îng ç thÓ. ViÖn
Ch¨n nu«i (2008) ph©n tÝch ADN tõ çc mÉu ph©n bß tãt ®Ó b»ng ph-¬ng ph¸p
nghiªn cøu hiÖn t-îng ®a h×nh cña çc microsatellite, cña D-Loop, Cytochrome B vµ
cña çc dÊu chuÈn giíi tÝnh cho ra kÕt qu¶ cã Ýt nhÊt 90 ç thÓ bß tãt ë VQG Çt
Tiªn [17],[18]. KÕt qu¶ ®iÒu tra cña NguyÔn V¨n Thanh (2009) x¸c ®Þnh cã 18 ®µn
víi 91 ç thÓ. Trong thêi gian qua, VQG Çt Tiªn lµm tèt c«ng t¸c qu¶n lý b¶o vÖ
rõng, sè l-îng ç thÓ bß tãt n¨m 2009 t¨ng 30% so víi n¨m 2000 (70 ç thÓ) vµ t¨ng
5,8% so víi n¨m 2004 (86 ç thÓ) [46]. NguyÔn M¹nh Hµ (2008) quan s¸t cho biÕt
sè l-îng ç thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn vµ çc khu rõng gi¸p ranh cã 15 ®µn, 109 ç
thÓ [25]. T¸c gi¶ FrÐdÐric Vallejo (2009) ®Õm sè l-îng ph©n t-¬i cña bß tãt th¶i ra
trong 1 ngµy ë 18 ®iÓm kh¶o s¸t ë khu Nam Çt Tiªn vµo mïa kh«, sau ®ã xö lý sè
liÖu trªn phÇn mÒm chuyªn dông, kÕt luËn chØ cã 29 ç thÓ bß tãt ë khu Nam Çt

22
Tiªn [76]. Ph-¬ng ph¸p nµy kh«ng chÝnh x¸c trong ®iÒu kiÖn diÖn tÝch VQG Çt
Tiªn réng, rõng rËm khã cã thÓ thu thËp ®Çy ®ñ sè l-îng ph©n r¬i trong 24 tiÕng
trong ph¹m vi toµn diÖn tÝch VQG Çt Tiªn.
 MËt ®é (ç thÓ/km2
)
MËt ®é ç thÓ bß tãt vµ bß banteng (Bos javanicus) ë Huai Kha Khaeng n¨m
1994 lµ 0,54 - 0,37. N¨m 1996 quÇn thÓ t¨ng 0,97 [92]. MËt ®é trung b×nh ë mét sè
VQG vµ khu b¶o tån ë Ên §é (xem b¶ng 1.4).
B¶ng 1.4 - MËt ®é trung b×nh cña bß tãt ë mét sè VQG
vµ khu b¶o tån ë Ên §é
STT Khu b¶o tån/VQG KiÓu rõng MËt ®é (ç thÓ/ km2
)
1. Bhadra Kh« b¸n th-êng xanh 1,48 - 0,63
2. Pench (Madhya Pradesh) Kh« b¸n th-êng xanh 0,7
3. Pench (Maharashtra) Kh« b¸n th-êng xanh 0,8
4. Nagarahole Èm b¸n th-êng xanh 9,6
5. Bandipur B¸n th-êng xanh kh« 7,0
6. Tadoba -Andhari B¸n th-êng xanh kh« 1,8
7. Melghat B¸n th-êng xanh kh« 1,0
Nguån: http://www.iucnredlist.org
KÕt qu¶ kh¶o s¸t cña NguyÔn M¹nh Hµ (2008) cho thÊy mËt ®é bß tãt ë VQG
Çt Tiªn lµ 0,11 [25]. KÕt qu¶ kh¶o s¸t cña NguyÔn V¨n Thanh (2009), mËt ®é trung
b×nh bß tãt ë VQG Çt Tiªn lµ 0,13 [46].
 KÝch th-íc vïng sèng cña bß tãt
ë VQG Kanha (Ên §é) quÇn thÓ 125 - 150 ç thÓ cÇn kÝch th-íc vïng sèng tèi
thiÓu lµ 78 km2
[62],[84]. Conry (1989) quan s¸t ë Lepar Valley, Pahang, Ma-lai-xi-
a, ph¹m vi sinh sèng cña bß tãt thay ®æi theo tuæi, giíi tÝnh, theo mïa, vÞ trÝ theo
tõng khu vùc vµ kÝch th-íc ®µn, biÕn ®éng tõ 27 km2
®Õn 137 km2
. Bß ®ùc lµ 70,18
km2
, bß çi lµ 52,13 km2
, bß nhì lµ 29,89 km2
[68]. ë VQG Taman Negara, phÝa t©y
Ma-lai-xi-a, kÝch th-íc vïng ph©n bè cña bß tãt kho¶ng 13 km2
[82]. ë Th¸i Lan,
kÝch th-íc vïng sèng vµo mïa m-a th× réng h¬n mïa kh«, ®µn lín h¬n cã vïng sèng

23
hµng n¨m lín h¬n ®èi víi ®µn nhá h¬n. Mïa m-a lµ 39,1 km2
( 2,9 km2
) lín h¬n
trung b×nh cña mïa kh« 27,3 km2
( 810 km2
), vïng sèng trung b×nh cho c¶ n¨m lµ
65,5 km2
( 27,8 km2
). Tuy nhiªn çc ho¹t ®éng hµng ngµy th× kh«ng thay ®æi gi÷a
mïa mïa vµ mïa kh« vµ t-¬ng øng víi kho¶ng 3 km/ngµy [94].
 KÝch cì ®µn
Trong qu¸ khø, bß tãt kÕt hîp thµnh mét ®µn lín tíi 400 ç thÓ, nh-ng hiÖn
nay chØ t×m thÊy ®µn kho¶ng 5 - 12 ç thÓ, hiÕm khi lín h¬n 20 ç thÓ [82]. Nh÷ng
nhãm lín tõ 20, 40, hoÆc ngay c¶ 100 ç thÓ lµ sù kÕt hîp t¹m thêi cña çc ®µn nhá
h¬n [82]. Çc ®µn bß tãt cã xu h-íng h×nh thµnh çc ®µn lín h¬n vµo mïa m-a khi
thuËn lîi nguån thøc ¨n, vµ t¸ch ®µn vµo mïa kh« khi nguån thøc ¨n khan hiÕm [94].
KÝch cì trung b×nh cña ®µn bß tãt ë Huai Kha Khaeng n¨m 1994 lµ 8,15 ç thÓ
(dao ®éng 2-42, N=40 ®µn). MËt ®é trung b×nh ë Khlong Saeng n¨m 1994 vµ 1995 lµ
2,68 vµ 2,98 [92]. Trung b×nh kÝch cì bß tãt ë Khlong Saeng lµ 6,55 ç thÓ (dao
®éng 2 - 13, N=17 ®µn) [92]. ë Ma-lai-xi-a, kÝch th-íc ®µn thay ®æi ë çc khu vùc
nh- ë Ulu Lepar lµ 4 - 30 ç thÓ, ë Ulu Keletan lµ 1 - 40 ç thÓ vµ ë Perak lµ 4 - 17
ç thÓ [74].
NguyÔn M¹nh Hµ (2008) quan s¸t trªn 59 ®µn ë 27 khu vùc ph©n bè bß tãt
trong toµn quèc, cho biÕt kÝch cì ®µn trung b×nh lµ 5,8 ç thÓ/®µn, cao h¬n ë Ma-lai-
xi-a lµ 5 ç thÓ/®µn [25]. ë VQG Çt Tiªn, NguyÔn V¨n Thanh (2009) nghiªn cøu
19 ®µn, 91 ç thÓ cã kÝch cì ®µn b×nh qu©n lµ 5,1 ç thÓ/®µn [46].
 CÊu tróc ®µn
Trong ®µn cã con tr-ëng thµnh, con gÇn tr-ëng thµnh vµ con non. Mçi ®µn tån
t¹i mét con ®ùc -u thÕ víi nhiÒu con çi [82]. C¬ cÊu ®µn kh«ng thay ®æi theo mïa.
Trong ®µn bß tãt cã sù ph©n chia ®¼ng cÊp, mçi ç thÓ cã mét vÞ trÝ riªng. VÞ trÝ
thèng trÞ ®µn th-êng do con ®ùc tr-ëng thµnh chiÕm, ®-îc ph©n ®Þnh b»ng kÝch cì
c¬ thÓ nh-ng chóng th-êng kh«ng ®¸nh nhau mµ th-êng ®e däa b»ng nh÷ng tiÕng
rèng lín [82].

24
Trong suèt thêi gian cao ®iÓm sinh s¶n, con bß ®ùc khi tr-ëng thµnh t¸ch bÇy ®i
lang thang t×m b¹n t×nh míi hoÆc gia nhËp vµo çc ®µn kh¸c [84]. Con ®ùc gäi con
çi ®Ó giao phèi víi giäng vang, râ cã thÓ vang xa 1,6 km [82].
Çc ®µn nhá ®-îc thµnh lËp tõ khi mét con bß ®ùc tr-ëng thµnh kháe m¹nh kÕt
giao víi con bß çi trong thêi kú ®éng dôc [84]. Nh÷ng con ®ùc tr-ëng thµnh ë l¹i
®µn nÕu kh«ng gÆp ®-îc bß çi ®Ó lËp ®µn míi cã thÓ bÞ ®¬n ®éc [84]. §èi víi nhãm
toµn ®ùc, do mét con ®ùc chØ huy [84]. §µn cña con bß ®ùc th-êng kh«ng æn ®Þnh,
mÆc dï ®«i khi hai ç thÓ hoÆc nhiÒu h¬n th-êng kÕt ®µn víi nhau [84].
ë ViÖt Nam, çc ®µn bß tãt ë khu vùc T©y B¾c vµ B¾c Trung Bé tån t¹i ë d¹ng
®¬n ®µn. Khu vùc T©y Nguyªn vµ §«ng Nam Bé cã nhiÒu quÇn thÓ nhá ®a ®µn. KiÓu
h×nh thµnh çc quÇn thÓ nhá ®a ®µn ë çc khu biÖt lËp ®ang h×nh thµnh phæ biÕn ë
ViÖt Nam [25].
- CÊu tróc tuæi
CÊu tróc tuæi cña bß tãt th-êng cã sè l-îng bß tr-ëng thµnh chiÕm ®a sè. CÊu
tróc tuæi cña bß tãt ë mét sè VQG vµ khu b¶o tån trªn thÕ giíi (xem b¶ng 1.5)
B¶ng 1.5 - CÊu tróc tuæi cña bß tãt ë mét sè VQG
vµ khu b¶o tån trªn thÕ giíi
STT VQG/Khu b¶o tån Tû lÖ Nguån
1. Huai Kha Khaeng,
Th¸i Lan
tr-ëng thµnh:con s¾p tr-ëng
thµnh:non (bß tãt + bß ban
teng) 6:3,75:4,1
Naris Bhumpakphan
(1997)
2. Khlong Saeng, Th¸i
Lan
tr-ëng thµnh:con s¾p tr-ëng
thµnh:con non:con bª
3,75:0,25:1:1
Naris Bhumpakphan
(1997)
3. Ên §é bß non:bß tr-ëng thµnh
24:100
http://www.iucnredlist.org
NguyÔn M¹nh Hµ (2008) nghiªn cøu ë 22 ®µn bß tãt ë çc VQG Ea S«, Yok
®«n vµ Çt Tiªn, tû lÖ theo nhãm tuæi lµ 3 tr-ëng thµnh:1,45 nhì:1,05 bª (66:32:23).
Sè l-îng bß tr-ëng thµnh nhiÒu h¬n bß nhì vµ bª con [25].
- Giíi tÝnh
ë Th¸i Lan, tû lÖ bß çi lu«n nhiÒu h¬n bß ®ùc c¶ mïa m-a (♂3:♀5) vµ mïa
kh« (♂4:♀7) [94]. ë Ma-lai-xi-a, ♂26:♀41 [74].

25
Nghiªn cøu ë 22 ®µn bß tãt ë çc VQG Ea S«, Yok ®«n vµ Çt Tiªn cho thÊy
tû lÖ vÒ giíi tÝnh cña bß tãt lµ ♂26:♀40 (♂1,18:♀1,82). Tû lÖ bß ®ùc Ýt h¬n çi [25].
1.4.7 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ tuæi thä vµ sinh s¶n
 Tuæi thä
Tuæi thä cña bß tãt trong m«i tr-êng tù nhiªn ch-a ®-îc nghiªn cøu. Trong
m«i tr-êng nu«i nhèt lµ 26 n¨m [84]. Tuæi thä trung b×nh cña bß tãt nu«i nhèt ë
Th¶o CÇm viªn ®èi víi con çi lµ 16 n¨m, con ®ùc lµ 19 n¨m [25].
 Sinh s¶n
NÕu thøc ¨n thuËn lîi, hÇu hÕt con çi tr-ëng thµnh ®éng dôc vµ sinh s¶n vµo
bÊt kú thêi ®iÓm nµo trong n¨m [84]. Thêi ®iÓm sinh s¶n cña bß tãt phô thuéc vµo
®iÒu kiÖn m«i tr-êng, khi cã s½n nguån cá non ph¸t triÓn kh¾p n¬i trong thiªn nhiªn
[84]. §êi mét con çi cã thÓ sinh s¶n Ýt nhÊt 2 - 3 lÇn (Reed, 1958). Trong rõng kÝn
rËm, c- tró tù do, quan s¸t kho¶ng çch gi÷a 2 lÇn sinh cña bß tãt th× rÊt khã [74].
ë Ên §é vµ Th¸i Lan, bß tãt giao phèi chñ yÕu vµo gi÷a th¸ng 11 ®Õn th¸ng 3
[82]. Bª con ®-îc sinh ra vµo th¸ng 8 hoÆc th¸ng 12 [82]. ë C¨m-pu-chi-a, bª con
®-îc sinh ra trong thêi gian th¸ng 12 ®Õn th¸ng 6 [82]. ë My-an-ma, bª con ®-îc
sinh ra trong suèt n¨m [82]. ë Ma-lai-xi-a, bª con ®-îc nh×n thÊy trong tÊt c¶ çc
th¸ng, trõ th¸ng 10 tíi th¸ng 12 [82].
Thêi gian con çi mang thai tõ 270 ®Õn 275 ngµy [84]. Trong thêi gian sinh,
con çi tù rêi khái ®µn ®i vµo rõng, t×m chç kÝn ®¸o ®Ó sinh në mét m×nh vµ nhËp l¹i
®µn sau vµi ngµy. Thêi gian cho con bó kho¶ng 12 - 15 th¸ng trong kho¶ng thêi gian
gi÷a 2 lÇn sinh [84]. Bß tãt tr-ëng thµnh sau 2 - 3 n¨m, con ®ùc cÇn thêi gian l©u
h¬n [84]. Bß çi th-êng dµnh nhiÒu thêi gian ch¨m sãc con non [84].
ë ViÖt Nam, bß tãt giao phèi vµo çc th¸ng 3 ®Õn th¸ng 6 vµ sinh s¶n tõ th¸ng
12 ®Õn th¸ng 3 n¨m sau [25]. Bß tãt ®Î ë nhiÒu th¸ng trong n¨m, mçi lÇn ®Î 1 con,
kh«ng cã th«ng tin vÒ bß tãt sinh ®«i [24],[25].
1.4.8 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ çc tËp tÝnh ho¹t ®éng cña bß tãt
Bß tãt cã tËp tÝnh di chuyÓn vïng ho¹t ®éng [32]. Khi ®i ¨n hoÆc di chuyÓn tõ
rõng nµy sang rõng kh¸c, th-êng con bß ®ùc giµ nhÊt, kháe m¹nh nhÊt ®i tr-íc, råi

26
®Õn bß çi, bß t¬ vµ çc bª nhá ®i s¸t bß mÑ sinh ra chóng [32]. Vµo mïa kh«, ®Ó
tr¸nh n¾ng, nh÷ng ®µn bß tËp hîp vµ chia thµnh nh÷ng ®µn nhá ph©n t¸n lÇn l-ît kÐo
nhau lªn çc s-ên nói, n¬i cã nhiÒu c©y gç lín, hoÆc ®i s©u vµo çc thung lòng s¸t
bê s«ng, suèi lín ®Ó tró Èn vµ t×m kiÕm thøc ¨n, n-íc uèng [32]. Bß tãt th-êng hay
®i qua l¹i nh÷ng b·i cá tranh võa míi ®èt mét vµi ngµy ®Ó t×m ¨n çc lo¹i tro tµn cña
cá tranh [32]. Khi mïa m-a ®Õn, c©y cèi b¾t ®Çu trë nªn xanh tèt, chóng l¹i kÐo
nhau xuèng nói ®Ó kiÕm nh÷ng ®¸m cá non. ChÝnh ë ®©y sÏ cung cÊp cho chóng mét
lîng “®¹m” gi¯u dinh dìng, ®ã l¯ c¬ së thøc ¨n chÝnh ®Ó ®¯n bß vç bÐo [32].
Bß tãt lµ loµi ho¹t ®éng ban ngµy, th-êng kiÕm ¨n ë nh÷ng vïng ®Êt n«ng
nghiÖp, däc ®-êng hoÆc cã con ng-êi, nh-ng do t¸c ®éng cña con ng-êi qu¸ m¹nh,
bß tãt chuyÓn thãi quen kiÕm ¨n vµo ban ®ªm hoÆc lóc s¸ng sím ®Ó tr¸nh con ng-êi
[84]. Bß tãt thÝch tró Èn trªn çc vïng ®åi cã rõng b¸n th-êng xanh víi c©y bôi th-a
vµ nhiÒu çnh ®ång cá. ë vïng ®Êt thÊp, chóng tró Èn trong rõng tre nhiÖt ®íi, ®-îc
bao bäc kÝn ®¸o víi nhiÒu loµi cá cao, c©y bôi ®Ó nghØ ng¬i vµ n»m nhai l¹i, hoÆc
trong çc khu rõng rËm cã t¸n rõng bÞ vì lµm thµnh çc tr¶ng cá réng [24],
[25],[32],[84].
1.4.9 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ thiªn ®Þch
Bß tãt cã kÝch th-íc lín vµ kháe m¹nh, Ýt cã kÎ thï trong tù nhiªn [82]. Hæ
(Panthera tigris) lµ loµi thiªn ®Þch chÝnh (Schaller, 1967). Ç sÊu (Crocrodylus sp.),
çc loµi b¸o nh- b¸o löa (Catopuma temminckii), b¸o gÊm (Pardofelis nebulosa),
b¸o hoa mai (Panthera pardus) vµ chã sãi (Cuon alpinus) còng lµ th-êng tÊn c«ng
bª con míi sinh hoÆc nh÷ng con bß èm yÕu (Andheria et al., 2007) [82].
1.4.10 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ di truyÒn vµ sinh s¶n v« tÝnh cña bß tãt
HiÖn nay trªn thÕ giíi ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ sinh häc ph©n tö
cña bß tãt nh- Ên §é, Th¸i Lan, Trung Quèc, Hoa Kú. Mét sè ph-¬ng ph¸p kü thuËt
®-îc ¸p dông nh- microsatellite, ®¸nh dÊu mtDNA thuéc hÖ gen ty thÓ. Ph-¬ng
ph¸p nµy ®· ¸p dông thµnh c«ng cho çc nghiªn cøu vÒ di truyÒn ë bß nhµ (Bos
taurus) [84]. N¨m 2001, çc nhµ khoa häc Mü ®· cho ra ®êi mét con bß tãt b»ng
ph-¬ng ph¸p sinh s¶n v« tÝnh, nh-ng ç thÓ nµy ®· chÕt trong vßng hai ngµy sau
[84]. NhiÒu quèc gia ë ch©u ¢u vµ ch©u Mü ®· vµ ®ang cã çc ch-¬ng tr×nh b¶o tån

27
ex-situ, ®Æc biÖt lµ 2 ph©n loµi Bos gaurus laoensis vµ Bos gaurus hubbacki. Tuy
nhiªn çc quÇn thÓ nu«i nhèt nµy rÊt nhá vµ cã nguy c¬ ®ång huyÕt rÊt cao [84].
ViÖn C«ng nghÖ sinh häc ViÖt Nam ®· thµnh c«ng trong viÖc t¹o ®-îc sè
l-îng tÕ bµo ®ñ ®Ó b¶o qu¶n nguån gen cña bß tãt trong ni t¬ láng tõ mét mÉu tÕ bµo
tai cña bß tãt nu«i ë Th¶o CÇm viªn. Qua kh¶o s¸t lÇn cÊy chuyÓn thø 19, tèc ®é
ph©n bµo cña bß tãt lµ æn ®Þnh, tÕ bµo ®¹t mËt ®é tèi -u sau 3 ngµy. Bé nhiÔm s¾c thÓ
qua çc lÇn cÊy chuyÓn æn ®Þnh vÒ mÆt sè l-îng (2n = 58) vµ vÒ mÆt h×nh th¸i [50].
Nghiªn cøu vÒ sù t-¬ng ®ång vÒ sè nucleotide vµ axit amin cña çc mÉu
nghiªn cøu cho biÕt quÇn thÓ bß tãt ë ViÖt Nam cã sù ®ång nhÊt vÒ di truyÒn [25].
1.5 §iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ - x· héi
VQG Çt Tiªn ®-îc thµnh lËp ngµy 13/01/1992 trªn c¬ së diÖn tÝch khu Nam
Çt Tiªn (thuéc tØnh §ång Nai) ®· ®-îc b¶o vÖ tõ n¨m 1978; khu Çt Léc (thuéc
tØnh L©m §ång) vµ khu T©y Çt Tiªn (thuéc tØnh B×nh Ph-íc) ®· ®-îc b¶o vÖ tõ n¨m
1996. Tõ th¸ng 12/1998, VQG Çt Tiªn ®-îc hîp nhÊt 3 khu vùc nãi trªn. HiÖn nay
VQG Çt Tiªn trùc thuéc Tæng Côc L©m nghiÖp ViÖt Nam.
VQG Çt Tiªn ®-îc UNESCO c«ng nhËn lµ khu dù tr÷ sinh quyÓn quèc tÕ
n¨m 2001 vµ hÖ ®Êt ngËp n-íc Bµu SÊu ®· ®-îc ghi tªn vµo danh s¸ch Ramsar n¨m
2005. HiÖn nay ChÝnh Phñ ViÖt Nam ®· chÊp thuËn cho VQG Çt Tiªn x©y dùng hå
s¬ khoa häc tr×nh UNESCO c«ng nhËn lµ di s¶n thiªn nhiªn thÕ giíi.
1.5.1 §iÒu kiÖn tù nhiªn cña VQG Çt Tiªn
 VÞ trÝ - To¹ ®é ®Þa lý:
VQG Çt Tiªn n»m trªn ®Þa bµn cña 3 tØnh §ång Nai, L©m §ång vµ B×nh
Ph-íc.
Täa ®é ®Þa lý: 11O
20’50” - 11O
50’20” ®é vÜ B¾c
107O
09’05” - 107O
35’20” ®é kinh §«ng
 Ranh giíi:
- PhÝa B¾c vµ T©y B¾c gi¸p tØnh §¾c N«ng vµ B×nh Ph-íc;
- PhÝa Nam gi¸p C«ng ty L©m nghiÖp La ngµ (§ång Nai);
- PhÝa T©y gi¸p Khu BTTN VÜnh Cöu (§ång Nai);
- PhÝa §«ng gi¸p tØnh L©m §ång.

28
 DiÖn tÝch:
Tæng diÖn tÝch toµn VQG Çt Tiªn lµ 71.350 ha, trong ®ã khu Nam Çt Tiªn
(§ång Nai) lµ 39.627 ha, khu vùc Çt Léc (L©m §ång) lµ 27.530 ha, khu T©y Çt
Tiªn (B×nh Ph-íc) lµ 4.193 ha.
 §Þa h×nh:
VQG Çt Tiªn n»m trong vïng ®Þa h×nh chuyÓn tiÕp tõ cao nguyªn cùc nam
Trung bé ®Õn ®ång b»ng Nam bé, bao gåm çc kiÓu ®Þa h×nh ®Æc tr-ng cña phÇn
cuèi d·y Tr-êng S¬n vµ ®Þa h×nh vïng §«ng Nam bé, cã 5 kiÓu chÝnh:
- KiÓu ®Þa h×nh nói cao, s-ên dèc: chñ yÕu ë phÝa b¾c VQG Çt Tiªn. §é cao
so víi mÆt n-íc biÓn tõ 200m - 600m, ®é dèc 15o
- 20o
, cã n¬i trªn 300
. §Þa h×nh lµ
çc d¹ng s-ên dèc, ph©n bè gi÷a thung lòng s«ng, suèi vµ d¹ng ®Ønh b»ng ph¼ng.
Møc ®é chia c¾t phøc t¹p vµ còng lµ ®Çu nguån cña çc suèi nhá ch¶y ra s«ng §ång
Nai.
- KiÓu ®Þa h×nh trung b×nh s-ên dèc: ë phÝa t©y nam VQG Çt Tiªn, ®é cao tõ
200m - 300m so víi mÆt n-íc biÓn, ®é dèc 15o
- 20o
, ®é chia c¾t cao. Nh÷ng suèi lín
nh- §¾c Lua, §a Tapok ®-îc t¹o nªn tõ vïng ®åi trung du nµy vµ cuèi cïng ®æ ra
s«ng §ång Nai.
- KiÓu ®Þa h×nh ®åi thÊp vµ b»ng ph¼ng: ë ®«ng nam VQG Çt Tiªn, ®é cao
d-íi 130m - 150m so víi mÆt biÓn, dèc tho¶i tõ 5o
- 7o
, ®é chia c¾t th-a.
- KiÓu ®Þa h×nh bËc thÒm s«ng §ång Nai vµ d¹ng ®åi b¸t óp tiÕp gi¸p ®Çm lÇy:
ë phÝa t©y nam VQG Çt Tiªn, ®é cao trung b×nh cña vïng kho¶ng 130m so víi mÆt
n-íc biÓn.
- KiÓu ®Þa h×nh thÒm suèi xen kÏ víi hå ®Çm: bao gåm nh÷ng suèi nhá, nh÷ng
khu ®Êt ngËp n-íc ph©n t¸n, nh÷ng hå, ao ë khu vùc nh¸nh cña suèi §¾c Lua vµ ë
trung t©m phÝa b¾c VQG Çt Tiªn. Vïng nµy th-êng thiÕu n-íc trong mïa kh«
nh-ng l¹i bÞ ngËp óng trong mïa m-a, trong mïa kh« n-íc chØ cßn ë nh÷ng vïng ®Êt
lÇy réng lín nh- bµu SÊu, bµu Chim, bµu Ç. §é cao cña vïng nµy th-êng d-íi 130
m so víi mÆt biÓn.

29
VQG Çt Tiªn thÊp dÇn tõ b¾c xuèng nam vµ tõ t©y sang ®«ng, ®é cao so víi
mÆt n-íc biÓn cao nhÊt lµ 626m ë Léc B¾c vµ thÊp lµ 115m ë Nói T-îng.
 §Þa chÊt - Thæ nh-ìng
HÇu hÕt nÒn ®Þa chÊt cña VQG Çt Tiªn nguyªn lµ sa phiÕn th¹ch, do qu¸ tr×nh
ho¹t ®éng cña nói löa thuéc vïng cao nguyªn mµ nh÷ng phÇn thÊp cña khu vùc ®· bÞ
phñ lÊp cña líp ®¸ bät nói löa. Cïng víi qu¸ tr×nh phun trµo phñ lÊp lµ qu¸ tr×nh bµo
mßn, båi tô ®· t¹o nªn mét líp phï sa suèi, phï sa s«ng, qu¸ tr×nh diÔn biÕn niªn ®¹i
tiÕp theo ®· t¹o ra ®Þa h×nh Çt Tiªn ngµy nay.
Tõ nÒn ®Þa chÊt víi 3 kiÕn t¹o chÝnh lµ: trÇm tÝch, bazan vµ sa phiÕn th¹ch ®·
ph¸t triÓn thµnh 4 lo¹i ®Êt chÝnh cña VQG Çt Tiªn nh- sau:
- §Êt feralit ph¸t triÓn trªn ®¸ bazan (Fk): lo¹i ®Êt nµy cã diÖn tÝch lín nhÊt,
ph©n bè ë khu vùc phÝa Nam.
- §Êt feralit ph¸t triÓn trªn ®¸ çt (sa phiÕn th¹ch) (Fq): chiÕm diÖn tÝch lín thø
2 cña VQG Çt Tiªn, ph©n bè chñ yÕu ë phÝa b¾c cña VQG Çt Tiªn (khu Çt Léc),
däc th-îng nguån s«ng §ång Nai. Mét sè tµi liÖu gäi ®Êt nµy lµ ®Êt x¸m b¹c mµu
trªn ®¸ axit hoÆc ®¸ çt.
- §Êt feralit ph¸t triÓn trªn phï sa cæ (®Êt x¸m b¹c mµu trªn phï sa cæ) (Fo):
gåm çc lo¹i ®Êt ®-îc båi tô ven suèi, ven s«ng §ång Nai, chñ yÕu phÝa b¾c vµ phÝa
®«ng nam cña VQG Çt Tiªn.
- §Êt feralit ph¸t triÓn trªn ®Êt sÐt (Fs): ph©n bè tËp trung chñ yÕu ë khu vùc
phÝa nam xen kÏ çc v¹t ®Êt bazan.
 KhÝ hËu
Khu vùc nghiªn cøu n»m trong vïng nhiÖt ®íi giã mïa, chi phèi hÇu hÕt çc
yÕu tè khÝ hËu cña VQG Çt Tiªn.
VQG Çt Tiªn cã 2 mïa râ rÖt: mïa m-a vµ mïa kh«. Mïa m-a tõ th¸ng 5 ®Õn
th¸ng 10. Th¸ng cã l-îng m-a cao nhÊt lµ 7,8,9. Mïa kh« tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 4
n¨m sau. Th¸ng kh« nhÊt lµ th¸ng 2,3,4. Çc chØ sè khÝ t-îng cña VQG Çt Tiªn
xem b¶ng 1.6.

30
B¶ng 1.6 - Çc chØ sè khÝ t-îng cña VQG Çt Tiªn
Çc chØ sè Çt Léc Nam Çt Tiªn
NhiÖt ®é trung b×nh n¨m (o
C) 21,7 26,5
NhiÖt ®é trung b×nh cao nhÊt (o
C) 23,0 (th¸ng 6) 28,6 (th¸ng 6)
NhiÖt ®é trung b×nh thÊp nhÊt (o
C) 21,1 (th¸ng 12) 20,5 (th¸ng 1)
L-îng m-a trung b×nh n¨m (mm) 2675 2175
L-îng m-a tèi ®a (mm) 494,8 (th¸ng 9) 368 (th¸ng 9)
L-îng m-a tèi thiÓu (mm) 23,8 (th¸ng 2) 11 (th¸ng 11)
Sè ngµy m-a hµng n¨m (ngµy) 182 145
§é Èm trung b×nh n¨m (%) 87 82
Thêi gian m-a trong mïa m-a (th¸ng) 10 (th¸ng 3-12) 8 (th¸ng 4-11)
Tû lÖ l-îng m-a trong mïa m-a/l-îng m-a
hµng n¨m (%).
97,4 88,3
Nguån: VQG Çt Tiªn (2008)
 Thñy v¨n:
VQG Çt Tiªn cã hÖ thèng thñy v¨n ®a d¹ng, bao gåm s«ng §ång Nai, hÖ
thèng suèi vµ çc bµu n-íc. Toµn bé diÖn tÝch VQG Çt Tiªn n»m trong l-u vùc cña
hå thñy ®iÖn TrÞ An thuéc h¹ l-u s«ng §ång Nai.
S«ng §ång Nai dµi kho¶ng 90 km, t¹o nªn ranh giíi tù nhiªn vµ bao bäc 1/3
chu vi cña VQG Çt Tiªn. S«ng cã chiÒu réng trung b×nh kho¶ng 100 m, l-u l-îng
n-íc b×nh qu©n kho¶ng 405 m3
/gi©y. Mùc n-íc cao nhÊt lµ 8,03 m, mùc n-íc trung
b×nh lµ 5m. Mïa kiÖt 2 - 3m. L-u l-îng n-íc s«ng §ång Nai thay ®æi ®¸ng kÓ theo
mïa. Toµn bé hÖ thuû v¨n cña VQG Çt Tiªn phô thuéc vµo dßng ch¶y cña s«ng
§ång Nai, t¹o nªn hÖ thùc vËt, hÖ ®éng vËt thuû sinh ®a d¹ng, vµ t¹o nªn nh÷ng c¶nh
quan thiªn nhiªn ®Ñp, hïng vÜ.
HÖ bµu ë khu trung t©m khu Nam Çt Tiªn nèi liÒn víi s«ng §ång Nai b»ng
con suèi §¾c Lua. Vµo mïa m-a, n-íc tõ s«ng §ång Nai d©ng cao mang vµo hÖ bµu
mét sè l-îng lín phï sa vµ sinh vËt thñy sinh vµo s©u trong néi ®Þa çc bµu, cung
cÊp nhiÒu dinh d-ìng cho hÖ bµu. Trong mïa kh«, l-u l-îng cña çc suèi n-íc trong
VQG Çt Tiªn gi¶m m¹nh, çc suèi c¹n hÇu nh- kh«ng cã n-íc. Mùc n-íc cña çc
bµu n-íc lín nh- bµu SÊu, bµu Ç, bµu Chim,... còng thay ®æi ®¸ng kÓ. Vµo mïa
kh«, n-íc rót ra s«ng §ång Nai b»ng con suèi §¾c Lua, n-íc ë çc bµu Ç trª, bµu
Sen, bµu Trßn vµ cã khi c¶ bµu Chim hÇu nh- c¹n kiÖt. Çc bµu cßn n-íc nh- bµu
SÊu, bµu Gèc, cã mùc n-íc rÊt thÊp, kho¶ng 0,5 - 1 m. ë çc vïng b¸n ngËp h×nh

31
thµnh çc sinh c¶nh ®ång cá hÊp dÉn çc loµi thó mãng guèc nh- bß tãt, nai, heo
rõng,... Biªn ®é n-íc chªnh lÖch cùc ®¹i gi÷a mïa kh« vµ mïa n¾ng kho¶ng 4 m.
1.5.2 §iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi
Vïng ®Öm VQG Çt Tiªn cã kho¶ng 17 v¹n ng-êi cña 36 x·, thÞ trÊn thuéc 8
huyÖn, 4 tØnh §ång Nai, L©m §ång, B×nh Ph-íc vµ §¾c N«ng. D©n sè vïng ®Öm
t¨ng tù nhiªn kho¶ng 1,2%/n¨m. Tû lÖ çc hé nghÌo ë møc h¬n 30% (2007).
Sau khi ®iÒu chØnh ranh giíi theo quyÕt ®Þnh sè 173/2003/Q§-TTg ngµy
19/8/2003 cña Thñ t-íng ChÝnh phñ vµ c¾t gi¶m mét sè diÖn tÝch cña VQG Çt Tiªn
giao cho chÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng qu¶n lý, sè d©n hiÖn ®ang sinh sèng trong VQG
Çt Tiªn gi¶m tõ 2.542 hé, 12.264 (n¨m 2004) nh©n khÈu cßn 165 hé, 874 nh©n
khÈu (2007). Sè côm d©n c- sèng trong VQG Çt Tiªn gi¶m tõ 9 côm cßn 4 côm, lµ:
- Khu Nam Çt Tiªn: cã 1 côm d©n c- lµ khu cÇu s¾t thuéc Êp 4, x· §¾c Lua
(huyÖn T©n Phó, tØnh §ång Nai), gåm 33 hé, 193 khÈu. ë ®©y ®Òu lµ ng-êi Kinh, lµ
qu©n nh©n cña S- ®oµn 600 cò ë l¹i lµm kinh tÕ sau hßa b×nh.
- Khu Çt Léc: cã 2 côm d©n c- lµ th«n 3, th«n 4 thuéc x· Ph-íc Çt 2 (huyÖn
Çt Tiªn, tØnh L©m §ång), gåm 52 hé, 268 khÈu. HÇu hÕt ®ång bµo d©n téc b¶n ®Þa
Ch©u M¹ v¯ S’Tiªng ®± sinh sèng ë ®©y tõ l©u ®êi.
- Khu T©y Çt Tiªn: cã 1 côm d©n c- cña tæ 5 vµ tæ 6, th«n 1 vµ tæ 4, th«n 2
thuéc x· §¨ng Hµ (huyÖn Bï §¨ng, tØnh B×nh Ph-íc), gåm 80 hé, 413 khÈu. Bao
gåm çc nhãm ®ång bµo d©n téc di c- tù do tõ çc tØnh phÝa B¾c nh- Cao B»ng,
L¹ng S¬n, B¾c K¹n gåm ®ång b¯o T¯y, Nïng, Dao, H’M«ng,... ®Õn c tró trong
VQG Çt Tiªn tõ nh÷ng n¨m 1990.
VQG Çt Tiªn ®· x©y dùng dù ¸n di d©n, cho çc hé ®ang sèng trong VQG
Çt Tiªn ®-îc t¸i ®Þnh c- ë vïng ®Öm ®· ®-îc Bé NN vµ PTNT phª duyÖt (QuyÕt
®Þnh sè 893/Q§-BNN-KL ngµy 31/3/2003). Tõ n¨m 2003 ®Õn n¨m 2006, VQG Çt
Tiªn ®· phèi hîp víi UBND huyÖn Çt Tiªn thùc hiÖn thµnh c«ng dù ¸n thÝ ®iÓm
TiÓu dù ¸n t¸i ®Þnh c- th«n K’Lo, K’Ých vµ Thung Cä ë Çt Léc. KÕt qu¶ ®· di dêi
125 hé, 583 khÈu, trong ®ã ng-êi ®ång bµo d©n téc cã 52 hé, 138 khÈu. Thu håi 291
ha diÖn tÝch ®Êt ®· trång §iÒu trong vïng lâi VQG Çt Tiªn. Do thiÕu vèn ®Çu t-,

32
çc hé cßn l¹i kh«ng ®-îc di dêi nh- trong quyÕt ®Þnh 893/Q§-BNN-KL. Do vËy,
Bé NN vµ PTNT vµ UBND tØnh L©m §ång ®· cho phÐp UBND huyÖn Çt Tiªn x©y
dùng dù ¸n æn ®Þnh t¹i chç cho toµn bé sè d©n cña ®ång bµo d©n téc th«n 3 vµ th«n 4
(khu vùc Çt Léc) sinh sèng trong vïng lâi (QuyÕt ®Þnh sè 1190/BNN-KL ngµy
16/5/2006 cña Bé NN vµ PTNT, v¨n b¶n sè 3035/UBND ngµy 30/5/2006 cña UBND
tØnh L©m §ång). Còng do quyÕt ®Þnh 893/Q§-BNN-KL qu¸ thêi h¹n ®Çu t-, UBND
tØnh B×nh Ph-íc vµ UBND tØnh §ång Nai ®ang tiÕp tôc x©y dùng l¹i çc dù ¸n míi
®Ó di dêi, t¸i ®Þnh c- míi cho çc hé nãi trªn.
T×nh h×nh d©n sinh kinh tÕ cña çc ®Þa ph-¬ng vïng ®Öm cã ¶nh h-ëng rÊt lín
®Õn viÖc qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn cña VQG Çt Tiªn. HÇu hÕt çc hé d©n sinh
sèng chñ yÕu b»ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, trong khi çc nhu cÇu vÒ l©m s¶n, tËp qu¸n
sèng dùa vµo tµi nguyªn rõng cßn nhiÒu. Tïy tõng thêi gian, tõng khu vùc, çc h×nh
thøc vi ph¹m phæ biÕn lµ s¨n b¾t, bÉy chim, thó rõng; khai th¸c l©m s¶n quý hiÕm;
lÊn chiÕm ®Êt rõng. Çc vô vi ph¹m tËp trung ë çc khu vùc d©n c- sèng trong vµ
ven rõng nh- Tµ Lµi ë Nam Çt Tiªn; Th«n 3, th«n 4, x· §ång Nai th-îng ë Çt
Léc; khu vùc §¨ng Hµ ë T©y Çt Tiªn. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y t×nh h×nh vi ph¹m
lu«n cã chiÒu h-íng gia t¨ng vÒ sè vô vµ sè ng-êi vi ph¹m, g©y nhiÒu hËu qu¶ thiÖt
h¹i nghiªm träng. Çc ®èi t-îng vi ph¹m ngµy cµng trë nªn liÒu lÜnh, bÊt chÊp ph¸p
luËt. Mét sè vô chèng ®èi ng-êi thi hµnh c«ng vô ch-a ®-îc xö lý nghiªm minh ®·
vµ ®ang g©y nhiÒu bøc xóc cho nh÷ng ng-êi trùc tiÕp lµm c«ng t¸c qu¶n lý b¶o vÖ
rõng. HiÖn t-îng di d©n tù do tuy ®· ®-îc kiÓm so¸t, nh-ng vÉn tiÕp diÔn, ®Æc biÖt lµ
ë khu vùc §a B«ng Cua.
N¹n ch¨n th¶ gia sóc bõa b·i lµm t¨ng nguy c¬ l©y lan dÞch bÖnh cho çc loµi
®éng vËt hoang d·, ¶nh h-ëng ®Õn viÖc b¶o tån gen vµ còng lµm t¨ng nguy c¬ ch¸y
rõng vµo mïa kh« hµng n¨m do ng-êi d©n ®Þa ph-¬ng ®èt çc tr¶ng cá ®Ó t¹o cá non
cho ch¨n th¶ gia sóc, nhÊt lµ ë çc vïng cã d©n c- sinh sèng n»m gi¸p ranh víi VQG
Çt Tiªn nh- §¾c Lua, Tµ Lµi, §a B«ng Cua, Çt Léc.
VQG Çt Tiªn ®· t¨ng c-êng nhiÒu biÖn ph¸p qu¶n lý b¶o vÖ rõng kÕt h¬p víi
viÖc n©ng cao ®êi sèng cho ng-êi d©n ®Þa ph-¬ng nh»m h¹n chÕ t×nh h×nh x©m h¹i
tµi nguyªn rõng cña VQG Çt Tiªn.

33
1.5.3 Tµi nguyªn ®a d¹ng sinh häc
 HÖ thùc vËt
ë VQG Çt Tiªn ®· thèng kª ®-îc 1.610 loµi thùc vËt, chiÕm kho¶ng 6% sè
loµi thùc vËt ®· biÕt ë ViÖt Nam. NhiÒu loµi c©y quý hiÕm nh- cÈm lai bµ rÞa
(Dalbergia bariensis Pierre), cÈm lai vó (Dalbergia mammosa Pierre), tr¾c
(Dalbergia cochinchinensis Pierre in Lan), gâ ®á (Afzelia xylocarpa (Kurz) Craib),
vµ song bét (Calamus poilanei Conr.)... [53].
HÖ thùc vËt ë VQG Çt Tiªn mang tÝnh ®Æc tr-ng ®iÓn h×nh cña khu vùc ®Þa
sinh häc §«ng Nam Bé víi hÖ sinh th¸i rõng Èm nhiÖt ®íi th-êng xanh, cã çc loµi
c©y gç chñ yÕu thuéc hä DÇu (Dipterocarpaceae), hä §Ëu (Fabaceae) vµ hä Tö vi
(Lythraceae) lµ ®¹i diÖn phæ biÕn ë çc khu rõng Ýt bÞ t¸c ®éng cña con ng-êi. T¹i
çc khu rõng bÞ t¸c ®éng nhiÒu h¬n th× çc hä ®¹i diÖn chÝnh lµ hä ThÇu dÇu
(Euphorbiaceae) vµ hä D©u t»m (Moraceae) [52].
VQG Çt Tiªn cã 5 kiÓu rõng chÝnh: i) Rõng l¸ réng th-êng xanh; ii) rõng
th-êng xanh nöa rông l¸; iii) rõng hçn giao gç tre nøa; iv) rõng tre nøa thuÇn lo¹i;
v) th¶m thùc vËt ®Êt ngËp n-íc [52] (b¶ng 1.7 vµ b¶n ®å 1.2).
B¶ng 1.7 - Çc d¹ng th¶m thùc vËt ë VQG Çt Tiªn
D¹ng th¶m thùc vËt
DiÖn tÝch (ha) T/céng
(ha)
Tû lÖ
%NCT CL TCT
Tæng céng 39.627 27.530 4.193 71.350 100
1 - Rõng th-êng xanh 7.844 9.828 1147 18.819 26,75
2 - Rõng b¸n th-êng xanh 5.097 - 5.097 7,15
3 - Rõng tre 10.519 13.200 1.038 24.757 34,7
4 - Rõng hçn giao 11.760 2,351 529 14.640 20,52
5 - Rõng trång, c©y c«ng nghiÖp 340 0 31 371 0,52
7 - Tr¶ng cá 2711 712 577 4.000 5,61
8 - §Êt n«ng nghiÖp vµ thæ c- 69 1439 500 2.008 2,82
9 - §Êt ngËp n-íc 1287 0 371 1.658 2,33
Sè liÖu hiÖn tr¹ng rõng trªn ®· l¹c hËu v× hiÖn tr¹ng tµi nguyªn rõng cã nhiÒu
thay ®æi, ch-a ®-îc cËp nhËt. Rõng th-êng xanh gÆp r¶i r¸c ë khu vùc t©y t¾c vµ t©y
nam Çt Léc vµ ®«ng nam khu Nam Çt Tiªn. Rõng b¸n th-êng xanh ph©n bè ë phÝa
®«ng b¾c khu Nam Çt Tiªn vµ gÇn s«ng §ång Nai. Rõng th-êng xanh hoÆc b¸n

34
B¶n ®å 1.2 - B¶n ®å hiÖn tr¹ng rõng ë VQG C¸t Tiªn
Nguån: VQG C¸t Tiªn, 2002

35
th-êng xanh, chiÕm kho¶ng 50% diÖn tÝch cña VQG Çt Tiªn, ®©y lµ nh÷ng diÖn
tÝch rõng th-êng xanh cuèi cïng ë miÒn Nam ViÖt Nam [52].
Rõng hçn giao gç tre hoÆc rõng tre nøa thuÇn lo¹i, lµ kiÓu rõng thø sinh nh©n
t¸c sau phôc håi, chiÕm kho¶ng 40% diÖn tÝch cña VQG Çt Tiªn. Ph©n bè ë phÝa
®«ng vµ nam khu Nam Çt Tiªn. Rõng tre phæ biÕn c¶ ë khu Nam Çt Tiªn vµ Çt
Léc [52]. Khu ®Êt ngËp n-íc chiÕm kho¶ng 5% diÖn tÝch toµn VQG Çt Tiªn, ë
phÇn trung t©m vµ b¾c Nam Çt Tiªn lµ hÖ sinh th¸i ®éc ®¸o, hiÕm thÊy ë ViÖt Nam
[52]. Thùc vËt ë ®©y thÝch øng cao víi chÕ ®é ngËp lôt hµng n¨m, bao gåm çc loµi
tre, çc loµi c©y gç ven bµu vµ th¶m cá víi çc loµi cãi Carex spp., cá tranh
(Imperata cylindrica (L.) P. Beauv. var. major (Nees) Hubb.), cá ®Õ (Echinochloa
pyramidalis (Lam.) Hichc.), l¸ch (Saccharum spontaneum L.),... §©y còng chÝnh lµ
sinh c¶nh cho nhiÒu loµi ®éng vËt sinh sèng [52].
 HÖ ®éng vËt
VQG Çt Tiªn cã tÝnh ®a d¹ng sinh c¶nh t¹o nªn hÖ ®éng vËt phong phó, ®a
d¹ng. HÖ ®éng vËt cña VQG Çt Tiªn cã nh÷ng nÐt ®Æc tr-ng cña hÖ ®éng vËt vïng
b×nh nguyªn ®«ng Tr-êng S¬n, cã quan hÖ chÆt chÏ víi T©y Nguyªn, lµ mét trong
nh÷ng ®Þa ®iÓm dÔ quan s¸t çc loµi thó mãng guèc nh- nai rõng (Cervus unicolor),
heo rõng (Sus scrofa), cheo cheo (Tragulus javanicus), mang (Muntiacus muntjak),
bß tãt (Bos gaurus), voi (Elephas maximus) [54]. VQG Çt Tiªn cã sè loµi thó vµ
chim cao h¬n so víi çc VQG vµ khu BTTN kh¸c ë §«ng Nam ¸ (b¶ng 1.8).
B¶ng 1.8 - So s¸nh sè loµi ®éng thùc vËt ë VQG Çt Tiªn víi c¶ n-íc
§¬n vÞ ph©n lo¹i VQG Çt
Tiªn
So víi ViÖt Nam S¸ch ®á
IUCN (2008)Loµi %
Thùc vËt bËc cao cã m¹ch 1.610 11.373 14,16 31
Thó 103 298 34,57 16
Chim 348 840 41,43 15
Bß s¸t 79 260 30,39 8
L-ìng c- 41 120 34,17 0
Ç n-íc ngät 159 700 22,72 2
C«n trïng (Papillonidae) 435 5.500 7,91 1

36
Mét sè loµi quý hiÕm nh- tª gi¸c viÖt nam (Rhinoceros sondaicus
annamiticus), bß tãt (Bos gaurus), voi ch©u ¸ (Elephas maximus), v-în ®en m¸ hung
(Nomascus gabriellae), chµ v¸ ch©n ®en (Pygathrix nigripes), c«ng (Pavo muticus),
gµ so cæ hung (Arborophila davidi), cß qu¾m çnh xanh (Pseudibis davisoni), ç sÊu
n-íc ngät (Crocodylus siamensis),...
Ch-¬ng tr×nh phôc håi loµi ç sÊu n-íc ngät ë khu vùc bµu SÊu ®· ®-îc thùc
hiÖn thµnh c«ng, lµ ch-¬ng tr×nh phôc håi ç sÊu ®Çu tiªn ë ViÖt Nam trong m«i
tr-êng tù nhiªn ë VQG Çt Tiªn [55].
Nh×n chung, khu hÖ thó ë VQG Çt Tiªn ®ang ®-îc b¶o vÖ tèt, cã sè loµi vµ sè
ç thÓ kh¸ phong phó vµ cã gi¸ trÞ nhiÒu mÆt vÒ mÆt khoa häc, vÒ kinh tÕ vµ x· héi,
®Æc biÖt lµ b¶o tån çc nguån gen hoang d· quý hiÕm. So víi nhiÒu khu rõng ®Æc
dông kh¸c cña ViÖt Nam, ®é phong phó vÒ çc loµi thó cña VQG Çt Tiªn cã lÏ lµ
cao nhÊt [54]. NhiÒu loµi cã sè l-îng ç thÓ rÊt phong phó nh- nai, heo rõng, lîn
rõng, bß tãt,... Nh-ng còng cã nh÷ng loµi cã sè l-îng ç thÓ h¹n chÕ nh- tª gi¸c viÖt
nam, voi, hæ, b¸o gÊm,... C«ng t¸c b¶o tån ë VQG Çt Tiªn ®· vµ ®ang thu ®-îc
nhiÒu kÕt qu¶, gióp cho khu hÖ ®éng vËt ë ®©y ®ang dÇn håi phôc vµ ph¸t triÓn.

37
CH¦¥NG 2 - PH¦¥NG PH¸P, §ÞA §IÓM
Vµ THêI GIAN NGHI£N CøU
2.1 Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu
2.1.1 Ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh sè l-îng vµ mËt ®é ç thÓ
Loµi bß tãt cã c¬ thÓ to lín nh-ng nhót nh¸t, th-êng lÈn tr¸nh con ng-êi. Do
vËy, viÖc nghiªn cøu sè l-îng ç thÓ bß tãt lµ c«ng viÖc cùc kú khã kh¨n. Ph-¬ng
ph¸p phæ biÕn lµ ph©n tÝch çc dÊu vÕt ho¹t ®éng cña chóng nh- kÝch th-íc çc dÊu
ch©n, sè l-îng vµ kÝch th-íc çc b·i ph©n r¬i, dÊu vÕt n»m, ... (xem phô lôc 1 vµ phô
lôc 2). §©y lµ çc ph-¬ng ph¸p ®ang ®-îc ¸p dông ®Ó ®iÒu tra bß tãt trªn thÕ giíi vµ
ë ViÖt Nam. Çc ph-¬ng ph¸p nµy ®-îc chóng t«i ¸p dông kÕt hîp víi ph-¬ng ph¸p
quan s¸t trùc tiÕp vµ sö dông çc sè liÖu gi¸m s¸t ®Ó ®-a ra kÕt qu¶ -íc tÝnh sè l-îng
ç thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn s¸t víi thùc tÕ h¬n.
- §Õm toµn bé çc ç thÓ cã trong khu vùc, ¸p dông ë nh÷ng n¬i th«ng tho¸ng
vµ trong diÖn tÝch nhá, ®éc lËp, ®iÒu kiÖn ®i l¹i dÔ dµng [14].
- §Õm ®µn: ¸p dông cho çc khu vùc cã sè l-îng ç thÓ Ýt. NhËn biÕt sè l-îng
®µn qua dÊu n»m nghØ cña chóng. §Ó h¹n chÕ sù trïng lÆp, khu quan s¸t cÇn chó ý
®Õn çc chØ sè vÒ cÊu tróc ®µn nh- sè l-îng ç thÓ, sè con ®ùc, sè con çi, con non,
con bª. CÊu tróc ®µn bao gåm çc nhãm tuæi theo m« t¶ cña çc t¸c gi¶ tr-íc ®©y:
Bß tr-ëng thµnh: trªn 2,5 tuæi; bß s¾p tr-ëng thµnh: 1 - 2,5 tuæi; bª: d-íi 1 tuæi
[14]. Ph©n chia çc ®µn thµnh çc nhãm: §µn Ýt, tõ 1 - 3 ç thÓ; §µn trung b×nh, tõ 4
-12 ç thÓ; §µn lín: trªn 12 ç thÓ [14].
- Dùa vµo kÝch th-íc dÊu ch©n: ë mét khu vùc cã nhiÒu dÊu ch©n cã kÝch
th-íc kh¸c nhau cã thÓ nhËn biÕt sè l-îng ç thÓ kh¸c nhau. Ph-¬ng ph¸p nµy ®ßi
hái ng-êi ®iÒu tra ph¶i cã kinh nghiÖm.
- ¦íc l-îng tuæi cña bß tãt trong thùc ®Þa víi kiÓu rõng Èm kÝn, rËm nh- ë
VQG Çt Tiªn lµ vÊn ®Ò khã kh¨n. Tuy nhiªn, theo çch ph©n lo¹i kÝch th-íc dÊu
ch©n cña Theerapat Prayurasiddhi (1997) sö dông sè ®o chiÒu dµi mãng ch©n tr-íc
(D tr-íc) ®Ó ph©n ra çc d¹ng con tr-ëng thµnh > 2,5 tuæi (D> 9 cm), con s¾p tr-ëng
thµnh 1 - 2,5 tuæi (D = 8 - 9 cm), con non 12 th¸ng (D<8cm) [94].

38
2.1.2 Ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch ADN tõ çc mÉu ph©n sinh häc
Trong khu«n khæ cña Dù ¸n b¶o tån çc loµi tr©u bß hoang d· do ChÝnh Phñ
Ph¸p tµi trî cho ViÖn Ch¨n nu«i (Hîp phÇn quèc gia) vµ VQG Çt Tiªn (Hîp phÇn
®Þa ph-¬ng). ViÖn Ch¨n nu«i ®· ¸p dông çc c«ng nghÖ sinh häc ph©n tö, t¸ch çc
ADN tõ çc mÉu ph©n sinh häc cña loµi bß tãt thu ®-îc tõ VQG Çt Tiªn ®Ó x¸c
®Þnh c¬ cÊu di truyÒn, sè l-îng ç thÓ, giíi tÝnh (b»ng ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu hiÖn
t-îng ®a h×nh cña çc microsatellite ë bß tãt vµ bß rõng). §iÓm h¹n chÕ cña ph-¬ng
ph¸p nµy lµ çc ADN trong çc mÉu ph©n thu ®-îc ë m«i tr-êng nhiÖt ®íi bÞ háng
rÊt nhanh, ¶nh h-ëng ®Õn chÊt l-îng kÕt qu¶ ph©n tÝch ADN trong mÉu ph©n
[17],[18].
2.1.3 Ph-¬ng ph¸p ®iÒu tra sinh c¶nh
 §iÒu tra çc ®iÒu kiÖn tù nhiªn liªn quan trùc tiÕp ®Õn kh¶ n¨ng tån t¹i
vµ ph¸t triÓn cña quÇn thÓ bß tãt.
- §Þa h×nh: Vïng thÊp < 200 m; Vïng ®åi thÊp 200 - 400 m; Vïng ®åi trung
b×nh 400 - 600 m; Vïng nói cao >600 m ®é cao so víi mÆt n-íc biÓn.
- §é dèc: B»ng ph¼ng (< 6o
); Tho¶i (6o
- 15o
); Dèc cao (16o
- 25o
); RÊt dèc
(>26o
).
- §Êt ®ai: X¸c ®Þnh çc lo¹i ®Êt.
- Tû lÖ ®¸ lé ®Çu: Kh«ng cã ®¸ lé ®Çu (<5%); Ýt (5-10%); NhiÒu (>10-30%);
Cao (>30%).
- §iÒu kiÖn thuû v¨n: theo dâi sù biÕn ®éng diÖn tÝch çc mÆt n-íc ¶nh h-ëng
®Õn sù ph©n bè cña quÇn thÓ bß.
 §iÒu tra vïng c- tró vµ cÊu tróc çc d¹ng sinh c¶nh:
§Ó x¸c ®Þnh diÖn tÝch vïng c- tró cña bß tãt, x¸c ®Þnh vÞ trÝ nh÷ng ®iÓm ®·
gÆp bß tãt hoÆc nh÷ng dÊu ch©n bß tãt b»ng çc thiÕt bÞ ®iÒu tra nh- ®Þa bµn cÇm
tay, m¸y ®Þnh vÞ GPS, b¶n ®å, sau ®ã nèi çc ®iÓm ngoµi cïng l¹i sÏ x¸c ®Þnh ®-îc
diÖn tÝch c- tró cña quÇn thÓ bß tãt [14].
Vïng c- tró cña bß tãt phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm sinh c¶nh vµ ®iÒu kiÖn tù nhiªn
kh¸c nhau. Th¶m thùc vËt ë VQG Çt Tiªn kh¸ ®a d¹ng, tuy nhiªn ®Ó thuËn tiÖn cho
viÖc xem xÐt ph©n bè cña loµi bß tãt, chóng t«i dùa vµo çc kiÓu rõng chÝnh, kÕt hîp

39
víi ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh, ®Æc ®iÓm th¶m thùc vËt vµ h×nh thøc sö dông sinh c¶nh cña
bß tãt (di chuyÓn, tró Èn, kiÕm ¨n, nghØ ng¬i,…), ®Ó thµnh 9 d¹ng sinh c¶nh: i) Rõng
l¸ réng th-êng xanh; ii) Rõng hçn giao nöa rông l¸; iii) Rõng hçn giao gç, tre nøa;
iv) Rõng tre nøa thuÇn loµi; v) Tr¶ng song m©y thuÇn loµi; vi) Ven suèi, c©y bôi,
th¶m cá trªn bµu s×nh; vii) Tr¶ng cá; viii) Rõng trång; ix) N-¬ng rÉy.
- Møc ®é sö dông çc sinh c¶nh ®-îc ph©n theo 3 møc ®é: Phæ biÕn, trung
b×nh, Ýt vµ kh«ng sö dông sinh c¶nh. §Þnh l-îng møc ®é sö dông sinh c¶nh cña bß
tãt theo nguyªn t¾c: i) Phæ biÕn: Çc dÊu vÕt cña bß tãt th-êng xuyªn ®-îc lËp l¹i
h¬n 30 lÇn trong cïng mét sinh c¶nh; ii) Trung b×nh: Çc dÊu vÕt cña bß tãt ®-îc lËp
l¹i kho¶ng h¬n 10 lÇn ®Õn 30 lÇn trong cïng mét sinh c¶nh; iii) Ýt: Çc dÊu vÕt cña
bß tãt ®-îc lËp l¹i Ýt h¬n 10 lÇn trong cïng mét sinh c¶nh.
 Ph-¬ng ph¸p lËp « mÉu ®iÒu tra cÊu tróc sinh c¶nh
Trong çc d¹ng sinh c¶nh chÝnh thiÕt lËp çc « mÉu vµ x¸c ®Þnh çc loµi -u thÕ
[47]. ¤ mÉu ®-îc thùc hiÖn trªn nhiÒu khu vùc kh¶o s¸t vµ ®-îc ph©n phèi mét çch
ngÉu nhiªn. Sè l-îng « mÉu thay ®æi tuú theo ®iÒu kiÖn kh¶o s¸t. Çc « mÉu kh¶o
s¸t ph¶i t-¬ng ®èi ®ång nhÊt vÒ çc ®iÒu kiÖn m«i tr-êng vµ kÝch th-íc. §Ó ®¬n gi¶n
trong viÖc kh¶o s¸t, kÝch th-íc « mÉu cho çc kiÓu th¶m thùc vËt lµ: i) Rõng c©y gç
lín, hçn giao gç tre: 400m2
(20 x 20); ii) Rõng c©y bôi, song m©y, tre nøa: 100 m2
(10 x 10); iii) Tr¶ng cá ven suèi, bµu: 100 m2
(10 x 10); iv) Rõng trång: 100 m2
(10 x
10).
Trong mçi « mÉu, ®o ®Õm tÊt c¶ çc c©y ®øng cã ®-êng kÝnh D1,3  10 cm, c©y
t¸i sinh cao >1m vµ c©y bôi, th¶m t-¬i. §èi víi c©y gç lín, chiÒu cao c¶ c©y (HVN),
chiÒu cao d-íi cµnh (HDC), ®-êng kÝnh t¸n (DT), vÞ trÝ c©y trong « mÉu. Çc sè liÖu
trªn dïng ®Ó vÏ tr¾c diÖn ®å tû lÖ chiÒu cao 1/200. DiÖn tÝch ®o ®Õm vµ vÏ tr¾c ®å 60
m x 10 m [47].
§iÒu tra cÊu tróc rõng theo ph©n chia tÇng thø cña Th¸i V¨n Trõng (1978), çc
kiÓu rõng Èm nhiÖt ®íi cã cÊu tróc 5 tÇng [47],[49] , gåm cã:
- TÇng lËp quÇn (TÇng A) lµ tÇng t¸n c©y gç cña l©m phÇn, th-êng ®-îc ph©n
chia gåm 3 tÇng c©y gç nh- sau:
+ TÇng A1: TÇng v-ît t¸n (tÇng nh«), cã chiÒu cao tõ 30 ®Õn 40 m.

40
+ TÇng A2: TÇng -u thÕ sinh th¸i, cã chiÒu cao tõ 20 - 30 m.
+ TÇng A3: TÇng d-íi t¸n, cã chiÒu cao tõ 8 - 20 m.
- TÇng c©y bôi (TÇng B) gåm nh÷ng c©y mäc r¶i r¸c d-íi t¸n rõng, cã chiÒu cao
tõ 2 ®Õn 8 m, th-êng cã th©n thÊp lïn.
- TÇng th¶m t-¬i (TÇng C) phÇn lín lµ çc loµi c©y th©n th¶o, chiÒu cao d-íi
2m.
 §iÒu tra c©y thøc ¨n
- §Æc ®iÓm ®Ó nhËn biÕt çc loµi c©y thøc ¨n cña bß tãt lµ c¨n cø vµo çc dÊu
ch©n in lón s©u trªn mÆt ®Êt cã çc dÊu vÕt ¨n trªn c©y cá, c©y bôi, hoÆc d©y leo mµ
bß tãt cã kh¶ n¨ng víi lÊy ®-îc. Bß tãt th-êng ¨n l¸ cña çc loµi cá non xanh, hoÆc
¨n phÇn ngän, chåi non, l¸ non cña mét sè loµi d©y leo, c©y bôi, hoÆc c©y gç nhá.
ViÖc ph©n biÖt çc dÊu vÕt ¨n cña loµi bß tãt víi çc loµi thó mãng guèc kh¸c nh- tª
gi¸c, nai, voi, heo rõng trong cïng mét sinh c¶nh còng ®-îc dùa vµo kinh nghiÖm
cña ng-êi ®iÒu tra. Tªn çc loµi ®éng vËt trong luËn ¸n ®-îc sö dông theo danh lôc
cña t¸c gi¶ Wilson, D. E. vµ D. M. Reeder (2005) [102].
- §Ó x©y dùng danh lôc çc loµi c©y thøc ¨n cña loµi bß tãt ë VQG Çt Tiªn,
çc loµi thùc vËt ®-îc thu mÉu, m« t¶ vµ ®Þnh danh. §èi víi çc loµi khã nhËn biÕt,
viÖc ®Þnh danh ®-îc lËp l¹i 3 lÇn cña 3 chuyªn gia kh¸c nhau nh»m ®¶m b¶o ®é tin
cËy. KÕt qu¶ cuèi cïng ®-îc so víi mÉu vËt t¹i çc nhµ b¶o tµng thùc vËt ë TP HCM.
ViÖc ®Þnh danh vµ x©y dùng danh lôc çc loµi c©y thøc ¨n ®-îc s¾p xÕp thø tù theo
tõng hä thùc vËt theo tµi liÖu C©y cá ViÖt Nam cña Ph¹m Hoµng Hé [27],[28],[29].
Çc mÉu vËt thu thËp lµm tiªu b¶n ®Òu ®-îc ghi l¹i b»ng h×nh ¶nh vµ ®-îc
x¸c ®Þnh b»ng m¸y ®Þnh vÞ GPS (hÖ UTM) vµ ®¸nh dÊu trªn b¶n ®å ®Þa h×nh cña khu
vùc nghiªn cøu. MÉu kh« ®· ®-îc ®Þnh danh hiÖn ®ang ®-îc l-u gi÷ t¹i VQG Çt
Tiªn.
- Sinh c¶nh vµ çc loµi c©y thøc ¨n: Dùa vµo çc kiÓu rõng, kÕt hîp víi sinh
c¶nh kiÕm ¨n cña bß tãt ë tõng khu vùc ®Ó chia ra 5 d¹ng sinh c¶nh chÝnh: i) rõng
th-êng xanh; ii) rõng b¸n th-êng xanh; iii) rõng hçn giao gç víi çc loµi tre nøa
(tre, lå «, mum); iv) rõng tre nøa thuÇn loµi; v) ven bµu, vïng b¸n ngËp, tr¶ng cá;
vµ vi) ven rõng.

41
- D¹ng th©n cña çc loµi c©y thøc ¨n, ®-îc ph©n chia: i) C©y gç lín; ii) C©y gç
nhá; iii) C©y bôi; iv) D©y leo; v) Cá; vµ vi) KhuyÕt thùc vËt.
- Møc ®é sö dông çc loµi c©y thøc ¨n ®-îc ®Þnh l-îng theo nguyªn t¾c: i)
NhiÒu: Çc dÊu vÕt ¨n cña mét loµi c©y ®-îc lËp l¹i h¬n 30 lÇn trªn 100 m tuyÕn
®iÒu tra; ii) Trung b×nh: Çc dÊu vÕt ¨n cña mét loµi c©y ®-îc lËp l¹i kho¶ng h¬n 10
lÇn ®Õn 30 lÇn trªn 100 m tuyÕn ®iÒu tra; iii) Ýt: Çc dÊu vÕt ¨n cña mét loµi c©y
®-îc lËp l¹i Ýt h¬n 10 lÇn trªn 100 m tuyÕn ®iÒu tra.
Ph©n tÝch thøc ¨n trong çc mÉu ph©n còng lµ ph-¬ng ph¸p phæ biÕn ®ang
®-îc ¸p dông trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam. Trong ph©n bß tãt cã nhiÒu dÞ vËt (vôn l¸,
cµnh, qu¶, h¹t,…) lµ phÇn thøc ¨n kh«ng thÓ tiªu hãa ®-îc nªn th¶i ra ngoµi. Trong
qu¸ tr×nh kh¶o s¸t, khi gÆp çc b·i ph©n, chóng t«i dïng que bíi ph©n t-¬i ®Ó t×m
çc di vËt cña çc loµi c©y thøc ¨n. §ång thêi thu mÉu ph©n vÒ läc trong v¶i mµn cho
s¹ch phÇn mïn nhá, chØ gi÷ l¹i phÇn m¶nh vôn lín, sau ®ã ®em ph¬i kh« ®Ó dÔ nhËn
d¹ng h¬n. Tuy vËy, viÖc nhËn d¹ng çc loµi c©y thøc ¨n trong çc mÉu ph©n b»ng
m¾t gÆp nhiÒu h¹n chÕ.
- X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng cung cÊp thøc ¨n trong çc sinh c¶nh cña loµi bß tãt: Bè
trÝ çc « tiªu chuÈn nhá ë çc d¹ng sinh c¶nh ®Ó thèng kª çc loµi c©y bß tãt ¨n, ®Õm
sè c©y, ®o ®é cao vµ çc bé phËn cña c©y bß tãt ¨n ®Ó x¸c ®Þnh thµnh phÇn loµi vµ
mËt ®é c©y thøc ¨n cña bß tãt ë mçi d¹ng sinh c¶nh. Sau ®ã, c¾t çc bé phËn cña c©y
thøc ¨n (cµnh, ngän, l¸, m¨ng) mµ bß cã kh¶ n¨ng víi lÊy ®-îc (d-íi 2 m) vµ cßn
non, ®em c©n khèi l-îng ®Ó x¸c ®Þnh tr÷ l-îng thøc ¨n cña bß trong mçi d¹ng sinh
c¶nh. DiÖn tÝch çc « trong ®ã thùc hiÖn c©n, ®o ®Õm çc bé phËn c©y thøc ¨n trong
çc sinh c¶nh: i) Rõng c©y gç: 400 m2
(20 x 20); ii) Rõng hçn giao gç tre nøa: 400
m2
(20 x 20); iii) Rõng tre nøa: 100 m2
(10 x 10); iv) Ven rõng: 25 m2
(5 x 5); v)
Tr¶ng cá: 1 m2
(1 x 1). Trong mét khu vùc cã nhiÒu sinh c¶nh, lËp nhiÒu « ®iÓn h×nh
trong nhiÒu sinh c¶nh kh¸c nhau ®Ó tÝnh gi¸ trÞ sinh khèi trung b×nh, quy ha ®Ó so
s¸nh. Khèi l-îng cña çc mÉu ®-îc ph©n tÝch trong ®iÒu kiÖn kh« tuyÖt ®èi.
 §iÒu tra nguån n-íc, hµm l-îng muèi kho¸ng
Thu mÉu n-íc kho¸ng ë çc vÞ trÝ (®iÓm kho¸ng) ë çc suèi, çc bµu n-íc, hè
n-íc riªng biÖt ®-îc bß tãt sö dông ë çc khu vùc cã n-íc quanh n¨m (c¶ mïa kh«

42
vµ mïa m-a) bªn trong hoÆc gÇn vïng sèng cña chóng. Kh«ng ®iÒu tra çc ®iÓm
n-íc h×nh thµnh t¹m thêi. Thêi gian thu mÉu n-íc vµo mïa kh« (th¸ng 2, th¸ng 3)
khi çc nguån n-íc ë çc bµu, suèi gÇn kh« kiÖt vµ çc ®iÓm kho¸ng ®Ó lé râ rµng.
Mçi mÉu n-íc ®-îc thu thËp vµ b¶o qu¶n trong chai nhùa cã dung tÝch 700 ml cã
nót ®ãng. Mçi chai ®-îc ®¸nh m· sè, d¸n nh·n, ghi täa ®é ®Þa lý, ®é cao, ngµy thu
mÉu, ng-êi thu mÉu. Toµn bé sè mÉu ®-îc b¶o qu¶n trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é trong
phßng.
Toµn bé sè mÉu n-íc ®-îc göi vÒ Ph©n ViÖn Khoa häc l©m nghiÖp Nam Bé
(TPHCM) ®Ó ph©n tÝch. Mçi chØ tiªu ®-îc ph©n tÝch b»ng çc ph-¬ng ph¸p kh¸c
nhau. §é pH ®o b»ng pH metter; Nguyªn tè Fe2+
vµ P+
®o b»ng ph-¬ng ph¸p so mµu
trªn m¸y spectro photometer Ana 720W; Nguyªn tè Na+
vµ K+
®o b»ng ph-¬ng ph¸p
quang kÕ ngän löa trªn m¸y Flame photometer Jenway PFP 7; Nguyªn tè Mg2+
vµ
Ca2+
®o b»ng ph-¬ng ph¸p hÊp thô nguyªn tö trªn m¸y Atomic absorption spectro
photometer Ana 182 (Ph©n viÖn Khoa häc L©m nghiÖp Nam bé, 2009).
2.1.4 Ph-¬ng ph¸p xö lý sè liÖu
Sö dông phÇn mÒm Excel 2003 vµ Statgraphic version 15.0 ®Ó xö lý çc hµm
t-¬ng quan çc sè ®o kÝch th-íc çc dÊu ch©n; Sè ç thÓ víi ®é cao; Dù b¸o diÔn
biÕn sè l-îng ç thÓ bß tãt trong t-¬ng lai. Sö dông phÇn mÒm Primer 5 for
Windows version 5.2.4 ®Ó x¸c ®Þnh çc sinh c¶nh tèi -u.
2.2 §Þa ®iÓm vµ thêi gian nghiªn cøu
2.2.1 §Þa ®iÓm nghiªn cøu
T¹i 37 ®iÓm nghiªn cøu trong ph¹m vi VQG Çt Tiªn, lµ çc vïng c- tró cña
bß tãt nh- çc vïng ven bµu n-íc, ®Çm lÇy, s«ng, suèi, çc tr¶ng cá, çc kiÓu rõng
thø sinh (xem b¶n ®å 3.2). Çc vïng rõng gi¸p ranh VQG Çt Tiªn còng ®-îc ®iÒu
tra.
2.2.2 Thêi gian nghiªn cøu lµ 3 n¨m, tõ 2006 - 2009.
Hµng th¸ng tæ chøc tõ 2 - 3 nhãm ®iÒu tra cïng thêi ®iÓm ë çc khu vùc gÇn
nhau ®Ó tr¸nh trïng lÆp th«ng tin. Toµn bé diÖn tÝch VQG Çt Tiªn ®-îc ®iÒu tra lÆp
l¹i 3 lÇn. Thêi gian ®iÒu tra thÝch hîp lµ vµo lóc s¸ng sím vµ chiÒu tèi. Çc tuyÕn
®iÒu tra ®-îc lËp l¹i trong nhiÒu lÇn, trong nhiÒu ngµy vµ ®iÒu tra ban ®ªm.

43
CH¦¥NG 3 - KÕT QU¶ Vµ TH¶O LUËN
3.1 §Æc ®iÓm çc dÊu ch©n bß tãt
Trong nghiªn cøu sinh th¸i häc bß tãt, çc ®Æc ®iÓm dÊu ch©n lµ nh÷ng chØ sè
th-êng ®-îc sö dông. V× vËy, chóng t«i ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu çc ®Æc ®iÓm h×nh
th¸i dÊu ch©n vµ x¸c ®Þnh mét sè hµm sè t-¬ng quan gi÷a çc kÝch th-íc dÊu ch©n
cã thÓ phôc vô cho çc nghiªn cøu ®¸nh gi¸ ®Æc ®iÓm sinh th¸i çc quÇn thÓ bß tãt ë
VQG Çt Tiªn nãi riªng vµ ë ViÖt Nam nãi chung.
 §Æc ®iÓm h×nh th¸i dÊu ch©n bß tãt
§Æc ®iÓm h×nh th¸i ®Ó ph©n biÖt dÊu ch©n bß tãt víi dÊu ch©n çc loµi tr©u bß
kh¸c nh- bß nhµ (Bos taurus), tr©u nhµ (Bubalus arnee) lµ dÊu ch©n bß tãt tr-ëng
thµnh cã kÝch th-íc lín h¬n h¼n. DÊu ch©n bß tãt ë ®Çu mãng cã d¹ng trßn, to h¬n
çc loµi kh¸c, trong khi dÊu ch©n cña tr©u bß nhµ cã d¹ng trßn nhá, ®Òu (xem phô
lôc 3).
Bß tãt cã th©n h×nh v¹m vì, träng l-îng th©n dån phÇn lín vµo nöa phÇn trªn
cña c¬ thÓ, do vËy hai ch©n tr-íc ph¶i chÞu phÇn träng l-îng lín h¬n hai ch©n sau.
KÝch th-íc dÊu ch©n cña hai ch©n tr-íc th-êng to, trßn, trong khi kÝch th-íc dÊu
ch©n cña hai ch©n sau th-êng nhá h¬n, thon dµi vµ hÑp. NghÜa lµ kÝch th-íc cña dÊu
ch©n tr-íc vµ dÊu ch©n sau kh«ng b»ng nhau kÓ c¶ chiÒu dµi vµ chiÒu réng. KÝch
th-íc dÊu ch©n lín nhÊt vµ nhá nhÊt ®-îc thÓ hiÖn ë b¶ng 3.1.
B¶ng 3.1 - KÝch th-íc dÊu ch©n lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña bß tãt
ë VQG Çt Tiªn
ChiÒu dµi/chiÒu réng KÝch th-íc dÊu ch©n
lín nhÊt (cm)
KÝch th-íc dÊu ch©n
nhá nhÊt (cm)
ChiÒu dµi ch©n tr-íc 13,5 7
ChiÒu dµi ch©n sau 14,5 6
ChiÒu réng ch©n tr-íc 12,7 6
ChiÒu réng ch©n sau 12,0 5

44
 T-¬ng quan kÝch th-íc gi÷a chiÒu dµi, chiÒu réng cña ch©n tr-íc vµ ch©n
sau
Tõ nh÷ng sè liÖu thu thËp ®-îc, chóng t«i ®· x¸c ®Þnh ®-îc çc hµm t-¬ng
quan kÝch th-íc gi÷a chiÒu dµi (chiÒu réng) ch©n tr-íc - chiÒu dµi (chiÒu réng) ch©n
sau vµ ng-îc l¹i b»ng çc hµm tuyÕn tÝnh ®ång biÕn mét líp (xem phô lôc 4). Çc
hµm cã gi¸ trÞ P < 0,05 lµ çc hµm sè cã ý nghÜa vÒ mÆt thèng kª to¸n häc víi ®é tin
cËy ë møc 95%.
- ChiÒu dµi ch©n tr-íc (D truoc) vµ chiÒu dµi ch©n sau (D sau):
D tr-íc = 2,91672 + 0,834624 x D sau R = 0,88 (3.1)
- ChiÒu réng ch©n tr-íc (R truoc) vµ chiÒu réng ch©n sau (R sau):
R tr-íc = 2,88559 + 0,838736 x R sau R = 0,88 (3.2)
- ChiÒu dµi ch©n tr-íc (D truoc) vµ chiÒu réng ch©n tr-íc (R truoc):
D tr-íc = 1,17727 + 0,932672 x R tr-íc R = 0,88 (3.3)
- ChiÒu dµi ch©n sau (D sau) vµ chiÒu réng ch©n sau (R sau):
D sau = 1,06116 + 0,970166 x R sau R = 0,94 (3.4)
 T-¬ng quan gi÷a diÖn tÝch vµ kÝch th-íc çc mãng ch©n ph¶i (hoÆc tr¸i) cña
ch©n tr-íc (hoÆc ch©n sau)
Çc sè liÖu ®o vÏ kÝch th-íc vµ diÖn tÝch çc mãng ch©n thÓ hiÖn t¹i phô lôc 5.
KÕt qu¶ tÝnh víi gi¸ trÞ P < 0,05, lµ çc hµm sè cã ý nghÜa vÒ mÆt thèng kª to¸n häc
víi ®é tin cËy 95% (xem phô lôc 6). T-¬ng quan gi÷a diÖn tÝch çc mãng víi kÝch
th-íc çc dÊu ch©n tr-íc vµ ch©n sau lµ çc hµm sè ®ång biÕn. NghÜa lµ diÖn tÝch
mãng ph¶i (hoÆc tr¸i) cña ch©n tr-íc (hoÆc ch©n sau) cµng lín th× chiÒu dµi (hoÆc
chiÒu réng) cña çc mãng tr¸i (hoÆc mãng ph¶i) cña ch©n sau (hoÆc ch©n tr-íc)
cµng lín. Çc hµm sè t-¬ng quan thÓ hiÖn nh- sau:
- DiÖn tÝch mãng ph¶i cña ch©n tr-íc (SPT) víi chiÒu dµi mãng ph¶i ch©n
tr-íc (DPT) vµ chiÒu réng mãng ph¶i ch©n tr-íc:
SPT = -33,0813 + 5,06836 x DPT + 3,52297 x RPT R = 0,96 (3.5)
- DiÖn tÝch mãng tr¸i cña ch©n tr-íc (STT) víi chiÒu dµi mãng tr¸i ch©n tr-íc
(DTT) vµ chiÒu réng mãng tr¸i ch©n tr-íc (RTT):
STT = -37,4996 + 5,21746 x DTT + 4,27612 x RTT R = 0,94 (3.6)

45
- DiÖn tÝch mãng ph¶i cña ch©n sau (SPS) víi chiÒu dµi mãng ph¶i ch©n sau
(DPS) vµ chiÒu réng mãng ph¶i ch©n sau (RPS):
SPS = -30,5301 + 3,28149 x DPS + 7,04912x RPS R = 0,94 (3.7)
- DiÖn tÝch mãng tr¸i cña ch©n sau (STS) víi chiÒu dµi mãng tr¸i ch©n sau
(DTS) vµ chiÒu réng mãng tr¸i ch©n sau (RTS).:
STS = -30,0119 + 5,31098 x DTS + 2,15005x RTS R = 0,88 (3.8)
3.2 HiÖn tr¹ng vµ ®Æc ®iÓm quÇn thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn
3.2.1 Sè l-îng ç thÓ vµ mËt ®é
 Sè l-îng ç thÓ
KÕt qu¶ ®· x¸c ®Þnh ®-îc ë VQG Çt Tiªn cã 24 ®µn víi 111 ç thÓ (B¶ng 3.2).
B¶ng 3.2 - ¦íc tÝnh sè ®µn vµ sè ç thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn
Khu vùc Sè ®µn Sè ç thÓ Tû lÖ %
Nam Çt Tiªn 19 90 81,09
Bµu SÊu 3 29 26,13
Nói T-îng 2 7 6,31
§µ Ké 2 15 13,52
§µ L¾k 2 9 8,11
§¨k Lua 4 12 10,81
Suèi Rµng- Sa M¸ch 2 6 5,41
§åi §Êt §á 4 12 10,81
T©y Çt Tiªn 2 6 5,41
§a B«ng Cua 1 3 2,71
§¨ng Hµ 1 3 2,71
Çt Léc 3 15 13,52
Tæng céng 24 111 100
KÕt qu¶ nµy còng phï hîp víi kÕt qu¶ ph©n tÝch ADN tõ çc mÉu ph©n bß tãt
do ViÖn Ch¨n nu«i (2008) thùc hiÖn lµ cã Ýt nhÊt 90 ç thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn
[17], [18].
Trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra, chóng t«i kh«ng ghi nhËn ®-îc çc chøng cø vÒ sù
hiÖn diÖn cña çc loµi bß rõng (Bos javanicus) vµ tr©u rõng (Bubalus bubalis) ë
VQG Çt Tiªn.

46
 MËt ®é cña bß tãt
KÕt qu¶ ®iÒu tra gi¸m s¸t cho thÊy tæng diÖn tÝch vïng c- tró cña bß tãt ë VQG
Çt Tiªn lµ 620,29 km2
. Nh- vËy, cã thÓ tÝnh ®-îc mËt ®é cña bß tãt ë vïng c- tró
cña chóng thuéc VQG Çt Tiªn hiÖn nay lµ:
111 ç thÓ / 620,29 km2
= 0,18 ç thÓ/km2
Tæng diÖn tÝch hiÖn nay cña VQG Çt Tiªn lµ 713,50 km2
, nh- vËy mËt ®é b×nh
qu©n cña bß tãt trªn toµn diÖn tÝch cña VQG Çt Tiªn:
111 ç thÓ / 713,50 km2
= 0,16 ç thÓ/km2
Çc kÕt qu¶ nghiªn cøu trªn còng phï hîp víi kÕt qu¶ kh¶o s¸t gÇn ®©y cña
NguyÔn M¹nh Hµ (2008) [25] vµ NguyÔn V¨n Thanh (2009) [46]. Tr-íc ®©y §Æng
Huy Huúnh (1986) -íc ®o¸n mËt ®é bß tãt ë khu vùc VQG Çt Tiªn kho¶ng 2 ç
thÓ/km2
[32]. Sè liÖu nµy cho thÊy mËt ®é bß tãt ë VQG Çt Tiªn hiÖn nay ®ang cã
chiÒu h-íng suy gi¶m.
3.2.2 §Æc ®iÓm cÊu tróc quÇn thÓ
 CÊu tróc vµ kÝch th-íc ®µn
KÕt qu¶ gi¸m s¸t cho thÊy ë mét sè khu vùc cã sinh c¶nh thuËn lîi nh- Bµu
SÊu, Nói T-îng, §¾c Lua, Suèi Rµng, §åi §Êt §á, bß tãt th-êng xuÊt hiÖn víi çc
®µn cã ®Çy ®ñ c¶ con ®ùc, con çi vµ con non ë çc løa tuæi kh¸c nhau, trong ®ã tû lÖ
con tr-ëng thµnh th-êng chiÕm -u thÕ.
ë çc khu vùc cßn l¹i, cÊu tróc ®µn th-êng chØ cã con non vµ con tr-ëng
thµnh, hoÆc con s¾p tr-ëng thµnh vµ con tr-ëng thµnh. Cã thÓ ®©y lµ kÕt qu¶ cña sù
ph©n chia thµnh çc ®µn nhá trong ®iÒu kiÖn sinh c¶nh kh«ng thuËn lîi hoÆc cã
nhiÒu t¸c ®éng. Trong 24 ®µn ®· kh¶o s¸t ë VQG Çt Tiªn, tû lÖ sè ®µn Ýt lµ 11/24
®µn (chiÕm 45,83%); ®µn trung b×nh lµ 12/24 ®µn (50%) vµ ®µn lín lµ 1/24 ®µn
(4,16%) (®µn ë Bµu SÊu). Sè ç thÓ trung b×nh cña ®µn lµ 4,6 ç thÓ/®µn; Ýt nhÊt lµ 2
ç thÓ vµ nhiÒu nhÊt lµ 15 ç thÓ (xem phô lôc 7).
Bß tãt lµ cã ®Æc ®iÓm lµ ho¹t ®éng theo tõng ®µn [32]. KÝch th-íc ®µn phô
thuéc vµo çc nh©n tè nh- sè l-îng çc ®ång cá vµ cã s½n nguån n-íc [74]. ë khu
vùc Bµu SÊu, lµ n¬i cã sinh c¶nh thuËn lîi, tr-íc ®©y cã nhiÒu ®µn bß tãt lín víi trªn

47
25 ç thÓ (2003). Tuy nhiªn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do nhiÒu nguyªn nh©n t¸c
®éng, çc ®µn cã 15 - 20 ç thÓ cã sè lÇn xuÊt hiÖn thÊp.
B¶ng 3.3 thÓ hiÖn cÊu tróc ®µn ë çc khu vùc nghiªn cøu.
B¶ng 3.3 - CÊu tróc ®µn bß tãt ë çc khu vùc
Khu vùc Non s¾p tr-ëng thµnh Tr-ëng thµnh
Bµu SÊu 3 2 24
Nói T-îng 3 1 3
§µ Cé 2 - 13
§µ L¾c 1 - 8
§¾c Lua 2 1 9
Suèi Rµng 1 1 4
§åi §Êt §á 3 1 8
§a B«ng Cua - - 3
§¨ng Hµ - - 3
Çt Léc 2 - 13
Tæng céng 17 6 88
 CÊu tróc tuæi cña quÇn thÓ
KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy quÇn thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn bao gåm 3 thÕ
hÖ, víi tû lÖ con non (16%), con s¾p tr-ëng thµnh (6%), con tr-ëng thµnh chiÕm ®a
sè (78%). Nh- vËy, quÇn thÓ bß tãt ë VQG Çt Tiªn cã cÊu tróc tuæi cña mét quÇn
thÓ ®ang ph¸t triÓn (xem b¶ng 3.4, biÓu ®å 3.1, phô lôc 8).
B¶ng 3.4 - CÊu tróc tuæi quÇn thÓ bß tãt x¸c ®Þnh qua ph©n tÝch sè ®o dÊu ch©n
Tuæi KÝch th-íc
dÊu ch©n
Sè l-îng dÊu
ch©n
Sè l-îng
ç thÓ
Tû lÖ %
Non (< 1 tuæi ) < 8cm 13 18 16
s¾p tr-ëng thµnh (1 - 2,5
tuæi)
8 - 9 cm 5 7 6
Tr-ëng thµnh (>2,5 tuæi) >9cm 63 86 78
Tæng céng 81 111 100

Nghiên cứu đặc điểm phân bố theo sinh cảnh và mối quan hệ sinh thái của quần thể loài bò tót (bos gaurus h. smith, 1827) ở vườn quốc gia cát tiên phục vụ cho quả

Nghiên cứu đặc điểm phân bố theo sinh cảnh và mối quan hệ sinh thái của quần thể loài bò tót (bos gaurus h. smith, 1827) ở vườn quốc gia cát tiên phục vụ cho quả

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (17)

Viewers also liked

Viewers also liked (13)

Similar to Nghiên cứu đặc điểm phân bố theo sinh cảnh và mối quan hệ sinh thái của quần thể loài bò tót (bos gaurus h. smith, 1827) ở vườn quốc gia cát tiên phục vụ cho quả

Similar to Nghiên cứu đặc điểm phân bố theo sinh cảnh và mối quan hệ sinh thái của quần thể loài bò tót (bos gaurus h. smith, 1827) ở vườn quốc gia cát tiên phục vụ cho quả (20)

More from https://www.facebook.com/garmentspace

More from https://www.facebook.com/garmentspace (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (12)

Nghiên cứu đặc điểm phân bố theo sinh cảnh và mối quan hệ sinh thái của quần thể loài bò tót (bos gaurus h. smith, 1827) ở vườn quốc gia cát tiên phục vụ cho quả