Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1

ViÖn Khoa häc x∙ héi ViÖt Nam
ViÖn sö häc
Phan Huy Chó
Tæ phiªn dÞch ViÖn Sö häc phiªn dÞch vµ chó gi¶i
LÞch TriÒu HiÕn ch−¬ng
lo¹i chÝ
TËp mét
nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc
1

LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ
GIíI THiÖU
Khoa häc x· héi ViÖt Nam còng nh− khoa häc tù nhiªn ViÖt Nam b¾t
®Çu ë thêi kú ph¸t triÓn. Riªng vÒ khoa häc x· héi, çc khoa häc nμy chØ
cã thÓ tiÕn lªn, khi chóng ta cã çc tμi liÖu cÇn thiÕt lμm c¬ së cho c«ng
t¸c nghiªn cøu t×m tßi. NhËn thÊy mèi quan hÖ Êy, Ban Nghiªn cøu V¨n
Sö §Þa tr−íc kia vμ ViÖn Sö häc ViÖt Nam b©y giê ®· cho phiªn dÞch vμ
Ên hμnh bé ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc tøc Kh©m ®Þnh ViÖt sö
th«ng gi¸m c−¬ng môc do Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn so¹n ra håi thÕ
kû XIX. ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc tuy lμ bé s¸ch kh¸ phong phó
vÒ tμi liÖu, nh−ng phÇn lín çc tμi liÖu nμy l¹i chØ lμ tμi liÖu lÞch sö mμ
th«i, cßn çc tμi liÖu vÒ chÝnh trÞ kinh tÕ häc, vÒ ®Þa lý häc, vÒ luËt häc, vÒ
v¨n häc, vÒ ngo¹i giao, vÒ qu©n sù, vÒ chÕ ®é quan liªu, vÒ çc nh©n vËt
lÞch sö th× l¹i kh«ng cã hoÆc chØ cã rÊt Ýt. Nh−ng c«ng t¸c khoa häc x·
héi cña chóng ta hiÖn nay chØ cã thÓ ph¸t triÓn khi cã mét nguån tμi liÖu
cÇn thiÕt t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ. Çc tμi liÖu cÇn thiÕt Êy hiÖn nay r¶i r¸c ë
trong nhiÒu th− tÞch ViÖt Nam do tæ tiªn chóng ta ®Ó l¹i. Trong sè çc
th− tÞch nμy cã bé LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cña Phan Huy Chó
lμ bé s¸ch lín cña ViÖt Nam. Trong kho tμng th− tÞch ViÖt Nam, nÕu
tr−íc kia cã b¸ch khoa toμn th−, th× ph¶i nhËn r»ng LÞch triÒu hiÕn
ch−¬ng lo¹i chÝ lμ bé b¸ch khoa toμn th− ®Çu tiªn cña ViÖt Nam. LÞch
triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ lμ c¶ mét kho tμi liÖu cÇn thiÕt cho c«ng t¸c
nghiªn cøu vμ x©y dùng çc khoa häc x· héi. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng
lo¹i chÝ gåm cã 49 quyÓn, chia ra lμm 10 bé m«n nghiªn cøu tøc 10 lo¹i
chÝ sau nμy :
1. D− ®Þa chÝ chuyªn chñ nãi vÒ t×nh h×nh ®Þa lý vμ lÞch sö ®Þa lý cña
n−íc ViÖt Nam.
2. Nh©n vËt chÝ nãi vÒ tiÓu sö çc vua chóa, çc quan l¹i, çc nho sÜ,
çc t−íng sÜ, çc ng−êi cã tiÕt nghÜa, cã tªn tuæi trong lÞch sö ViÖt Nam.
3. Quan chøc chÝ nãi vÒ lÞch sö chÕ ®é quan liªu ViÖt Nam trong lÞch
sö.
2

4. LÔ nghi chÝ nãi vÒ nghi vÖ, phÈm phôc vua chóa, quan l¹i, çc lÔ
cña triÒu ®×nh.
5. Khoa môc chÝ nãi vÒ chÕ ®é khoa cö vμ nh÷ng ng−êi thi ®ç tõ tiÕn
sÜ trë lªn tõ triÒu Lª trë vÒ tr−íc.
6. Quèc dông chÝ nãi vÒ chÕ ®é thuÕ khãa vμ chÕ ®é tμi chÝnh cña çc
triÒu ®¹i trong lÞch sö.
7. H×nh luËt chÝ nãi vÒ t×nh h×nh ph¸p luËt cña çc triÒu ®¹i vμ nhÊt
lμ t×nh h×nh ph¸p luËt cña triÒu Lª.
8. Binh chÕ chÝ nãi vÒ çc tæ chøc qu©n sù cña n−íc ViÖt Nam qua
çc triÒu ®¹i tõ triÒu Lª trë vÒ tr−íc.
9. V¨n tÞch chÝ nãi vÒ çc s¸ch b»ng ch÷ n«m hay ch÷ H¸n cña ViÖt
Nam tõ triÒu Lª trë vÒ tr−íc.
10. Bang giao chÝ nãi vÒ chÝnh s¸ch ngo¹i giao, nghi lÔ ngo¹i giao,
lÞch sö ngo¹i giao gi÷a ViÖt Nam vμ Trung Quèc.
Trong tÊt c¶ çc bé m«n nghiªn cøu kÓ trªn, Phan Huy Chó chØ
nghiªn cøu çc sù kiÖn tõ triÒu Lª trë vÒ tr−íc, vμ th−êng chó träng
nghiªn cøu ®Æc biÖt vÒ triÒu Lª, cßn triÒu NguyÔn th× «ng kh«ng nãi ®Õn
(cã lÏ ®Ó tr¸nh çc sù l«i th«i lμm phiÒn lôy cho m×nh).
Çc bé m«n nghiªn cøu cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ lμ
nh÷ng bé m«n ®· ®−îc ph©n lo¹i vμ hÖ thèng hãa kh¸ rμnh m¹ch. V©n
®μi lo¹i ng÷ cña Lª Quý §«n còng lμ bé s¸ch ®−îc ph©n lo¹i vμ hÖ
thèng hãa, nh−ng so víi LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, th× V©n ®μi
lo¹i ng÷ kh«ng ph©n minh vÒ mÆt ph©n lo¹i còng nh− vÒ mÆt hÖ thèng
hãa. Nh− vËy lμ gi¸ trÞ cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ tr−íc hÕt
lμ gi¸ trÞ khoa häc.
Çc tμi liÖu cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ kh«ng nh÷ng
phong phó vμ ®· ®−îc ph©n lo¹i, hÖ thèng hãa theo ph−¬ng ph¸p khoa
häc, mμ nãi chung cßn chÝnh x¸c n÷a. §ã lμ gi¸ trÞ khoa häc thø hai cña
bé s¸ch vÜ ®¹i cña nhμ häc gi¶ hä Phan.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ kh«ng chØ lμ bé s¸ch cã gi¸ trÞ
khoa häc. §iÒu ®¸ng ®Æc biÖt chó ý lμ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ
l¹i lμ bé s¸ch tiÕn bé vÒ mÆt t− t−ëng n÷a. TÝnh chÊt tiÕn bé cña bé s¸ch
3

LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí
biÓu hiÖn ë nhiÒu ph−¬ng diÖn, nh−ng cã lÏ cô thÓ vμ lý thó nhÊt lμ ë
ph−¬ng diÖn chÕ ®é ruéng ®Êt n−íc ViÖt Nam. Ta h·y xÐt vμi ®o¹n vÒ chÕ
®é ruéng ®Êt trong bé s¸ch lín cña hä Phan.
"ChÝnh s¸ch nu«i d©n kh«ng g× b»ng lμm cho d©n cã tμi s¶n, mμ
muèn cho d©n cã tμi s¶n, chñ yÕu lμ viÖc qu©n ®iÒn. Bëi v× tai häa trong
mét n−íc, do chç ruéng ®Êt kh«ng qu©n b×nh. NÕu tμi s¶n cña mäi ng−êi
d©n ®Òu ®−îc b×nh th−êng, th× nh©n d©n tÊt nhiªn ®Òu ®−îc ®Çy ®ñ...
ChÕ ®é ruéng ®Êt ë B¾c Hμ tõ tr−íc ®Õn nay, sæ s¸ch thiÕu sãt kh«ng thÓ
kª cøu ®−îc. Nh−ng ®¹i thÓ ruéng ®Êt cña d©n, ®Ó mÆc cho bän c−êng
hμo chiÕm ®o¹t. H¬n mét ngμn n¨m nay, nh÷ng ng−êi lμm vua lμm chóa
trong n−íc kh«ng ai kh«i phôc l¹i chÕ ®é ruéng ®Êt cña ®êi cæ ®Ó trõ bá
çi tai v¹ cho d©n".
"Môc ®Ých viÖc qu©n ®iÒn nμy lμ cèt lμm thÕ nμo cho mét tÊc ®Êt ®Òu
khai khÈn, mäi ng−êi d©n ®Òu cã ruéng lμm, ch÷a khái çc bÖnh ®ãi khæ
cña ng−êi nghÌo, dËp t¾t ®−îc çi tÖ chiÕm ®o¹t cña bän bãc lét ; d©n ®·
cã tμi s¶n b×nh th−êng ®Ó c¶i thiÖn ®êi sèng, tÊt nhiªn hä ra c«ng cμy
cÊy, lμng x· ®−îc yªn vui, tiÕn lªn lμm viÖc d¹y d©n chóng, x©y dùng
phong tôc.
ë nh÷ng c©u trªn, th¸i ®é cña t¸c gi¶ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i
chÝ râ rμng lμ th¸i ®é cña mét nh©n vËt tiÕn bé ®· ®øng vÒ phÝa lîi Ých
nh©n d©n, lîi Ých ng−êi nghÌo mμ xÐt ®Õn vÊn ®Ò ruéng ®Êt.
§−¬ng nhiªn lμ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cã khuyÕt ®iÓm
nμy hay khuyÕt ®iÓm kh¸c, nh−ng phÇn lín çc khuyÕt ®iÓm Êy ®Òu do
®iÒu kiÖn lÞch sö mμ ra. Hoμn c¶nh lÞch sö cña n−íc ViÖt Nam håi ®Çu
thÕ kû XIX ®· h¹n chÕ tÇm quan s¸t cña t¸c gi¶ Phan Huy Chó, khiÕn
t¸c gi¶ kh«ng thÓ cã çch nh×n nhËn, ph¸n ®o¸n, nghiªn cøu chÝnh x¸c
h¬n, ®óng ®¾n h¬n, tiÕn bé h¬n, khoa häc h¬n.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ tuy lμ bé s¸ch lín, nh−ng b¶n
chÝnh cña t¸c gi¶ cã lÏ hiÖn nay còng kh«ng cßn n÷a. HiÖn nay chØ cã
mét sè s¸ch chÐp tay hoÆc cña riªng th− viÖn ViÖn Sö häc, hoÆc cña th−
viÖn Khoa häc trung −¬ng. Çc b¶n s¸ch chÐp tay nμy tÊt nhiªn khã mμ
tr¸nh khái çi n¹n "tam sao thÊt b¶n" (ba lÇn sao chÐp l¹i th× mÊt
nguyªn b¶n) nh− th−êng x¶y ra ®èi víi çc s¸ch chÐp tay.
4

LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ lμ bé s¸ch viÕt theo thÓ v¨n nhiÒu
®iÓn tÝch, trong sè çc ®iÓn tÝch nμy cã ®iÓn tÝch cã thÓ tra cøu ®−îc, cã
®iÓn tÝch ch−a thÓ tra cøu ®−îc. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cã
mét sè tõ ng÷ kh«ng nh÷ng kh«ng thÊy cã ë çc s¸ch sö th−êng, mμ ®Õn
c¶ çc tõ ®iÓn nh− Tõ h¶i, Tõ nguyªn còng kh«ng cã n÷a ; do ®ã hiÖn
giê ch−a cã çch nμo ®Ó cã thÓ hiÓu ®−îc nghÜa çc tõ ng÷ Êy. Ngoμi ra
l¹i cã mét sè ch÷ n«m nh− g¹o biÓn, tiÓu chiªm, tiÓu bÓ v.v... còng ch−a
dùa vμo ®©u mμ tra cøu ®−îc nghÜa.
Trong qu¸ tr×nh phiªn dÞch LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ ra ng÷
ng«n d©n téc, çc nhμ lμm c«ng t¸c phiªn dÞch ®· cè g¾ng tra cøu, so
s¸nh, t×m tßi, héi ý ®Ó cè tr¸nh khuyÕt ®iÓm ®−îc phÇn nμo hay phÇn Êy.
Nh−ng n¨ng lùc çc nhμ lμm c«ng t¸c phiªn dÞch l¹i cã h¹n, mμ ph¹m vi
bé s¸ch l¹i bao la, çc khã kh¨n cã rÊt nhiÒu, do ®ã çc khuyÕt ®iÓm
trong c«ng t¸c phiªn dÞch h¼n lμ cã nhiÒu, chóng t«i chê çc b¹n xa gÇn
chØ b¶o cho.
Sau bao nhiªu l©u c«ng phu vμ cè g¾ng, nay LÞch triÒu hiÕn
ch−¬ng lo¹i chÝ ®· ®−îc phiªn dÞch vμ Ên hμnh, chóng t«i mong r»ng
nã sÏ phôc vô ®−îc nhiÒu çc nhμ lμm c«ng t¸c nghiªn cøu vμ x©y dùng
çc khoa häc x· héi ViÖt Nam.
Hμ Néi, th¸ng 1−1960
VIÖN Sö HäC ViÖT NAm
5

Lêi giíi thiÖu
cho lÇn t¸i b¶n n¨m 2005
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cã vÞ trÝ rÊt quan träng trong kho
tμng th− tÞch cæ ViÖt Nam. Bé s¸ch do nhμ b¸c häc Phan Huy Chó biªn
so¹n trong vßng 10 n¨m, tõ n¨m 1809 ®Õn n¨m 1819. §©y lμ mét c«ng
tr×nh biªn kh¶o ®å sé, mét tËp b¸ch khoa th−, mét kho tμi liÖu sö häc
phong phó, chÝnh x¸c vÒ nhiÒu lÜnh vùc vμ lμ mét c«ng tr×nh nghiªn cøu
tiªu biÓu ®¸nh dÊu thμnh tùu khoa häc cña n−íc ta ®Çu thÕ kû XIX.
Bªn c¹nh gi¸ trÞ khoa häc, LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cßn lμ
bé s¸ch lín cã gi¸ trÞ vÒ t− t−ëng víi viÖc ®Ò cao lßng tù hμo d©n téc vμ
mang tÝnh nh©n v¨n s©u s¾c.
Gi¸ trÞ khoa häc vμ t− t−ëng cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ
®−îc thÓ hiÖn ®Ëm nÐt trong 49 quyÓn chia thμnh 10 bé m«n gåm : D−
®Þa chÝ, Nh©n vËt chÝ, Quan chøc chÝ, LÔ nghi chÝ, Khoa môc chÝ,
Quèc dông chÝ, H×nh luËt chÝ, Binh chÕ chÝ, V¨n tÞch chÝ vμ Bang
giao chÝ.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cïng víi c¸c t¸c phÈm kh¸c cña
Phan Huy Chó nh− Hoμng ViÖt ®Þa d− chÝ biªn so¹n khi nhËm chøc
t¹i HuÕ, Qu¶ng Nam vμ c¸c tËp v¨n th¬ Hoa thiÒu ng©m lôc, D−¬ng
tr×nh ký kiÕn lμm trong thêi gian ®i sø Trung Quèc vμ tham gia ®oμn
ph¸i bé sang In®«nªxia, ®· ®−a tªn tuæi ¤ng vμo hμng ngò nh÷ng t¸c
gia næi tiÕng nhÊt trong lÞch sö v¨n ho¸ ViÖt Nam.
6

C¸ch ®©y 45 n¨m, víi tinh thÇn tr©n träng c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ do «ng
cha ta ®Ó l¹i, ®ång thêi ®Ó thiÕt thùc phôc vô viÖc x©y dùng ngμnh khoa
häc x· héi ViÖt Nam, ViÖn Sö häc ®· tæ chøc dÞch vμ cho c«ng bè lÇn ®Çu
tiªn b¶n dÞch LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cña Phan Huy Chó
chia thμnh 4 tËp. Ngay sau khi xuÊt b¶n, t¸c phÈm nμy ®· ®−îc b¹n ®äc
trong vμ ngoμi n−íc hoan nghªnh, ®ãn nhËn.
Do nhu cÇu phôc vô c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc x· héi, n¨m 1992
Nhμ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi cho t¸i b¶n bé LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng
lo¹i chÝ gép lμm 3 tËp. Tõ ®ã ®Õn nay, 13 n¨m tr«i qua, b¹n ®äc ®·
kh«ng thÓ t×m thÊy bé s¸ch nμy trªn thÞ tr−êng s¸ch rÊt s«i ®éng hiÖn nay.
Tr−íc ®ßi hái bøc thiÕt cña x· héi, ViÖn Sö häc ViÖt Nam phèi hîp
cïng Nhμ xuÊt b¶n Gi¸o dôc tiÕn hμnh t¸i b¶n bé LÞch triÒu hiÕn
ch−¬ng lo¹i chÝ víi mong muèn cung cÊp cho b¹n ®äc mét bé s¸ch quý
mμ tr¶i qua gÇn 200 n¨m tån t¹i vÉn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ trong viÖc
nghiªn cøu, t×m hiÓu vÒ lÞch sö vμ v¨n ho¸ ViÖt Nam.
Xin tr©n träng giíi thiÖu cïng b¹n ®äc.
Hμ Néi, th¸ng 2 n¨m 2005
Phã Chñ tÞch ViÖn khoa häc x· héi viÖt Nam
ViÖn tr−ëng ViÖn sö häc
PGS. TS. TrÇn §øc C−êng
7

TIÓU Sö pHan HUy CHó
Phan Huy Chó (1782 − 1840), t¸c gi¶ bé LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ vÜ
®¹i, lμ con Phan Huy Ých, mét nhμ nho cã tiÕng ®Ëu tiÕn sÜ ®êi Lª, vμ ®· ra lμm
quan víi nhμ T©y S¬n. Phan Huy Chó ®Çu tiªn cã tªn lμ H¹o, sau v× tr¸nh lªn
hóy cña nhμ NguyÔn míi ®æi ra lμ Chó, tù lμ L©m Khanh, hiÖu lμ Mai Phong,
quª ë Êp Yªn S¬n, x· Thôy Khª (tøc lμng Thμy), phñ Quèc Oai, tØnh S¬n T©y.
Tõ lóc cßn nhá, Phan Huy Chó ®· ®−îc häc hμnh, vμ næi tiÕng hay ch÷ ë miÒn
phñ Quèc tØnh S¬n. Tuy hay ch÷, nh−ng hai lÇn ®i thi, Phan Huy Chó chØ ®ç tó
tμi. ¤ng ë lμng Thμy, l¹i ®ç tó tμi hai lÇn, nªn ng−êi ta gäi «ng lμ «ng KÐp
Thμy. N¨m 1821, Minh M¹ng biÕt tiÕng, cho triÖu «ng vμo HuÕ vμ cö «ng gi÷
chøc Biªn tu tr−êng Quèc tö gi¸m. N¨m 1828, «ng gi÷ chøc phñ thõa Phñ Thõa
Thiªn, n¨m 1829 th¨ng lªn chøc HiÖp trÊn Qu¶ng Nam. Sau ®ã «ng bÞ gi¸ng
chøc vμ vÒ HuÕ gi÷ chøc ThÞ ®éc viÖn Hμn l©m. Hai lÇn «ng ®−îc Minh M¹ng cö
lμm Phã sø ®i sø n−íc Thanh. LÇn ®i sø ®Çu vμo n¨m 1824 − 1826, lÇn ®i sø
thø hai vμo n¨m 1830 − 1832. Khi ®i sø lÇn thø hai vÒ, th× c¶ sø bé bÞ téi v× l¹m
dông quyÒn hμnh : ch¸nh sø bÞ çch chøc, bÞ ®¸nh tr−îng råi bÞ ®μy ®i xa, cßn
Phã sø Phan Huy Chó th× bÞ çch chøc. Cuèi n¨m 1832 vμ ®Çu n¨m 1833, Phan
Huy Chó l¹i bÞ Minh M¹ng b¾t ®i c«ng çn ë Giang L−u Ba (In-®«-nª-xi-a ngμy
nay). Lμm xong nhiÖm vô trë vÒ n−íc, «ng ®−îc cö gi÷ chøc T− vô bé C«ng. Sau
®ã ch¸n c¶nh quan tr−êng, «ng viÖn cí ®au ch©n, xin tõ quan lui vÒ lμng Thanh
Mai, huyÖn Tiªn Phong, tØnh S¬n T©y d¹y häc.
Phan Huy Chó b¾t ®Çu biªn so¹n LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ ngay tõ håi
«ng cßn ®i häc, ®i thi. §ã lμ n¨m 1809 − tøc n¨m Gia Long thø t¸m, «ng ®·
nh©n th× giê nhμn rçi, ra c«ng t×m tßi, biªn so¹n LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ.
Theo lêi «ng nãi, «ng ®· ®Ó ra m−êi n¨m ®Ó biªn so¹n bé s¸ch nμy. N¨m 1821,
lóc gi÷ chøc Biªn tu tr−êng Quèc tö gi¸m, «ng ®· d©ng LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng
8

lo¹i chÝ lªn Minh M¹ng vμ ®−îc Minh M¹ng khen, th−ëng cho 30 l¹ng b¹c, mét
chiÕc ¸o sa, 30 ngßi bót vμ 30 thoi mùc.
Trong thêi gian lμm quan víi nhμ NguyÔn, Phan Huy Chó cßn viÕt nh÷ng
s¸ch nh− Hoμng ViÖt ®Þa d− chÝ, ghi chÐp vÒ ®Þa lý ViÖt Nam, Hoa thiÒn ng©m
lôc ghi nh÷ng bμi th¬ «ng lμm trong khi ®i sø lÇn thø nhÊt, Hoa tr×nh tôc ng©m
ghi nh÷ng bμi th¬ khi ®i sø lÇn thø hai. D−¬ng tr×nh ký kiÕn hay H¶i tr×nh chØ
l−îc lμ tËp bót ký ghi nh÷ng viÖc tai nghe m¾t thÊy khi «ng ®i sø Giang L−u Ba.
B¶ng kª nh÷ng dÊu hiÖu vμ ch÷ viÕt t¾t trong
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ
− ( ) vμ chó thÝch theo trËt tù a, b, c, lμ chó thÝch cña t¸c gi¶.
− [ ] vμ chó thÝch theo trËt tù 1, 2, 3 lμ nh÷ng ®o¹n thªm hay chó
thÝch cña ng−êi dÞch.
− Ch÷ in ®øng lμ v¨n cña t¸c gi¶.
− Ch÷ in xiªn lμ v¨n cña ng−êi kh¸c do t¸c gi¶ trÝch dÉn vμ chó thÝch
cña ng−êi dÞch.
− §NNTC : §¹i Nam nhÊt thèng chÝ.
− §VSK : §¹i ViÖt sö ký toμn th− vμ §¹i ViÖt sö ký tôc biªn.
− §VTS : §¹i ViÖt th«ng sö.
− P§§C : Ph−¬ng §×nh ®Þa chÝ.
− VSTGCM : ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc.
− LT§KL : LÞch triÒu ®¨ng khoa lôc.
− h. : huyÖn
− p. : phñ
− q. : quyÓn
− x. : xem
9

BµI TùA
T«i(1)
nghe : çch häc ®Ó hiÓu biÕt ®Õn cïng mäi sù vËt th× ph¸p ®é ®iÓn
ch−¬ng cña mét n−íc lμ viÖc lín, cÇn ph¶i biÕt râ. Khæng tö nãi : "Häc réng vÒ
v¨n". V¨n tøc lμ lÏ ph¶i cña sù vËt x−a nay, cèt yÕu cña ®iÓn lÔ nhμ n−íc. KÎ
häc gi¶ ngoμi viÖc ®äc kinh sö cßn cÇn ph¶i xÐt hái s©u réng, t×m kiÕm xa gÇn,
kh¶o cøu ®Ó ®Þnh lÊy lÏ ph¶i, thÕ míi ®¸ng lμ ng−êi häc réng ; cã ph¶i chØ nhÆt
lÊy tõng c©u tõng ®o¹n, nÆn ra thμnh lêi v¨n hoa mμ gäi lμ v¨n ®©u ! N−íc ViÖt
ta, tõ ®êi §inh, Lª, Lý, TrÇn, phong héi ®· më, ®êi nμo còng cã chÕ ®é cña ®êi
Êy. §Õn nhμ Lª, kiÕn thiÕt kü cμng, phÐp t¾c ®Çy ®ñ, thanh danh cña n−íc vμ
v¨n hãa, nh©n tμi ®Òu thÞnh kh«ng kÐm g× Trung Hoa. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®Æt
quan chøc, çch thøc thi lÊy ®ç, quy chÕ vÒ binh lÝnh vμ lý tμi, lÔ nghi ë trong
n−íc vμ giao thiÖp víi n−íc ngoμi, hÕt th¶y cã tõng ®iÒu, tõng ch−¬ng vμ ®Òu cã
®iÓn lÖ cèt yÕu c¶. §êi Hång §øc [1470 − 1498] söa ®Þnh, çc ®êi sau noi theo.
Trong thêi gian Êy tr¶i bao vua chóa s¸ng suèt ch©m ch−íc l¹i, ng−êi gióp viÖc
tμi giái söa sang thªm râ ra ; h¬n 300 n¨m vÉn tu©n theo, g×n gi÷, tuy gäi lμ ®êi
nä theo ®iÓn lÔ cña ®êi kia nh−ng còng biÕt trong ®ã cã sù thªm bít.
Duy ®iÓn lÔ cña çc triÒu, tõ tr−íc ch−a cã s¸ch s½n. Trong quèc sö biªn chÐp
c«ng viÖc h»ng n¨m vÒ ®iÓn lÔ cßn s¬ l−îc nhiÒu. Huèng chi tõ n¨m BÝnh Ngä(2)
cã viÖc binh ®ao ®Õn giê, s¸ch cò tan n¸t, chØ cßn ®−îc mét Ýt cña çc cè gia thÕ
téc cÊt giÊu ®i. Çc s¸ch n¸t vë cò cßn l¹i biªn chÐp lÉn lén, sai lÇm ch−a cã ®Çu
mèi ; cã bμn vÒ ®iÓn cè cña çc triÒu th× lê mê kh«ng b»ng cø vμo ®©u. VËy thêi
chÐp lÊy nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe, chia ra tõng viÖc, tõng lo¹i ®Ó lμm mét
quyÓn s¸ch cã khu«n phÐp h¸ ch¼ng lμ nhiÖm vô cña ng−êi häc gi¶ ru ?
H·y nãi vÒ viÖc cèt yÕu nh− : g©y dùng bê câi, lóc chia lóc hîp kh«ng gièng
nhau ; thu dïng nh©n tμi ®êi tr−íc ®êi sau ®Òu cã kh¸c ; ®Æt quan th× chia ra
(1) Nguyªn v¨n lμ ch÷ thÇn, nghÜa lμ bÒ t«i, lêi x−ng víi vua.
(2) Tøc lμ n¨m qu©n T©y S¬n kÐo ra diÖt TrÞnh (1786).
10

phÈm trËt chøc vô ; ®Þnh lÔ th× ®Æt ra miÕu, tù, giao, x·(1)
; lËp khoa môc th×
çch chän häc trß cã ®êi kü cμng cã ®êi s¬ l−îc, chi dïng trong n−íc th× çch lÊy
cña d©n cã ®êi lÊy nÆng, cã ®êi lÊy nhÑ ; h×nh ph¹t ®Ó gióp viÖc trÞ n−íc mμ mçi
triÒu luËt ®Þnh mét kh¸c, binh lÝnh ®Ó gi÷ yªn n−íc mμ mçi ®êi ®Æt ra mét tªn ;
c¶ ®Õn nh÷ng s¸ch vë tr−íc thuËt cña çc ®êi, nghi lÔ øng tiÕp víi Trung Quèc,
®Òu thuéc vÒ ®iÓn ch−¬ng, ng−êi kh¶o cæ ph¶i nªn ®äc t×m mμ ®Ýnh chÝnh l¹i.
Lý, TrÇn trë vÒ tr−íc, ®iÓn cò mÊt c¶, chØ thÊy chÐp ®¹i l−îc ë trong sö. Nhμ
Lª khi s¸ng nghiÖp(2)
, lóc Trung h−ng(3)
tõng ®iÒu tõng ch−¬ng h·y cßn, nh−ng
chÐp t¶n m¸t ë çc s¸ch cßn sãt l¹i, kh«ng cã hÖ thèng g× c¶. NÕu tù m×nh kh«ng
®Ó ý t×m tßi ph©n biÖt tõng khu, tõng lo¹i th× khã mμ kª cøu ra ®−îc.
T«i, tõ nhá ®i häc vÉn th−êng cã chÝ Êy. May nhê ®−îc s¸ch vë cña çc ®êi ®Ó
l¹i vμ sù d¹y dç cña gia ®×nh, nªn vÒ ®iÓn ch−¬ng, gäi lμ cã biÕt qua ®Çu mèi,
nh−ng hiÒm v× sö s¸ch t¶n m¸t ch−a kÞp söa chÐp. Tõ khi vμo nói ë ®Õn giê míi
®ãng cöa t¹ kh¸ch, cè søc t×m nhÆt, sau khi ®äc s¸ch ®−îc nhμn rçi, th× l¹i tïy
tõng lo¹i kh¶o xÐt vμ ®Ýnh chÝnh ; cã khi nghÜ ®−îc ®iÒu g× th× lμm ra nhêi bμn.
Ngμy, th¸ng gãp l¹i ®Õn nay ®· tr¶i 10 n¨m, biªn chÐp ®· xong, céng cã 10 chÝ(4)
:
D− ®Þa, Nh©n vËt, Quan chøc, LÔ nghi, Khoa môc, Quèc dông, H×nh luËt, Binh
chÕ, V¨n tÞch, Bang giao. ChÝ nμo còng cã lêi nãi ®Çu ®Ó kÓ râ ®¹i ý. Mçi chÝ l¹i
chia ra tiÕt, môc, chÐp riªng tõng tËp, nèi liÒn víi nhau gäi lμ LÞch triÒu hiÕn
ch−¬ng lo¹i chÝ. Céng 49 quyÓn.
¤i ! C«ng viÖc tr−íc thuËt, ng−êi x−a vÉn phμn nμn lμ khã. Huèng chi sau
khi s¸ch vë ®· tan mÊt ®i råi, mμ muèn hiÓu suèt c¶ ®êi x−a ®êi nay, ph©n biÖt
nh÷ng viÖc nμy viÖc kh¸c, gãp nh÷ng v¨n cßn sãt cña ngh×n x−a, ®Ó lμm thμnh
s¸ch th−êng ®äc cña mét ®êi, nh− thÕ th× dï bËc häc réng, tay tμi giái, cßn lÊy
lμm khã, huèng søc häc tÇm th−êng nh− t«i, ®©u d¸m dù bμn. Nay t¹m gãp
nhÆt nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe ®Ó gióp vμo chç thiÕu sãt. Tuy vËy ; kh¶o
xÐt dÊu tÝch ®êi x−a, mμ kh«ng d¸m nãi thªm lªn, ph©n t¸ch mäi viÖc b»ng lý
®Ó t×m ra lÏ ph¶i, cã chç t−êng tËn mμ kh«ng ®Õn nçi r−êm, cã chç s¬ l−îc mμ
n¾m ®−îc cèt yÕu, khiÕn cho c«ng nghiÖp chÕ t¸c cña çc ®êi râ rÖt ®ñ lμm b»ng
chøng, ®Òu ë trong s¸ch nμy c¶.
(3) MiÕu : tÕ nhμ t«n miÕu ; Tù : tÕ çc thÇn ; Giao : tÕ trêi ; X· : tÕ thÇn ®Êt.
(1) S¸ng nghiÖp : g©y dùng nªn c¬ nghiÖp, tøc lμ ®êi Lª Th¸i Tæ.
(2) Trung h−ng : trçi dËy lÊy l¹i ®−îc c¬ nghiÖp ®· mÊt, tøc lμ ®êi Trang T«ng trë vÒ sau.
(3) ChÝ : s¸ch biªn chÐp tõng lo¹i sù, vËt (nh− §Þa chÝ, Danh s¬n chÝ v.v...)
11

Mong ®¹t ®Õn nhμ vua vμ ®−îc coi tíi, ®Ó thÊy râ nh÷ng ph¸p thøc ngμy x−a
ngâ hÇu cã thÓ gióp Ých cho viÖc lËp chÝnh ®−îc mét phÇn nμo.
T«i, Phan Huy Chó kÝnh tùa.
DÉn THø Tù C¸C chÝ
Tõ khi cã trêi ®Êt th× cã nói s«ng. §Êt nμo thuéc phËn sao nμo ®·
chia s½n ; bê câi mçi n−íc ®Òu ph©n biÖt. N−íc nμo cã ®Þa phËn n−íc Êy.
ViÖc ®Þnh giíi h¹n ®Ó ng¨n c¸ch lμ viÖc cÇn ph¶i lμm tr−íc tiªn khi míi
dùng n−íc.
N−íc ViÖt ta tõ tr−íc [®èi víi Trung Quèc] ë vμo câi xa, phong khÝ(1)
cã
phÇn chËm h¬n. Tõ ®êi Th−¬ng, Chu trë vÒ tr−íc, cßn lμ rõng rËm ch»m
lÇy, chç rång r¾n ë. Khi Êy, hoÆc ë xen lén d−íi s«ng trªn c¹n, hoÆc chia
ë miÒn nói, miÒn biÓn, bê câi ch−a ®−îc râ rμng. Tíi khi dùng n−íc V¨n
Lang, míi chia ra tõng bé, nh−ng quy m« ®êi cæ ®Òu h·y cßn s¬ sμi. VÒ
sau hîp vμo nhμ Thôc ; mÊt vμo nhμ TriÖu, råi nhμ H¸n sang c−íp lÊy ;
tr¶i qua H¸n, TÊn ®Õn §−êng b¶y t¸m tr¨m n¨m thay ®æi nhau ®Æt lμm
quËn huyÖn, câi Nam mét d¶i xa xa chØ ®Ó cho bän môc, thó sang cai trÞ.
Còng cã lóc cã ng−êi næi dËy phÊn ®Êu, nh−ng næi lªn råi l¹i bÞ diÖt liÒn,
ch−ng quy vÉn kh«ng thÓ tho¸t khái vßng rμng buéc ®Ó lËp bê câi riªng
®−îc. ThÕ ch¼ng ph¶i lμ khi Êy thêi trêi ch−a ®Õn mμ vËn ®Êt cßn ®îi
[ng−êi tμi giái] sau nμy ru ?
Nhμ §inh næi lªn g©y nÒn thèng nhÊt, [TiÒn] Lª næi sau më réng thªm
ra, bê câi n−íc ViÖt ta bÊy giê míi ®Þnh h¼n. Sau ®Õn Lý, TrÇn thay nhau
næi lªn chèng chäi víi Tèng, Nguyªn. Lª Th¸i Tæ næi dËy quÐt s¹ch giÆc
Minh, vËn héi ®Õn lóc thÞnh, câi ®Êt ngμy réng ra, ng−êi ph−¬ng B¾c sî
sÖt kh«ng d¸m manh t©m nghÜ ®Õn viÖc c−íp n−íc ta, ®Æt ra quËn huyÖn
(1) Phong khÝ : phong lμ phong thæ (còng cã nghÜa lμ h¬i giã thæi). KhÝ lμ khÝ hËu. §©y
nãi v¨n minh tiÕp thu cña Trung Quèc.
12

n÷a, mμ ®Êt n−íc ViÖt Nam ta, Trung Quèc ph¶i coi lμ hïng m¹nh.
TruyÖn cã nãi r»ng "më mang ph¶i dÇn dÇn" ®óng nh− thÕ ®Êy.
VËy tr−íc hÕt ph¶i kh¶o cøu nh÷ng ®iÒu cèt yÕu vÒ bê câi lóc chia lóc
hîp, nói s«ng chç hiÓm, chç b»ng, lμm ra D− ®Þa chÝ chÐp lªn ®Çu.
*
* *
Cã trêi ®Êt th× cã ng−êi, loμi ng−êi sinh ra rÊt nhiÒu, häp l¹i rÊt ®«ng,
ph¶i cã ng−êi ®øng ®Çu ®Ó cai trÞ. §Õ, v−¬ng th× ch¨n d¾t, coi vμ thèng
trÞ d©n chóng, t−íng t¸ th× gióp ®ì ®Ó gi÷ g×n cho d©n. L¹i cã ®¹o ®øc,
gi¸o hãa vμ tiÕt nghÜa ®Ó rμng buéc thªm vμo th× n−íc míi trÞ yªn ®−îc.
N−íc ViÖt ta khi míi lËp, phong tôc vμ nh©n vËt thuÇn hËu, thãi quen
gi¶n dÞ, chÊt ph¸c. Khi Êy vua t«i cïng nhau vui vÎ tù nhiªn, kh«ng biÓu
lé sù chia çch, lóc Êy cßn lμ ®êi hång hoang, ®êi sau kh«ng thÓ kh¶o
®−îc. Cßn ®Õn thêi kú néi thuéc, h·y bá kh«ng bμn ®Õn.
Tõ khi §inh, Lª, Lý, TrÇn thay nhau næi lªn, ®Õn nhμ [HËu] Lª dùng
n−íc, ®êi nä truyÒn ®Õn ®êi kia, trong khi Êy ng−êi lμm vua s¸ng suèt,
kÎ gióp viÖc tμi giái, tr−íc sau nèi tiÕp nhau. TÊt c¶ nh÷ng c«ng lao sù
nghiÖp hay tiÕt h¹nh tèt, cã thÓ ®em ra gióp ®êi söa tôc mμ lμm g−¬ng
cho ng−êi sau, xem ë s¸ch vë, cßn cã thÓ t−ëng thÊy ®−îc. Ng−êi sau nªn
xem ®Êy mμ b¾t ch−íc.
KÓ ra, ®¹o lμm ng−êi trªn ph¶i ®Ó t©m vÒ viÖc trÞ n−íc th× míi hay ;
®¹o lμm ng−êi d−íi ph¶i gi÷ hÕt lßng tr−ng th× míi tèt. Lμm ng−êi häc trß
ph¶i cã ý nghÜ s©u xa, lóc l©m n¹n ph¶i gi÷ tiÕt th¸o bÒn v÷ng ®Òu lμ ®¹o
th−êng ph¶i thÕ, kh«ng thÓ v−ît qua ®−îc. Thu nhÆt mμ chÐp ra ®Ó lμm
khu«n phÐp, do ®ã noi g−¬ng mμ b¾t ch−íc, th× c«ng viÖc trÞ n−íc gióp ®êi
cã thÓ n¾m ®−îc b¶n lÜnh, vËy lμm Nh©n vËt chÝ chÐp vμo thø hai.
*
* *
Trong triÒu ®×nh, ng−êi trªn kÎ d−íi chia chøc vô mμ lμm th× mu«n
viÖc míi ®©u vμo ®Êy, bëi thÕ ph¶i ®Æt ra quan chøc. N−íc ta, tõ khi L¹c
hÇu, L¹c t−íng b¾t ®Çu ®Æt thμnh tªn quan, nh−ng bÊy giê lμ ®êi th¸i
cæ, phÈm trËt ch−a ®ñ, råi sau mçi ®êi dÊy lªn l¹i cã chÕ ®é vÒ quan chøc
cña ®êi Êy. Çch dùng ®Æt ra th× nhμ Lý kh¸c víi nhμ §inh. Çch chia
13

®Æt ra th× nhμ TrÇn kh¸c víi nhμ Lý. Nhμ Lª, lóc ®Çu phÇn nhiÒu nh©n
theo tªn quan chøc cò cña nhμ TrÇn, vÒ sau míi thay ®æi. §Õn lóc cuèi
tuy vÉn theo tªn quan chøc khi míi më n−íc nh−ng cã ®Æt thªm ra
nhiÒu. ViÖc nh©n cò hay ®æi míi, xÐt trong sö s¸ch cã thÓ thÊy ®−îc.
V¶ l¹i, çch ®Æt quan : vÒ chøc vô cã t−êng cã l−îc, vÒ phÈm t−íc cã
cao cã thÊp, l−¬ng léc ®Ó hËu ®·i mμ lÖ ©n ®iÓn kh«ng nhÊt ®Þnh ;
th−ëng ph¹t ®Ó nªu râ mμ phÐp th¨ng gi¸ng cã kh¸c nhau. Kho¶ng trªn
d−íi mét ngh×n mét tr¨m n¨m, danh, lo¹i rÊt nhiÒu ; phÈm, thøc ®Çy ®ñ,
nÕu kh«ng ®em gãp c¶ l¹i cho liÒn ®i, chia tõng ®iÒu cho kh¸c ®i th×
kh«ng thÓ biÕt ®−îc chç cèt yÕu vÒ chÕ ®é ®Æt ra quan chøc. Kinh Th− cã
nãi : "XÐt phÐp ®êi x−a ®Ó ®Æt ra quan, th× mäi viÖc ®Òu ®©u vμo ®Êy c¶",
nªn thªm hay bít, phiÒn hay gi¶n, cèt ph¶i tïy thêi ch©m ch−íc mμ lμm.
§Õn nh− ®¹i thÓ, ®¹i c−¬ng ®Ó lËp chÝnh dïng ng−êi th× ph¶i b¾t ch−íc
®êi x−a, cho nªn xÐt tªn chøc quan ®êi tr−íc, ®Þnh ra chøc viÖc tõng
ng−êi lμ ®iÒu cèt yÕu cña ng−êi lμm chÝnh trÞ. VËy lμm Quan chøc chÝ
chÐp vμo thø ba.
*
* *
Trêi cao ®Êt thÊp, mu«n vËt t¶n m¸t kh¸c nhau, bëi thÕ ph¶i ®Æt ra lÔ
®Ó gi÷ g×n [cho cã trËt tù]. LÔ lμ ®Ó ®Þnh phËn kÎ trªn ng−êi d−íi. V−¬ng
gi¶ ®êi x−a dùng ®Æt ra mäi viÖc, viÖc g× còng cã lÔ c¶, nh− chÕ ®é vÒ ¸o
xiªm, xe, kiÖu(1)
; tÕ lÔ ë giao miÕu ; lÔ çt lÔ h−ng th× ®é sè bao nhiªu,
nghi ch−¬ng thÕ nμo, ®Òu cã phÈm trËt. §ã lμ viÖc lín cña ®iÓn lÔ phÐp
t¾c, kh«ng thÓ sai lÇm rèi lÉn ®−îc. Cho nªn lÔ ®Ó trÞ n−íc tr−íc hÕt ph¶i
cÈn thËn vÒ nh÷ng ®iÒu Êy.
Nhμ Lý cã ®Þnh ra th«ng chÕ(2)
, nhμ TrÇn cã biªn so¹n s¸ch [KiÕn
tr−ng] th−êng lÔ, tiÕt môc nghi v¨n ®Òu ®ñ c¶, nh−ng v× çc s¸ch chÐp Êy
t¶n m¸t mÊt ®i, kh«ng thÓ xÐt kü ®−îc. §êi Lª ch©m ch−íc l¹i, ®Þnh ra lÔ
chÕ rÊt kü cμng ®Çy ®ñ, cho nªn phÈm phôc ®óng lÔ mμ phÈm trËt ®−îc
ph©n minh, tÕ tù theo lÔ mμ quû thÇn ®Òu c¶m çch. Khi yÕn tiÖc tháa
(1) DÞch ch÷ d− phôc, nghÜa lμ xe, kiÖu vμ çc ®å trang søc, nghi tr−îng kh¸c.
(2) §Çu ®êi TrÇn cã so¹n s¸ch Quèc triÒu th«ng chÕ, trong cã ghi chÕ ®é cña ®êi tr−íc, tøc
lμ ®êi Lý.
14

m·n ®−îc lßng ng−êi, khi tang ma kh«ng tr¸i víi lÔ cæ. Tr¶i mÊy ®êi noi
theo kh«ng thay ®æi, tuy ch−a ®−îc ®óng víi lÔ chÕ cña çc tiªn v−¬ng
®êi x−a nh−ng còng ®ñ gäi lμ ®iÓn lÔ cña mét ®êi ®−îc. ChØ tõ ®êi Trung
h−ng trë vÒ sau, quyÒn bÝnh dÇn dÇn vÒ tay ng−êi kh¸c, danh phËn trªn
d−íi kh«ng khái sai lÉn ; chÕ ®é vÒ ¸o mÆc, nghi tiÕt vÒ s¸ch phong, cã
nhiÒu ®iÒu tiÕm l¹m, lÉn lén kh«ng ®óng lÔ, chóa víi vua còng t«n träng
b»ng nhau mμ çi trËt tù trªn d−íi tõ x−a ®Æt ra mÊt dÇn ®i hÕt. [VËy
nay] chÐp sù thùc mμ ®Ýnh chÝnh l¹i cèt ®Ó gi÷ g×n thÓ thèng cho nhμ
vua. Ngoμi ra cßn cã tiÕt môc vμ nghi v¨n rÊt nhiÒu còng chÐp hÕt ra
tõng lo¹i, tõng h¹ng ®Ó cho biÕt ®iÓn lÔ cña n−íc lμ viÖc kh«ng thÓ thiÕu
®−îc. VËy lμm Nghi lÔ chÝ chÐp vμo thø t−.
*
* *
§iÓn lÔ ph¶i ®îi cã ng−êi míi lμm ®−îc, mμ çch chän ng−êi th× cÇn
ph¶i ®Æt ra çc khoa thi. Tõ khi bá lèi lÊy nh©n tμi b»ng çch do h−¬ng(1)
cö ra, do lý(2)
chän ra th× çc ®êi ®Òu lÊy khoa thi lμm träng, mμ nh÷ng
ng−êi tμi cao häc réng còng do ®Êy mμ ra. Lª vμ Lý trë vÒ tr−íc, ch−a
®Þnh phÐp thi. §Õn ®êi TrÇn míi ®Æt khoa cö chia tõng gi¸p, tõng bËc
còng ®· chän ®−îc nhiÒu ng−êi tμi giái. Nhμ [HËu] Lª buæi ®Çu còng
theo thÕ vμ ®Æt thªm ra nhiÒu khoa thi. §Õn ®êi Hång §øc míi ®Þnh ra
lÖ ba n¨m mét kú thi. Khi Êy n¶y ra bao nhiªu ng−êi hiÒn tμi anh tuÊn,
lμm cho chÝnh trÞ gi¸o hãa ®−îc vang lõng, ®øc chÝnh nhμ vua thªm rùc
rì, bèn m−¬i n¨m n−íc ®−îc th¸i b×nh, vμi bèn ®êi cßn ®Ó l¹i ¬n tr¹ch,
®Òu nhê çc ng−êi trong khoa môc. Çi c«ng hiÖu lÊy ®−îc nh©n tμi thùc
rÊt nhiÒu. KÞp ®Õn nhμ M¹c tiÕm ng«i, còng ®Æt çc khoa thi, nh÷ng
ng−êi thi ®ç phÇn nhiÒu lμ tμi giái, nhê ®ã duy tr× ®−îc c¬ nghiÖp hä M¹c
còng lμ do ë nh©n tμi gióp nªn. Trang T«ng nhμ Lª nèi ng«i ë Thanh Hoa
ch−a kÞp bμn ®Õn viÖc thi cö. Trung T«ng ®êi ThuËn B×nh [1549 − 1557]
míi ®Æt ra chÕ khoa lÊy ng−êi ®ç, tõ ®êi Quang H−ng [1558 − 1560] sau
khi diÖt M¹c, l¹i theo chÕ ®é cò, thi hμnh mét thêi gian l©u kÓ còng lÊy
®−îc nhiÒu ng−êi tμi giái, nh−ng phong héi ®· kh¸c, v¨n thÓ ngμy mét
biÕn ®æi, nh©n tμi phÇn nhiÒu kh«ng b»ng ®êi tr−íc. V× çch thi cña
(1) vμ (2) : 5 nhμ lμ mét h−¬ng, 5 h−¬ng lμ mét lý (theo Tõ nguyªn).
15

ng−êi trªn ®Æt ra cã kh¸c nªn xu h−íng cña häc trß còng kh¸c, nÕu lÊy
vÒ søc häc s©u réng, th× ng−êi cã thùc häc kh«ng lo ph¶i lo¹i bá ra,
nh−ng nÕu c©u nÖ vÒ trÝch tõng c©u t×m tõng ch−¬ng th× ng−êi tμi giái
th−êng v× khu«n khæ bã buéc mμ bÞ háng. Xem ®êi tr−íc ®êi sau, ®êi nμo
lÊy ®−îc nh©n tμi nhiÒu hay Ýt th× biÕt phÐp thi cña ®êi Êy hay hay dë cã
kh¸c nhau xa. Cã c©u nãi r»ng : "V¨n ch−¬ng quan hÖ ë thÕ vËn thÞnh
hay suy", cho nªn ph¶i thËn träng l¾m. VÒ phÐp thi dÔ dμng hay nghiªm
mËt ; lÖ thi kü cμng hay s¬ l−îc, ph¶i kh¶o mÆt nh©n cò vμ ®æi míi cña
nã. VËy lμm Khoa môc chÝ chÐp vμo thø n¨m.
*
* *
Lμm thÕ nμo ®Ó tô häp mäi ng−êi ? Ph¶i cã cña. Trong s¸ch "TruyÖn"
nãi viÖc lý tμi nèi liÒn víi viÖc dïng ng−êi. Bëi v× bËc v−¬ng gi¶ nu«i d©n
tÊt ph¶i nhê tiÒn cña lμm cèt yÕu. Lμm ng−êi ®øng ®Çu mu«n d©n, ®Æt
ra ph−¬ng ph¸p trÞ n−íc, ph¶i xÐt hé khÈu ®Ó biÕt sè d©n ®«ng hay th−a ;
®Þnh thuÕ khãa ®Ó râ sè thu nhiÒu hay Ýt, cÈn thËn vÒ thuÕ ®¸nh ë cöa ¶i
vμ çc chî ; l−u th«ng çc s¶n vËt ë miÒn biÓn, miÒn rõng ; gi÷ tiÕt kiÖm,
®Þnh møc ®é tÝnh sè thu vμo ®Ó lμm sè chi ra. §ã lμ v−¬ng chÝnh cÇn
ph¶i thËn träng.
KÓ ra, lμm chñ c¶ mét n−íc kh«ng ph¶i lo thiÕu cña, nh−ng muèn lËp
ra chÝnh trÞ hay lý tμi th× ph¶i cã ph−¬ng ph¸p. Nh−ng chØ nªn nh©n lîi
tù nhiªn cña trêi ®Êt, ®Þnh ra quy chÕ th«ng th−êng gi¶n dÞ, ®Ó cho d−íi
kh«ng ®Õn nçi h¹i d©n, trªn th× ®ñ dïng cho n−íc. Thêi cæ lÊy ®¹o mμ
trÞ, quyÒn nghi mμ lμm, ®Òu nh− thÕ c¶. §êi Lý ®êi TrÇn lÊy cña d©n ®Òu
cã phÐp th−êng, nh−ng sæ s¸ch mÊt m¸t chØ nghe ®−îc s¬ l−îc th«i. §êi
Hång §øc nhμ Lª, ®Þnh râ phÐp t¾c, ®Õn Trung h−ng l¹i thay ®æi ®i. ViÖc
kiÓm so¸t hé tÞch th× cã phÐp kÕ tu(1)
vμ b×nh lÖ(2)
. ViÖc ®Þnh çc thuÕ m¸
th× cã lÖ gi¶m thuÕ ®inh, t¨ng thuÕ ®iÒn ®Òu lμ tïy thêi ch©m ch−íc,
thay ®æi. V× cã ®iÒu hîp ë ®êi cæ, nh−ng kh«ng thÓ ®em lμm ë ®êi nay ; cã
®iÒu tiÖn lμm ë thêi sau, kh«ng c©u nÖ ph¶i theo ®óng nh− ®êi tr−íc.
Ch©m ch−íc mμ biÕn th«ng ®i, cèt ®Ó tiÖn cho d©n vμ thÝch hîp víi viÖc
(1) LÖ lμm sæ hé tÞch mçi n¨m mét lÇn.
(2) LÖ lμm sæ hé khÈu nhÊt ®Þnh, sæ ®inh t¨ng còng kh«ng kÓ, hao còng kh«ng trõ (xem
Quèc dông chÝ).
16

lμm mμ th«i. §Õn nh− khai th¸c nguån cña c¶i, l−u th«ng viÖc bu«n b¸n,
®Þnh møc cho d©n ph¶i nép ®Ó lμm thuÕ chÝnh cung(1)
; −íc sè h»ng n¨m
ph¶i dïng ®Ó lμm chi tiªu th−êng ; c¸c ®êi xÕp ®Æt ®Òu cã ®ñ tiÕt môc
cÇn ph¶i tra cøu cho râ rμng. VËy lμm Quèc dông chÝ chÐp vμo thø s¸u.
*
* *
Kinh DÞch nãi : "Lμm ra vμ sö dông tiÒn cña cho hîp lÏ ; ®Þnh danh tõ
cho chÝnh ®¸ng cÊm d©n lμm ®iÒu tr¸i, thÕ gäi lμ hîp lÏ ph¶i". Phμm viÖc
g× cã lîi, dÔ sinh ra tranh c−íp nhau cÇn ph¶i ph©n biÖt ph¶i tr¸i, nªu râ
lÖnh cÊm, ®Ó trõng trÞ nh÷ng kÎ kh«ng thÓ d¹y b¶o ®−îc, th× mu«n d©n
míi ®−îc trÞ yªn. Cho nªn nãi viÖc cÊm d©n lμm tr¸i phÐp liÒn sau viÖc lý
tμi lμ v× h×nh ph¹t kh«ng thÓ bá thiÕu ®−îc.
N−íc ViÖt ta, tõ Lý, TrÇn dùng n−íc, ®êi nμo còng cã s¸ch h×nh luËt
cña ®êi Êy. Nay tuy kh«ng xÐt ®−îc kü cμng, nh−ng ®¹i yÕu vÒ c¸c ®iÒu
lÖ phßng kÎ gian, cÊm kÎ lμm bËy ®Òu ®· ®ñ c¶. Nhμ Lª næi lªn th× ®êi
ThuËn Thiªn [1428 − 1434] ®Þnh ra luËt lÖnh, ®êi Hång §øc ®Þnh râ
thªm ®iÒu lÖ, nh÷ng c«ng viÖc ®Ó söa ch÷a cho d©n, tiÕt môc ®· kü cμng
l¾m råi. Tõ Trung h−ng trë vÒ sau noi theo ®iÓn cò, ®Õn ®êi VÜnh Thä
[1658 − 1662], C¶nh TrÞ [1662 − 1672] ®Æt thªm râ ra, ®êi ChÝnh Hßa
[1680 − 1705], B¶o Th¸i [1720 − 1729] chuÈn ®Þnh l¹i, luËt lÖ vÒ kh¸m
xÐt xö ®o¸n, t−êng tÊt kh«ng sãt. Tõng khoa, tõng ®iÒu quý b¸u Êy ®·
thμnh ra hiÕn ph¸p nhÊt ®Þnh, rÊt râ rμng. Kho¶ng h¬n mét tr¨m n¨m,
cã lóc l¹i chÊn chØnh mμ söa ch÷a thªm ra, khu«n phÐp ®Òu ë trong ®ã
kh«ng ai v−ît ®−îc.
¤i ! Lμm ra h×nh luËt cèt ®Ó ng¨n ngõa d©n, tõ thêi Tam §¹i(2)
trë vÒ
sau, trÞ n−íc kh«ng thÓ bá thiÕu h×nh luËt ®−îc. ViÖc chia ra tõng ®iÒu, hîp
l¹i mét mèi cÇn ph¶i râ rμng. VËy lμm H×nh luËt chÝ, chÐp vμo thø b¶y.
*
* *
(3) Tøc lμ thuÕ chÝnh ng¹ch, nh− thuÕ ®inh, thuÕ ®iÒn.
(1) Ba ®êi v−¬ng bªn Trung Quèc : H¹, Th−¬ng, Chu.
17

Nh÷ng kÎ c−íp trém gian phi, h×nh ph¹t kh«ng thÓ ng¨n cÊm næi,
ph¶i cã binh lÝnh ®Ó dÑp ®i. §êi Ngu ThuÊn lÊy chøc sÜ s−(1)
kiªm viÖc
binh, ®êi Chu th× chøc t− m· coi viÖc qu©n ®Òu liÖt vμo h¹ quan(2)
. VÒ
binh chÝnh, quy chÕ ®· t−êng tËn tõ l©u råi. Dïng ®Ó ®¸nh kÎ kh«ng
thÇn phôc vμ chèng kÎ ®èi ®Þch bªn ngoμi th× viÖc lín cña n−íc lμ cèt ë
binh. VËy chÕ ®é vÒ nu«i nÊng, ph−¬ng ph¸p vÒ khu xö, ng−êi trªn ph¶i
nghÜ cho ph¶i ®¹o. Lý, TrÇn lÊy sù truyÒn ng«i cho nhau mμ ®−îc n−íc,
lóc míi khai s¸ng kh«ng phiÒn ®Õn søc binh lÝnh. Sau khi gi÷ c¬ nghiÖp
®· thμnh th× viÖc ph¸ qu©n Tèng, dÑp qu©n Nguyªn uy thanh lõng lÉy,
kh«ng bëi cí nμo kh¸c mμ bëi trÞ binh ph¶i ®¹o. Nhμ Lª khi s¸ng nghiÖp,
lóc Trung h−ng, ®Òu tr¶i qua tr¨m trËn gian nan míi b×nh ®Þnh th× søc
cña binh lÝnh cã thÓ gäi lμ rÊt m¹nh. Nh−ng råi sau qu©n lÝnh cËy c«ng
thμnh ra kiªu hçng. Tõ ®êi VÜnh Thä [1658 − 1680] trë vÒ sau, hä dÇn
dÇn v−ît ra ngoμi vßng kiÒm chÕ. Cho ®Õn cuèi ®êi C¶nh H−ng, qu©n
lÝnh ba phñ g©y ra biÕn lo¹n, cËy c«ng lμm cμn, kh«ng thÓ ng¨n cÊm
®−îc, råi n−íc còng mÊt theo. ¤i ! xÐt kü nh÷ng viÖc h−ng, vong cña ®êi
tr−íc th× viÖc trÞ binh cÇn ph¶i cÈn thËn l¾m ! Nh÷ng phÐp chÕ ngù qu©n
lÝnh vμ ph−¬ng ph¸p cÊp nu«i, luyÖn tËp, gi¶ng binh, duyÖt binh cña c¸c
®êi ®· cã ®ñ tiÕt môc, cã thÓ tra ®−îc, cÇn ph¶i kh¶o kü tr−íc sau. VËy
lμm Binh chÕ chÝ, chÐp vμo thø t¸m.
*
* *
ChÝnh sù ®êi tr−íc ®êi sau, ph¶i cã s¸ch vë ®Ó ghi chÐp, th× míi biÕt
®−îc trÞ hay lo¹n, thÊy ®−îc thÞnh hay suy, s¸ch vë lμ ®Ó gom gãp mu«n
viÖc vμo ®Êy.
§inh, Lª trë vÒ tr−íc, v¨n hãa n−íc ViÖt ta ch−a ph¸t triÓn. Tõ khi
Lý, TrÇn dÊy lªn, v¨n vËt ®· thÞnh, nh÷ng vua s¸ng t«i hiÒn tr−íc thuËt
ra, nh÷ng ng−êi häc réng tμi cao ph¸t huy thªm h¬n bèn tr¨m n¨m, [v¨n
hãa] ®· tá ra tèt ®Ñp. §Õn ®êi Hång §øc nhμ Lª, vËn héi cμng më mang,
trªn cã nhμ vua s¸ng thuËt ra, ®iÓn ch−¬ng rÊt nhiÒu, d−íi th× bÒ t«i
h−ëng øng theo, v¨n ch−¬ng còng giái. Cho nªn s¸ch vë ®Çy rÉy, thùc lμ
rÊt thÞnh. Nh−ng tr¶i nhiÒu phen biÕn lo¹n nªn c¸c s¸ch t¶n m¸t ®i, tiÕc
(2) Chøc quan gi÷ viÖc h×nh ngôc.
(3) Chøc quan gi÷ viÖc binh (Chu lÔ).
18

r»ng nay kh«ng cßn mÊy ! Tuy vËy, nh÷ng s¸ch cò n¸t cßn sãt l¹i còng
cã thÓ kh¶o cøu ®−îc ; mét Ýt s¸ch cßn l¹i ®Òu lμ tinh thÇn cña ng−êi x−a
ngô ë trong, lÏ nμo l¹i ®Ó cho mai mét mμ kh«ng truyÒn b¸ l¹i ru ?
Trung h−ng trë vÒ sau h¬n hai tr¨m n¨m, s¸ch vë còng cßn t×m ra ®−îc
nhiÒu. Cuèi nhμ Lª, v¨n vËn l¹i më mang Ýt nhiÒu, khi Êy cã ng−êi chó ý
vÒ kinh sö, cã ng−êi næi tiÕng vÒ v¨n th¬ lμm ra çc bμi, ®Òu cã thÓ dïng
®−îc. Nay chÐp c¶ l¹i chia biÖt ra tõng lo¹i, ghi ®¹i l−îc tõng bé s¸ch ®Ó
râ t©m thuËt cña t¸c gi¶. VËy lμm V¨n tÞch chÝ, chÐp vμo thø chÝn.
*
* *
ChÝnh trÞ trong n−íc ®· lμm råi, th× viÖc giao thiÖp víi n−íc l¸ng giÒng,
phông sù n−íc lín cho hîp lÏ cμng nªn cÈn thËn l¾m. V× nh÷ng giÊy tê ®i
l¹i, sø mÖnh giao th«ng, çc n−íc ngoμi coi ®Êy ®o¸n ®−îc n−íc m×nh
m¹nh hay yÕu ; thÓ diÖn cña mét n−íc bëi ®Êy mμ ®−îc träng hay bÞ
khinh. Cho nªn tá lßng tin thùc, g©y t×nh hßa h¶o, lμ mét ®iÒu cèt yÕu lín.
N−íc ViÖt ta lËp ra ë xø nãng, tõ x−a cã tiÕng lμ n−íc v¨n vËt. Tuy ë
xa çch biÓn kh¬i nh−ng Trung Quèc vÉn coi träng ta lμ n−íc nho nh·.
Tõ §inh, Lª, Lý, TrÇn ®−îc chÞu phong ®iÓn cña Trung Quèc, danh hiÖu
vÎ vang rùc rì trong s¾c phong ; ¬n vinh ®Çm thÊm s¸ng tá ®Õn cét ®ång.
VÒ lÔ cèng hiÕn, nghi thøc kho¶n tiÕp, çc ®êi tïy thêi ch©m ch−íc mμ
lμm, ®Òu kh«ng mÊt quèc thÓ, l¹i ®−îc ng−êi Trung Quèc kÝnh träng.
§Õn nhμ Lª dùng c¬ nghiÖp, b×nh ®−îc giÆc Ng«(1)
, mμ ph¶i lùa lêi
mÒm dÎo ®Ó gi¶ng hßa ; khi trung h−ng diÖt M¹c ph¶i tèn c«ng biÖn
b¹ch vÒ danh nghÜa, khi Êy giÊy tê ®i l¹i ®«i bªn ®Òu ¨n khíp c¶, thμnh
ra chuyÓn viÖc chiÕn tranh ra giao h¶o, dÑp viÖc binh ®ao mμ hßa b×nh,
nh− thÕ ®ñ thÊy çi c«ng hiÖu cña giÊy tê rÊt cã lîi cho n−íc. Cßn nh÷ng
tê biÓu ch−¬ng khi ®−a lÔ cèng, lÔ mõng sang Trung Quèc, ®iÓn lÖ vÒ sø bé
®i l¹i, c«ng viÖc vÒ chia ®Þnh biªn c−¬ng, s¸ch cña çc triÒu cßn sãt l¹i, cã
thÓ kh¶o cøu ®−îc ; nh÷ng ng−êi kª cøu vÒ ®êi cæ cÇn ph¶i xem cho ®ñ.
VËy lμm Bang giao chÝ, chÐp vμo thø m−êi.
(1) Tøc lμ nhμ Minh ë Trung Quèc. V× Chu Nguyªn Ch−¬ng, vua nhμ Minh, tr−íc lμ Ng«
v−¬ng nªn quen dïng ch÷ Ng«.
19

PHμM LÖ
Sù tÝch chÐp ë s¸ch nμy, trªn tõ ®êi th−îng cæ, xuèng ®Õn cuèi [HËu]
Lª, chøng dÉn ®Òu cã ®iÓn tÝch. VÒ çc sö thÇn bμn luËn, cã ph¸t minh
®−îc ®iÒu g× còng ®Òu chÐp vμo ®Ó xem. NÕu cã chç nμo ph¶i hay tr¸i
nªn ®Ýnh chÝnh l¹i, th× t«i lÊy ý riªng c©n nh¾c, biÖn luËn ë d−íi råi nªu
mét ch÷ "¸n" lªn ®Çu ®Ó ph©n biÖt. §ã lμ v× ph¶i ®¾n ®o sù lý t×m ®Õn lÏ
ph¶i, kh«ng d¸m chª bai x»ng bËy.
VÒ D− ®Þa chÝ chÐp ®ñ çc tªn ®Êt nh©n cò ®æi míi vμ c¶nh trÝ nói
s«ng ®Òu cã chøng cí ®Ých x¸c, chØ vÒ phong thæ th× chç chÐp kü, chç
chÐp dèi kh«ng thÓ ®ñ hÕt ®−îc. Nh÷ng ®iÒu kh«ng biÕt ®μnh bá thiÕu,
®îi sau sÏ thªm vμo.
VÒ Nh©n vËt chÝ, vua chóa th× chÐp ®ñ thø tù tr−íc sau, bÒ t«i th×
ng−êi tμi giái chia ra tõng lo¹i. ChÐp vÒ vua chóa th× chØ nãi ®¹i c−¬ng,
chÐp vÒ ng−êi tμi giái th× chÐp râ c¶ sù tr¹ng. Bëi v× viÖc lμm cña çc vua
cã thÓ kh¶o ®−îc ë quèc sö, cßn c«ng viÖc tr−íc sau cña çc bÒ t«i, sö ký
ch−a chÐp ®ñ, cho nªn [ng−êi nμo cã] mét lêi nãi hay, mét viÖc lμm tèt
th× theo lo¹i mμ chÐp c¶ ra ®Ó nªu ®øc nghiÖp cña ng−êi Êy.
VÒ Quan chøc chÝ, LÔ nghi chÝ cã rÊt nhiÒu ®iÒu môc, nÕu kh«ng t×m
réng chÐp kü th× kh«ng thÓ râ rμng ®Çy ®ñ ®−îc. Cho nªn phμm nh÷ng
chøc [vô cña quan nμo], nghi [tiÕt cña lÔ nμo] nhÊt nhÊt chÐp ®ñ ; dïng
®Ó kª cøu vÒ chÝnh sù, kh¶o xÐt vÒ nghi tiÕt míi kh«ng thiÕu sãt.
Trong çc "chÝ", lÊy ®ñ mäi viÖc, chÐp c¶ v¨n tõ. Phμm çc chiÕu
lÖnh, tÊu ch−¬ng cña çc ®êi cã quan hÖ ®Õn cèt yÕu cña ®iÓn ch−¬ng ®Òu
chÐp vμo hÕt th¶y. Vμ v¨n th¬ cña çc danh c«ng, cù nho(1)
cã thÓ chÐp
®−îc, còng ®Òu tïy lo¹i chÐp mμ kh«ng bá sãt. VÝ nh− qu¶ mïa thu, hoa
mïa xu©n, tïy ý trÈy c¶ hai, th× míi khái thiªn vÒ mét bªn.
Çc s¸ch ë Trung Quèc dÉn chøng vμo th× cã çc bé nh− Chu lÔ(2)
, hai
m−¬i mèt bé sö(1)
, V¨n hiÕn th«ng kh¶o(2)
, §¹i häc diÔn nghÜa(3)
, §¹i
(1) Danh c«ng : nh÷ng ng−êi lμm quan to häc giái cã danh tiÕng. Cù nho : nh÷ng nhμ
Nho häc giái cã tiÕng.
(2) S¸ch chÐp vÒ ®iÓn lÔ vμ quan chøc ®êi Chu.
20

Thanh h×nh luËt(4)
. Cßn sù dÉn dông sö s¸ch cña n−íc ta th× môc lôc ®·
chÐp ®ñ ë V¨n tÞch chÝ råi, kh«ng kÓ l¹i thªm thõa.
(3) ChÝnh sö nhμ Minh, lÊy 17 bé sö cña c¸c nhμ so¹n tr−íc hîp víi 4 bé sö Tèng, Liªu,
Kim, Nguyªn, in ra thμnh 21 bé. Sau ®êi Cμn Long nhμ Thanh l¹i in thªm 3 bé n÷a,
lμ 23 bé.
(4) Cña M· §oan L©m ®êi Nguyªn so¹n, bæ sung bé Th«ng §iÓn cña §ç Hùu vμ chÐp
thªm cho ®Õn ®êi Tèng Ninh T«ng, gåm 348 quyÓn.
(5) Do Ch©n §øc Tó ®êi Tèng so¹n, diÔn réng nghÜa s¸ch §¹i häc vμ chøng dÉn thªm
kinh sö, gåm 43 quyÓn.
(6) Cã lÏ lμ mét phÇn cña bé §¹i Thanh luËt lÖ, so¹n n¨m Cμn Long thø 5, gåm 47 quyÓn.
21

D− §ÞA CHÝ
QuyÓn I
Cña b¸u mét n−íc, kh«ng g× quý b»ng ®Êt ®ai : nh©n d©n vμ cña c¶i
®Òu do ®Êy mμ sinh ra. Cho nªn nhμ Thμnh Chu cÈn thËn vÒ c«ng viÖc
cña chøc ph−¬ng(1)
; çc ®êi coi träng vÒ chøc tr¸ch cña t− kh«ng(2)
®Òu
cèt ®Ó biÕt hÕt bê câi, mμ hiÓu râ lîi hay h¹i trong n−íc.
N−íc ViÖt ta, tõ ®êi Hïng v−¬ng dùng n−íc, chia ®Þa giíi, ®Æt kinh
®«, nói s«ng n−íc Nam ®· cã giíi h¹n ë "s¸ch trêi". Tuy tr¶i qua thêi
néi thuéc H¸n, §−êng c¾t ®Æt cã kh¸c, nh−ng ®Õn khi §inh, Lý nèi
nhau dÊy lªn, bê câi ®· nhÊt ®Þnh. TruyÒn ®Õn çc ®êi x−ng hïng x−ng
®Õ mét ph−¬ng, ®−îc s¾c vμng s¸ch phong cña Trung Quèc, dùng cét
®ång lμm giíi h¹n câi Nam cã 15 ®¹o thõa tuyªn chia ra rμo bäc çc
n¬i, cã thÓ gäi lμ mét b¶n ®å rÊt réng vμ bê câi cã nhÊt ®Þnh. Nh−ng tªn
®Êt nh©n cò ®æi míi tr−íc sau cã kh¸c nhau, phong khÝ mçi ngμy më
mang x−a nay cã biÕn ®æi, mμ sö ghi chÐp vÒ ®Þa d− kh«ng cã b»ng
chøng hoÆc cßn thiÕu sãt, th× ng−êi muèn xem réng biÕt kª cøu vμo ®©u
®Ó ®Ýnh chÝnh ®−îc !
[T«i] th−êng kh¶o : Tõ ®êi TriÖu Vò trë vÒ tr−íc, ®Êt Ngò LÜnh(3)
®Òu lμ câi ®Êt cña ViÖt. §Õn khi TriÖu ®· mÊt n−íc, th× çc ®êi vÒ sau
chØ cã vïng Giao Nam, thÕ th× ®Êt ë chç quan ¶i [gi¸p giíi hai n−íc]
(1) Tªn mét chøc quan ®êi x−a coi viÖc bê câi, ®Êt ®ai cña mét n−íc (Chu lÔ).
(2) Chøc quan tõ ®êi ThiÕu HiÖu ®Æt ra, coi gi÷ riªng vÒ viÖc ®Êt ®ai cña n−íc (Chu lÔ).
(3) Theo TiÒn H¸n th− chç ®Êt ë kho¶ng hai quËn Giao ChØ vμ Hîp Phè cã n¨m d·y nói,
nªn gäi lμ Ngò LÜnh. Theo Qu¶ng Ch©u ký th× §¹i Dò, Thñy An, L©m H¹, QuÕ
D−¬ng, YÕt D−¬ng lμ Ngò LÜnh. Theo §éc sö ph−¬ng d− kû yÕu th× Ngò LÜnh lμ n¨m
con ®−êng ®i vμo Ngò LÜnh.
22

tr−íc sau kh«ng gièng nhau. Tõ Lý, TrÇn trë vÒ tr−íc, ch©u Hoan,
ch©u ¸i cßn gäi lμ tr¹i, ®Õn nhμ Lª dÊy lªn, th× hai xø Êy míi lμ n¬i c¨n
b¶n, nh− thÕ th× câi ®Êt NhËt Nam còng më réng dÇn ra. §Õn nh− ®Þa
giíi trong 4 thõa tuyªn chia ra hay hîp l¹i, nói s«ng ë ngo¹i trÊn hiÓm
trë hay b»ng ph¼ng, chç nμy chç kia kh¸c nhau, h×nh thÕ mäi chç ®Òu
nªn kh¶o kü kª cøu thªm vμo, råi biªn ®ñ vμ chÐp râ. Nªn míi lÊy ë çc
s¸ch cò, tham kh¶o thªm ë çc truyÖn, ®Çu tiªn chÐp vÒ bê câi, chia
biÖt ra çc thõa tuyªn :
Thø nhÊt, nãi vÒ sù kh¸c nhau vÒ bê câi qua çc ®êi.
Thø hai, nãi vÒ sù kh¸c nhau vÒ phong thæ cña çc ®¹o.
ViÖc xÕp ®Æt cña ®êi x−a ®êi nay ®Òu nãi râ, çc sù tÝch ë n¬i gÇn, n¬i
xa ®Òu ghi ®ñ, ®Ó cho ng−êi xem cã thÓ më s¸ch mμ biÕt ®−îc kh¾p.
Sù KH¸C NHAU VÒ bê CâI QUA ÇC §êI
§êi Hïng v−¬ng dùng n−íc gäi lμ n−íc V¨n Lang, ®ãng ®« ë Phong
Ch©u(1)
, chia n−íc ta lμm 15 bé : Giao ChØ, Chu Diªn, Vò Ninh, Phóc
Léc, ViÖt Th−êng, Ninh H¶i, D−¬ng TuyÒn, Lôc H¶i, Vò §Þnh, Hoμi
Hoan, Cöu Ch©n, B×nh V¨n, T©n H−ng, Cöu §øc. Chç nhμ vua ë gäi lμ
n−íc V¨n Lang.
Lêi bμn cña sö thÇn hä Ng«(2)
: XÐt c−¬ng giíi n−íc ViÖt ta b¾t ®Çu
cã b»ng chøng kh¶o ®−îc lμ tõ ®êi H¸n chia ra 7 quËn, 56 huyÖn gäi lμ
bé Giao Ch©u. Tõ TÊn, Tuú trë vÒ sau th−êng cã nh©n cò hay ®æi míi
kh¸c nhau. §Õn ®êi §−êng, ®Æt ®¹o LÜnh Nam, lÊy ®Êt An Nam riªng ra
lμm phñ ®« hé, gåm cã 10 quËn 59 huyÖn tøc lμ quËn Giao ChØ, Cöu
Ch©n, NhËt Nam ë trong 7 quËn cña nhμ H¸n. Trong khi Êy cã nh©n cò
®æi míi, c¾t lÊy chç nμy ghÐp vμo chç kia råi c−¬ng giíi cña n−íc Nam ta
®Õn lóc Êy míi nhÊt ®Þnh.
(1) Sö cò chÐp : n−íc V¨n Lang, phÝa ®«ng ®Õn biÓn, phÝa t©y ®Õn ®Êt Ba Thôc, phÝa b¾c ®Õn
hå §éng §×nh, phÝa nam gi¸p n−íc Hå T«n, tøc lμ n−íc Chiªm Thμnh ngμy nay.
(2) Tøc Ng« Th× SÜ
23

Nay ®em nh÷ng tªn çc bé vÒ ®êi Hïng v−¬ng ®Æt ra mμ t×m trong
çc s¸ch ®Þa chÝ cña çc ®êi tr−íc th× thÊy : ë §−êng th−(1)
gäi lμ Giao
ChØ, Chu Diªn th× thuéc quËn Giao ChØ, gäi lμ Cöu Ch©n th× thuéc quËn
¸i Ch©u, gäi lμ Cöu §øc, ViÖt Th−êng th× thuéc quËn Hoan Ch©u, gäi lμ
Phóc Léc th× thuéc quËn §−êng L©m, gäi lμ Hoμi Hoan th× thuéc quËn
DiÔn Ch©u, gäi lμ Vò §Þnh th× thuéc quËn Giao ChØ, nh−ng ®Õn nhμ Tuú
®æi lμ Long B×nh. L¹i §−êng th− chÐp : ch©u Vò §Þnh cã ba huyÖn lÖ
thuéc vμo lμ : huyÖn Nhu ViÔn, hoÆc huyÖn §−êng L©m lμm bé Vò §Þnh,
cïng víi Phóc Léc, ®Òu gäi lμ bé c¶. §êi TÊn, bé Vò Ninh lμ huyÖn cña
Giao ChØ ; bé T©n H−ng ë Phong Ch©u còng thuéc quËn Giao ChØ, ®êi
Ng«(2)
b¾t ®Çu chia ®Æt lμm quËn. ChØ cã bé Lôc H¶i, B×nh V¨n th×
duyªn çch thÕ nμo ch−a râ. Cã lÏ còng lμ quËn, huyÖn trong ®Þa giíi cña
phñ ®« hé, ng−êi nhμ §−êng ®æi ra tªn míi, nªn kh«ng thÓ tra xÐt ®−îc.
NÕu b¶o r»ng n−íc V¨n Lang phÝa b¾c ®Õn hå §éng §×nh, thÕ th× tõ
®êi Hïng v−¬ng ®· cã ®Êt trong 7 quËn cña nhμ H¸n råi sao ?
KÓ ra, Nam H¶i, QuÕ L©m vμ mét nöa ®Êt T−îng QuËn, tõ tr−íc khi
nhμ TÇn ch−a më mang ®Æt quËn huyÖn, d©n ®Òu cßn lμ gièng Bμn Hå(3)
.
Çc d©n §ång, Dao, Linh, CËt(4)
®Òu cã qu©n tr−ëng cña hä th× Hïng
v−¬ng lμm g× mμ cã ®Êt Êy ®−îc. V¶ l¹i, Hïng v−¬ng ®−¬ng vμo ®êi
Nghiªu, ThuÊn ë Trung Quèc th× khi Êy hå §éng §×nh lμ n¬i hiÓm yÕu,
®−¬ng bÞ ng−êi Tam Miªu(5)
ng¨n trë, c−¬ng giíi vÒ phÝa b¾c n−íc ta lóc
bÊy giê lμm g× ®· ®Õn ®Êy ®−îc ! Tõ khi ng−êi nhμ TÇn hμng phôc ®−îc
c¶ B¸ch ViÖt th× hai tØnh Qu¶ng §«ng, Qu¶ng T©y míi ®Æt lμm quËn
huyÖn. TriÖu Vò ®Õ nhê mÖnh lÖnh cña nhμ TÇn, nh©n lóc lo¹n míi
chiÕm cø lÊy. Tõ Nam H¶i, Phiªn Ngung trë vÒ nam, tõ Kh¸nh ViÔn, T−
(3) ë môc §Þa lý chÝ.
(1) ChØ nhμ Ng« ®êi Tam quèc.
(2) Tªn gäi chung mét sè d©n téc ë miÒn nói nh− Dao, M¸n, ®Òu tin lêi truyÒn thuyÕt : tæ
tiªn m×nh khi x−a cã quan hÖ víi con chã thÇn Bμn Hå.
(3) §ång, Dao, Linh, CËt ®Òu lμ tªn d©n téc thiÓu sè x−a ë miÒn Nam Trung Quèc.
(4) Gåm nhiÒu gièng ng−êi Miªu ë Trung Quèc. Thêi cæ lμ n−íc Tam Miªu ë vμo kho¶ng
gi÷a §éng §×nh, Bμnh Tr¹ch, tøc lμ ®Êt thuéc tØnh Hå Nam b©y giê.
24

¢n, Th¸i B×nh(1)
trë vÒ b¾c, gäi lμ Nam ViÖt th× Giao Ch©u kh«ng ë vμo
trong Êy.
L¹i ®Þa chÝ nhμ §«ng H¸n(2)
gäi quËn Giao ChØ lμ n−íc cña An D−¬ng
v−¬ng, çch phÝa nam ®Êt L¹c D−¬ng(3)
11.000 dÆm, th× ®ñ râ r»ng ®Êt
n−íc çc ®êi dùng ra tr−íc thêi An D−¬ng v−¬ng tøc lμ c−¬ng giíi cña
n−íc Nam ngμy nay. Tøc nh− thiªn "Nghiªu ®iÓn" ë Kinh th− cã chÐp :
"Sai Hy Thóc ®Õn Nam Giao" ; sö nhμ Chu chÐp : "Giao ChØ ë vÒ phÝa
nam", th× tõ ®êi §−êng Nghiªu ®Õn ®êi nhμ Chu, n−íc ta ®· cã giíi h¹n
nhÊt ®Þnh råi. B¶o lμ phÝa nam ®Õn ®Êt Ba Thôc, th× nay xÐt ra chç ®Êt
cïng cùc cña tØnh H−ng Ho¸, th«ng víi tØnh V©n Nam lμ ®Êt Ba Thôc
ngμy tr−íc, cho nªn An D−¬ng v−¬ng ë ®Êt Ba Thôc mμ sang lÊy V¨n
Lang, chç nμy cã thÓ lμ mét b»ng chøng ®Ó xÐt nghiÖm ®−îc(4)
".
XÐt trong s¸ch vë ®· ghi chÐp ; ®Êt n−íc ta phÝa ®«ng ®Õn biÓn, phÝa
t©y gi¸p V©n Nam ; phÝa nam gi¸p n−íc Chiªm Thμnh, phÝa b¾c gi¸p
tØnh Qu¶ng T©y, phÝa ®«ng b¾c gi¸p tØnh Qu¶ng §«ng, phÝa t©y nam
gi¸p n−íc L·o Qua(5)
, so víi sö cò ®· chÐp còng gÇn gièng nhau. Nh−ng
gäi Hå T«n lμ Chiªm Thμnh th× kh«ng cã b»ng chøng g× c¶.
Ng−êi ®êi tr−íc ghi ®Þa giíi mét ch©u, mét huyÖn cßn chÐp c¶ 8 bªn
gi¸p giíi, huèng chi lμ c−¬ng giíi mét n−íc. Cho nªn ph¶i ph©n biÖt cho
râ rμng.
An D−¬ng v−¬ng ®· diÖt ®−îc Hïng v−¬ng, ®æi quèc hiÖu lμ n−íc ¢u
L¹c, ®ãng ®« ë Phong Khª(6)
, ®¾p Loa Thμnh.
Cuèi nhμ TÇn, chøc óy quËn Nam H¶i lμ TriÖu §μ kiªm tÝnh c¶ ®Êt
QuÕ L©m, T−îng QuËn, ®¸nh diÖt An D−¬ng v−¬ng, tù lËp lμm Vò
v−¬ng [n−íc Nam] ViÖt, sai hai viªn sø coi gi÷ quËn Giao ChØ vμ quËn
(5) Ba ®Êt nμy ®Òu thuéc vÒ tØnh Qu¶ng T©y cña Trung Quèc.
(6) Tøc lμ HËu H¸n th−, môc QuËn quèc chÝ. Nhμ §«ng H¸n tøc lμ HËu H¸n, b¾t ®Çu tõ
Quang Vò dêi ra L¹c D−¬ng trë vÒ sau.
(7) Kinh thμnh cã tõ ®êi §«ng Chu. Nay lμ ®¹o Hμ L¹c, tØnh Hμ Nam (Trung Quèc).
(1) Hä Ng« cho tØnh V©n Nam lμ ®Êt Ba Thôc kh«ng ®óng, v× Ba Thôc x−a lμ ®Êt Tø Xuyªn,
víi n−íc V¨n Lang cßn çch TuÊn §iÒn (V©n Nam), kh«ng liÒn ®Êt nhau (VSTGCM).
(2) Tøc lμ n−íc Nam Ch−ëng, khi x−a ë phÝa b¾c n−íc V¹n T−îng (Ai Lao).
(3) Nay lμ thμnh Cæ Loa.
25

Cöu Ch©n. N−íc Nam ta bÌn thuéc vÒ nhμ TriÖu. TruyÒn ®Õn ®êi VÖ
D−¬ng v−¬ng, Vò ®Õ nhμ H¸n sai [Lé] B¸c §øc, D−¬ng Béc ®em qu©n
sang ®¸nh, lÊy ®Êt cña nhμ TriÖu chia lμm 9 quËn lμ : Nam H¶i, Th−¬ng
Ng«, UÊt L©m, Hîp Phè vμ Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam, Ch©u Nhai,
§am NhÜ, ®Æt thø sö vμ th¸i thó ®Ó cai trÞ.
Lêi bμn cña Ng« Chóc Lý(1)
: §Êt Ngò LÜnh ®èi víi n−íc ViÖt ta lμ
chç hiÓm trë tøc lμ cöa ngâ cña n−íc nhμ, còng nh− ®Êt Hæ Lao n−íc
TrÞnh, ®Êt H¹ D−¬ng cña n−íc Qu¾c(2)
, thÕ th× ng−êi lμm chñ n−íc ViÖt
ph¶i nªn ®Æt qu©n ë chç hiÓm Êy ®Ó gi÷ lÊy ®Êt n−íc. Hä TriÖu ®Ó mÊt
chç hiÓm Êy, nªn ®Õn nçi n−íc mÊt nhμ tan, câi ®Êt bÞ chia n¸t mμ n−íc
ViÖt ta l¹i thμnh ra t×nh thÕ ph¶i chia ra nam b¾c ; vÒ sau dï cã vua
chóa nμo næi lªn, nh−ng chç ®Êt hiÓm ®· mÊt, lÊy l¹i ®−îc còng khã.
Cho nªn Tr−ng n÷ v−¬ng dÉu t¹m gi÷ yªn ®−îc ®Êt LÜnh Nam nh−ng v×
kh«ng chiÕm cø ®−îc ®Êt Ngò LÜnh lμ chç hiÓm yÕu nªn råi còng mÊt.
Thêi SÜ v−¬ng tuy còng lμ toμn thÞnh, nh−ng vÉn chÞu tiÕng lμ ch− hÇu
lóc bÊy giê, ch−a ®−îc gäi lμ vua, sau khi chÕt råi n−íc còng mÊt theo.
Råi ®Õn §inh, Lª, Lý, TrÇn chØ cã ®Êt tõ Giao Ch©u trë vÒ phÝa nam chø
kh«ng lÊy l¹i ®−îc kho¶ng ®Êt cò cña hä TriÖu n÷a lμ v× thêi thÕ b¾t
buéc ph¶i nh− vËy.
Lêi bμn cña Ng« Ngä Phong(3)
: XÐt s¸ch ViÖt chÝ, çch phÝa t©y
huyÖn H−ng Yªn thuéc tØnh Qu¶ng T©y 40 dÆm, cã mét çi thμnh t−¬ng
truyÒn do TÇn Thuû Hoμng ®¾p ra ®Ó ng¨n çch n−íc ViÖt. Ch©n mãng
x©y b»ng ®¸, nÒn cò h·y cßn. VÒ phÝa t©y nam còng cã thμnh cña n−íc
ViÖt ta, phÝa b¾c çch thμnh cña nhμ TÇn 20 dÆm cã cöa ¶i nghiªm cÊm,
hai bªn nói ®øng cao, gi÷a chØ võa mét con ngùa ®i lät, khi cã tuyÕt chØ
®i ®−îc ®Õn ®Êy th«i, nÕu cã tuyÕt lín cã khi chØ ®i ®−îc ®Õn quËn QuÕ
L©m, kh«ng ®i tíi phÝa nam ®−îc n÷a. Khi nhμ TÇn ®¾p thμnh, ®−¬ng
vμo lóc Thñy Hoμng ch−a më mang tíi ®Êt D−¬ng ViÖt(4)
, mμ khÝ hËu
cña trêi vμ h×nh thÕ cña ®Êt, ®· cã giíi h¹n nam b¾c nhÊt ®Þnh råi. §Õn
khi nhμ TÇn chia n−íc ta ra lμm quËn huyÖn, th× ®Êt Ngò LÜnh thμnh ra
(4) BiÖt hiÖu cña Ng« SÜ Liªn. Çc lêi bμn cña hä Ng« ®Òu chÐp trong §VSKTT.
(1) Hai n−íc ë Trung Quèc trong thêi Xu©n Thu.
(2) Tªn hiÖu cña Ng« Th× SÜ.
(3) Mét miÒn thuéc vÒ B¸ch ViÖt, ë vμo tØnh Giang T©y cña Trung Quèc.
26

®Êt cña Trung quèc. Hä TriÖu chiÕm lÊy ®Êt Êy cña nhμ TÇn. §Õn nhμ
H¸n l¹i diÖt hä TriÖu mμ lÊy l¹i th× ®Êt Giao Nam ta l¹i ë ngoμi Ngò
LÜnh. Ngò LÜnh tr−íc thuéc vÒ nhμ TriÖu, v× TriÖu mÊt n−íc, sau l¹i vÒ
nhμ H¸n ; thÕ th× Ngò LÜnh vèn kh«ng ph¶i lμ ®Þa giíi cña quËn Giao
ChØ, Cöu Ch©n vμ NhËt Nam. NÕu nhμ TriÖu gi÷ ®−îc th× ba quËn Êy
còng chØ lÖ thuéc vμo TriÖu th«i. Sau nμy §inh, Lª, Lý, TrÇn chØ cã ®Êt
cò tõ Giao Ch©u trë vÒ phÝa nam, chø kh«ng ph¶i lμ bëi nhμ TriÖu ®Ó
mÊt chç ®Êt hiÓm mμ g©y nªn. Nhμ TriÖu ®Æt hai viªn sø ë trong n−íc
ViÖt tøc lμ ®Êt cña hai quËn ®êi nay th× sao l¹i cho Ngò LÜnh lμ chç hiÓm
cña ba quËn ®−îc, mμ tiÕc cho §inh, Lª, Lý, TrÇn kh«ng lÊy l¹i ®−îc ®Êt
cò ? V× khÝ thÕ trêi ®Êt ®· xÕp ®Æt s½n råi, th× ®Êt Giao Nam ta còng sÏ
cã th¸nh hiÒn hμo kiÖt øng vËn héi mμ sinh ra.
Xem nh− Thμnh Thang(1)
chØ cã 70 dÆm ®Êt, V¨n v−¬ng(2)
chØ cã 100
dÆm ®Êt mμ ®Òu cã thÓ lμm vua c¶ thiªn h¹, b¾t c¸c ch− hÇu triÒu phôc.
VËy, nÕu phËn ®Êt ®−îc sao tèt chiÕu, vËn trêi thuéc vÒ n−íc m×nh th× cã
thÓ v−ît qua [Ngò ] LÜnh ®Ó lÊy ®Êt Trung Nguyªn, chø sao chÞu bo bo ë
trong khu vùc Ngò LÜnh mμ th«i − ?".
Lêi ¸n(3)
: ChÝn quËn cña nhμ H¸n ®Æt ra :
QuËn Nam H¶i cã 6 huyÖn(a)
,
QuËn Th−¬ng Ng« cã 11(4)
huyÖn(b)
,
QuËn UÊt L©m cã 8(1)
huyÖn(c)
,
(a) Phiªn Ngung, B¸c La, Trung Tóc, Long Xuyªn, Tø Héi, YÕt D−¬ng.
(b) Qu¶ng TÝn, T¹ Méc, Cao YÕu, Phong D−¬ng, L©m H¹, §oan Khª, Nh¹n DiÖp
(7)
, Phó
Xuyªn, LÖ Phè, M·nh L¨ng, Ch−¬ng B×nh.
(c) Bè S¬n, An Qu¶ng, A L©m, Qu¶ng Ch©u, UÊt L©m, Trung Chi
(8)
, QuÕ L©m, §μm
Trung.
(d) Hîp Phè, Tõ V¨n, Cao L−¬ng, L©m Nguyªn
(9)
, Chu Nhai
(10)
.
(®) Long Biªn, Liªn L©u, An §Þnh, C©u LËu, Mª Linh, Khóc D−¬ng, B¾c §íi, Kª Tõ, T©y
Vu, Chu Diªn, Phong Khª, Väng H¶i.
(1) Tªn mét vua ®êi nhμ Th−¬ng (Trung Quèc).
(2) Mét vua ®êi nhμ Chu (Trung Quèc).
(3) Lêi ¸n : nh÷ng ®o¹n "¸n" trong nμy lμ cña tr−íc gi¶ Phan Huy Chó.
(4) Chç nμy theo VSTGCM th× chØ cã 10 huyÖn, kh«ng cã huyÖn Ch−¬ng B×nh.
27

QuËn Hîp Phè cã 5 huyÖn(d)
,
QuËn Giao ChØ cã 12(2)
huyÖn(®)
,
QuËn Cöu Ch©n cã 5(3)
huyÖn(a)
,
QuËn NhËt Nam cã 5 huyÖn(b)
.
Cßn quËn Ch©u Nhai vμ §am NhÜ ch−a râ cã bao nhiªu huyÖn. Nay
xÐt c¸c s¸ch D− chÝ, th× quËn Nam H¶i, Hîp Phè nay thuéc Cao Ch©u,
Liªm Ch©u. QuËn Ch©u Nhai, §am NhÜ nay thuéc Quúnh Ch©u, §am
Ch©u ®Òu lμ ®Þa giíi tØnh Qu¶ng §«ng, quËn Th−¬ng Ng«, UÊt L©m nay
thuéc tØnh Qu¶ng T©y, duy quËn Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam míi lμ
®Êt cña n−íc ta. V× tõ ®êi nhμ H¸n ®em liÖt tÊt c¶ vμo quËn Giao Ch©u
ch−a cã ph©n biÖt râ rμng nªn ®Êt Giao Nam ta khi Êy thμnh ra quËn
huyÖn cña Trung Quèc c¶.
N¨m KiÕn Vò(4)
thø 15 [40 sau C«ng nguyªn] ®êi §«ng H¸n, ng−êi
con g¸i ë huyÖn Mª Linh thuéc Phong Ch©u lμ Tr−ng Tr¾c næi lªn, ®em
qu©n ®¸nh ®uæi th¸i thó quËn Giao ChØ lμ T« §Þnh, qu©n ®i ®Õn ®©u th×
nh©n d©n theo hÕt, c¶ nh÷ng ng−êi Man, Lý ë quËn Nam H¶i, Cöu
Ch©n, NhËt Nam, Hîp Phè còng ®Òu h−ëng øng c¶. Råi ®ã dÑp yªn ®−îc
h¬n 50 thμnh ë ®Êt LÜnh Nam, tù lªn lμm vua. Nhμ H¸n cho M· ViÖn
lμm Phôc Ba t−íng qu©n, men bê biÓn tiÕn sang, gÆp chç nμo cã nói th×
söa thμnh ®−êng, chõng ngh×n dÆm xa míi ®Õn L·ng B¹c. Tr−ng v−¬ng
rót lui gi÷ ®Êt CÊm Khª, cïng víi em g¸i lμ Tr−ng NhÞ chèng ®¸nh qu©n
H¸n, nh−ng bÞ thua, qu©n tan r· c¶, hai chÞ em ®Òu chÕt. Qu©n cßn sãt l¹i
(5) VSTGCM chÐp cã 12 huyÖn, kh«ng cã Qu¶ng Ch©u, UÊt L©m, cã thªm nh÷ng huyÖn :
Qu¶ng UÊt, L©m TrÇn, §Þnh Chu, T¨ng Thùc, LÜnh Ph−¬ng, Ung Kª.
(6) Theo VSTGCM chÐp lμ 7 huyÖn, thªm hai huyÖn ë §« Bμng, D− Ph¸t.
(7) VSTGCM chÐp lμ 7 huyÖn, thªm hai huyÖn §« Bμng, D− Ph¸t.
(8) Niªn hiÖu cña H¸n Vò ®Õ bªn Trung Quèc.
(9) Theo VSTGCM chØ cã huyÖn Phïng ThÆng, kh«ng cã Nh¹n DiÖp.
(10) VSTGCM chÐp lμ Trung Lùu.
(b) T− Phè, C− Phong, Hμm Hoan, V« C«ng
(4)
, V« Biªn.
(b) Chu Ng«, T©y QuyÓn, T−îng L©m, L− Dung, Tþ ¶nh
(5)
.
(1) Theo VSTGCM thÊy chÐp cã 10 huyÖn, kh«ng cã Phong Khª, Väng H¶i.
(2) Niªn hiÖu cña H¸n Vò ®Õ bªn Trung Quèc.
28

do §« D−¬ng ®em vÒ tô häp ë quËn Cöu Ch©n, M· ViÖn l¹i ®uæi ®¸nh,
®Õn huyÖn C− Phong th× §« D−¬ng ph¶i chÞu hμng. §Êt KiÖu Nam dÑp
yªn c¶, ViÖn míi dùng cét ®ång ë ®Êt KiÖu Nam(1)
®Ó lμm ®Þa giíi tËn
cïng cña nhμ H¸n. L¹i theo chÕ ®é quËn, huyÖn cò ®Ó cai trÞ. Tõ ®Êy vÒ
sau, n−íc L¹c ViÖt ph¶i theo çc c«ng viÖc cò cña M· ViÖn ®· ®Æt ra, nªn
n−íc ViÖt ta l¹i thuéc vÒ H¸n.
Lêi ¸n : S¸ch NhÊt thèng chÝ cña nhμ Minh(2)
chÐp : Cét
®ång ë ®éng Cæ S©m thuéc ch©u Kh©m, trªn cã lêi thÒ r»ng :
"Cét ®ång gÉy th× Giao ChØ ph¶i tiªu diÖt". Ng−êi n−íc ViÖt
ta sî cét ®ång gÉy nªn mçi khi cã ai ®i qua d−íi cét Êy, ®Òu
lÊy ®¸ ®¾p thªm vμo thμnh ra gß lín. Ch©u Kh©m ë vÒ phÝa
®«ng h¶i phËn n−íc ta. Çch phÝa t©y ch©u Êy 300 dÆm, cã
nói Ph©n Mao(3)
, ë l−ng chõng nói cã cét ®ång cao mét tr−îng
h¬n hai th−íc. VËy mμ xÐt ë s¸ch Th«ng ®iÓn(4)
cña §ç Hùu
®êi §−êng l¹i nãi r»ng : "Çch phÝa nam n−íc L©m Êp h¬n
2.000 dÆm, cã cét ®ång cña M· ViÖn dùng lªn" thÕ th× cét
®ång l¹i ë ngoμi quËn NhËt Nam, kh«ng gièng nh− NhÊt
thèng chÝ cña nhμ Minh, ch−a râ lμ s¸ch nμo ph¶i. ThiÕt
t−ëng lóc bÊy giê dùng cét ®ång tÊt dùng ë chç cïng cùc phÝa
nam, mμ ch©u Kh©m cßn gÇn ®Êt Trung Quèc, kh«ng lÏ l¹i
dùng mèc giíi ë chç Êy, th× cét ®ång ë ®éng Cæ S©m, ngê lμ
ng−êi sau dùng lªn. Trong kho¶ng ®êi Nguyªn Hßa(5)
, ®« hé lμ
(3) Kh«ng tra ®−îc râ lμ ë ®©u. Kh«ng biÕt cã ph¶i tøc lμ LÜnh Nam kh«ng ?
(4) VSTGCM vμ P§§C ®Òu chÐp lμ V« ThiÕt.
(5) TÊn th− ®Þa lý chÝ chÐp lμ B¾c ¶nh. Theo ch÷ Nho, ch÷ tþ vμ ch÷ b¾c gièng nhau, nªn
dÔ lÉn.
(a) Nay thuéc tØnh Qu¶ng §«ng.
(1) Minh nhÊt thèng chÝ lμ s¸ch ®Þa d− Trung Quèc, do vua Minh sai bän Lý HiÒn so¹n
ra, theo quyÓn NhÊt thèng chÝ cña nhμ Nguyªn.
(2) Tªn nói gi¸p giíi ta víi ch©u Kh©m, thuéc Qu¶ng Ch©u − Trung Quèc. T−¬ng truyÒn
nói cã nhiÒu cá tranh, mét nöa ngän cá rÏ vÒ phÝa nam, mét nöa rÏ vÒ phÝa b¾c.
(3) Néi dung chÐp vÒ ®iÓn lÖ chÝnh trÞ tõ ®êi Hoμng ®Õ ®Õn ®êi Thiªn B¶o nhμ §−êng,
gåm 200 quyÓn.
(4) Niªn hiÖu §−êng HiÕn T«ng, Trung Quèc (806 − 820).
29

M· Tæng cã dùng cét ®ång ë chç cò cña nhμ H¸n th× cét ®ång
Êy cã lÏ lμ M· Tæng dùng lªn mμ ®êi sau b¶o lμ di tÝch cña
Phôc Ba t−íng qu©n ch¨ng ? Nay h·y chÐp ra ®Ó tham kh¶o.
*
* *
Kho¶ng n¨m KiÕn An(1)
, nhμ HËu H¸n míi ®Æt ra Giao Ch©u ®Ó
thèng trÞ çc quËn. §Õn thêi Tam Quèc, vua Ng« lμ T«n QuyÒn lÊy cí
r»ng Giao Ch©u xa qu¸, míi chia tõ quËn Giao ChØ trë vÒ phÝa nam lμ
Giao Ch©u, vÒ phÝa b¾c lμ Qu¶ng Ch©u(a)
, ®Æt chøc thø sö riªng ®Ó cai
trÞ. Råi sau l¹i hîp lμm Giao Ch©u. §Õn khi T«n H¹o lªn ng«i, l¹i chia
lμm hai nh− cò. Sau l¹i chia Giao ChØ ra lμm quËn T©n H−ng cho §μo
Hoμng lμm Thø sö, ®« ®èc viÖc qu©n ë Giao Ch©u. Khi dÑp yªn ®−îc
nh÷ng ng−êi Di, L¹o(2)
ë quËn Vò B×nh, Cöu §øc, T©n H−ng, ®Æt ra 3
quËn vμ h¬n 30 huyÖn cña quËn Cöu Ch©n thuéc vÒ [n−íc TÊn](3)
. Cuèi
®êi Ngôy, Vò §Õ nhμ TÊn cho L· H−ng lμm An Nam t−íng qu©n, ®« ®èc
çc ®¹o qu©n ë Giao Ch©u. N−íc ta gäi lμ An Nam b¾t ®Çu tõ ®Êy.
Thêi nhμ TÊn chia Giao Ch©u lμm 7 quËn, 50 huyÖn :
QuËn Giao ChØ cã 14 huyÖn(a)
.
QuËn Cöu Ch©n cã 7 huyÖn(b)
.
QuËn NhËt Nam cã 5 huyÖn(c)
.
QuËn Cöu §øc cã 8 huyÖn(d)
.
(5) Niªn hiÖu H¸n HiÕn §Õ, Trung Quèc (196 − 219).
(a) Kh«ng cã huyÖn Phong Khª, Väng H¶i nh− cña nhμ H¸n ; thªm çc huyÖn : Giao
H−ng, Vò Ninh, Nam §Þnh, H¶i B×nh.
(b) T− Phè, Di Phong, Tr¹m Ng«, KiÕn S¬, Th−êng L¹c, Phï L¹c, Tïng Nguyªn.
(c) Theo y nh− çc huyÖn ®êi nhμ H¸n.
(d) Cöu §øc, Hμm Hoan, Nam L¨ng, D−¬ng To¹i, Phï Linh, Khóc T−, Phè D−¬ng, §« VÊn.
(®) Mª Linh, Gia Ninh, Ng« §Þnh, Phong S¬n, L©m T©y, T©y §¹o.
(e) Vò B×nh,Vò H−ng, C¨n Ninh, Phï An, Phong Khª, Kim S¬n, An §Þnh
(5)
.
(g) Nam B×nh, §¨ng X−¬ng, Tõ V¨n, §éc ChÊt, Ch©u Quan, Hîp Phè.
(1) Di cã lÏ chØ ng−êi Chμm ; L¹o cã lÏ chØ ng−êi M−êng Lμo håi Êy.
(2) Nguyªn v¨n "cËp Cöu Ch©n thuéc quèc tam thËp d− huyÖn". Nguyªn ®Êt Cöu Ch©n
håi ®ã thuéc vÒ nhμ TÊn, §μo Hoμng ®¸nh lÊy ®−îc.
30

QuËn T©n X−¬ng cã 6 huyÖn(®)
.
QuËn Vò B×nh cã 7 huyÖn(e)
.
QuËn Hîp Phè cã 6 huyÖn(g)
.
VÒ sau ng−êi L©m Êp(1)
th−êng ®Õn c−íp quËn NhËt Nam, quËn Cöu
Ch©n v× khi Êy quËn Giao Ch©u suy yÕu. Kho¶ng n¨m Nguyªn
Gia(2)
,nhμ Tèng sai §μn §¹o TÕ lμm thø sö Giao Ch©u dÑp yªn ®−îc
L©m Êp. Vò ®Õ nhμ L−¬ng l¹i chia Giao Ch©u ®Æt ra ¸i Ch©u, råi ®æi
quËn NhËt Nam gäi lμ §øc Ch©u. Tõ nhμ H¸n trë vÒ sau, cho ch©u ®−îc
thèng trÞ çc quËn. §êi Lôc TriÒu(3)
vÉn theo nh− thÕ. Chøc thø sö Giao
Ch©u thèng trÞ 7 chøc quËn thó.
Nhμ L−¬ng n¨m §¹i §ång(4)
thø 7 [541] chøc Qu©n gi¸m quËn Cöu
§øc lμ Lý B«n(a)
næi lªn, ®em qu©n ®¸nh ®uæi Thø sö lμ Tiªu T−, chiÕm
gi÷ lÊy thμnh Long Biªn, l¹i ®¸nh ph¸ ®−îc L©m Êp ë Cöu §øc, råi x−ng
lμ hoμng ®Õ, ®Æt quèc hiÖu lμ n−íc V¹n Xu©n. Khi qu©n nhμ L−¬ng sang
x©m lÊn, ®Õn s«ng T« LÞch, qu©n cña vua bÞ thua, ch¹y vμo thμnh Gia
Ninh, l¹i ch¹y vμo chç ng−êi L¹o ë quËn T©n X−¬ng råi chÕt. Anh lμ Lý
Thiªn B¶o cïng viªn t−íng ng−êi cïng hä lμ Lý PhËt Tö thu qu©n vμo
quËn Cöu Ch©n, gi÷ lÊy ®éng D· N¨ng(b)
x−ng lμ §μo Lang v−¬ng. Råi
®¹i t−íng [cña TiÒn Lý Nam §Õ] lμ TriÖu Quang Phôc ®em qu©n ®ãng ë
®Çm NhÊt D¹(c)
, x−ng lμ D¹ Tr¹ch v−¬ng(d)
chèng nhau víi qu©n nhμ
L−¬ng, qu©n L−¬ng tan vì bá ch¹y. Quang Phôc míi vμo ë thμnh Long
Biªn. Khi Êy §μo Lang v−¬ng ®· chÕt, PhËt Tö nèi ng«i(®)
®èc suÊt qu©n
(3) Ng−êi Chiªm Thμnh sau nμy.
(4) Niªn hiÖu Tèng V¨n §Õ, Trung Quèc (424 − 453).
(5) Theo TÊn th− ®Þa lý chÝ dÉn ë trong P§§C th× lμ hai huyÖn TiÕn S¬n vμ An Vò.
(a) Tøc lμ TiÒn Lý Nam ®Õ.
(b) Thuéc Ai Lao.
(c) Nay lμ b·i Tù Nhiªn, huyÖn §«ng An [H−ng Yªn].
(d) Tøc TriÖu ViÖt v−¬ng.
(d) Tøc HËu Lý Nam ®Õ.
(®) Nay lμ x· Th−îng Çt, H¹ Çt huyÖn Tõ Liªm [Hμ §«ng].
(e) Giao ChØ, Tèng B×nh, Long Biªn, Chu Diªn, Long B×nh, Gia Ninh, T©n X−¬ng, An
Nh©n, B×nh §¹o.
(1) S¸u triÒu vua ë Trung Quèc : Ng«, §«ng TÊn, Tèng, TÒ, L−¬ng, TrÇn.
(2) Niªn hiÖu L−¬ng Vò ®Õ, Trung Quèc.
31

chóng, cïng TriÖu ViÖt v−¬ng ®¸nh nhau ë ®Êt Th¸i B×nh, råi gi¶ng hßa
víi nhau, c¾t b·i Qu©n ThÇn lμm giíi h¹n(e)
. TriÖu ViÖt v−¬ng(1)
dêi vÒ
®ãng ë thμnh ¤ Diªn. Sau ®em qu©n ®¸nh diÖt TriÖu, x−ng lμ Nam §Õ,
®ãng ®« ë ¤ Diªn råi l¹i thiªn sang Phong Ch©u. Sau bÞ nhμ Tïy diÖt mÊt.
Nhμ Tïy chia Giao Ch©u ra lμm 5 quËn(2)
, 32 huyÖn.
QuËn Giao ChØ cã 9 huyÖn(g)
.
QuËn Cöu Ch©n cã 7 huyÖn(a)
.
QuËn NhËt Nam cã 8 huyÖn(b)
.
QuËn L©m Êp cã 4 huyÖn(c)
.
QuËn Tþ ¶nh cã 4 huyÖn(d)
.
§Çu ®êi Vò §øc(3)
nhμ §−êng lÊy hai huyÖn Giao Cèc, Kim An ë quËn
NhËt Nam lμm TrÝ Ch©u ®Æt riªng mét chøc thø sö, råi míi ®æi chøc thø
sö Giao Ch©u lμm chøc ®« ®èc. §Õn ®Çu n¨m VÜnh Huy(4)
, míi ®Æt phñ
An Nam ®« hé, coi 12 ch©u, 50 huyÖn :
Ch©u Giao cã 8 huyÖn(®)
.
(3) B¶o TriÖu ViÖt v−¬ng dêi vÒ ®ãng ë thμnh ¤ Diªn lμ kh«ng ®óng. Theo c¸c sö chÐp
th× chÝnh PhËt Tö sau khi gi¶ng hßa, dêi vÒ ®ãng ë ¤ Diªn.
(4) Theo Tïy ®Þa lý chÝ dÉn trong P§§C th× cã 6 quËn : thªm quËn ¶i ¢m, gåm cã 4
huyÖn : T©n Dung, Ch©n Long, §a N«ng, An L¹c.
(a) Cöu Ch©n, Di Phong, T− Phè, Long An, Qu©n An, An ThuËn, NhËt Nam.
(b) Cöu §øc, Hoμi Hoan, Phè D−¬ng, ViÖt Th−êng, Kim Ninh, Giao Cèc, An ViÔn, Quang
An.
(c) T−îng Phè, Kim S¬n, Giao Giang, Nam Cùc.
(d) Tþ ¶nh, Chu Ng«, Thä L·nh. T©y QuyÓn vμ Thä L·nh lμ huyÖn thuéc quËn Giao ChØ
ë ®êi H¸n, cßn ba huyÖn kia lμ huyÖn thuéc quËn NhËt Nam ®êi H¸n.
(®) Tèng B×nh, Nam §Þnh, Th¸i B×nh, Giao ChØ, Chu Diªn, Long Biªn, B×nh §¹o, Vò B×nh.
(e) ¤ L«i, Hoa Thanh, Ninh H¶i.
(g) Gia Ninh, Thõa Hãa, T©n X−¬ng, Cao S¬n, Ch©u Lôc.
(h) Nhu ViÔn, §−êng L©m, Phóc Léc.
(i) D−¬ng TuyÒn, Lôc Thñy, La ThiÒu.
(k) H©n Thμnh, Phó Xuyªn, B×nh T©y, L¹c Quang, L¹c DiÔm, M· Long
(4)
, §a V©n.
(l) Trung NghÜa, Long Tr×, T− N«ng, Vò §éng, Vò Dung, Vò Kim.
(1) Niªn hiÖu §−êng Cao Tæ, Trung Quèc (618 − 626).
(2) Niªn hiÖu §−êng Cao T«ng (650 − 655).
32

Ch©u Lôc cã 3 huyÖn(e)
.
Ch©u Phong cã 5 huyÖn(g)
.
Ch©u Phóc Léc cã 3 huyÖn(h)
.
Ch©u Thang cã 3 huyÖn(i)
.
Ch©u Chi cã 7 huyÖn(k)
.
Ch©u DiÔn cã 6(1)
huyÖn(l)
.
Ch©u Vò Nga cã 7 huyÖn(a)
.
Ch©u Vò An cã 2 huyÖn(b)
.
Ch©u ¸i cã 6 huyÖn(c)
.
Ch©u Hoan cã 4 huyÖn(d)
.
Ch©u Tr−êng cã 4 huyÖn(®)
.
Lêi ¸n : Ch©u Giao lμ ®Êt [cña n−íc] L¹c ®êi x−a, nhμ
H¸n gäi lμ quËn Giao ChØ, ®êi HËu H¸n ®æi lμ Giao Ch©u,
thèng trÞ c¸c quËn, ®êi Lôc triÒu còng theo thÕ. Ch©u Phóc
Léc còng lμ ®Êt [cña n−íc] L¹c tr−íc vμ lμ ®Êt T−îng quËn ë
®êi TÇn. N¨m Tæng Ch−¬ng(2)
thø 6 ®êi §−êng, thø sö quËn
TrÝ Ch©u lμ T¹ Ph¸p Thμnh lÊy ®Êt §−êng L©m cò ®Æt lμm
ch©u Phóc Léc. HuyÖn Nhu ViÔn nay lμ huyÖn Gia ViÔn.
HuyÖn §−êng L©m nay lμ ®Êt huyÖn Hoμi An, MÜ L−¬ng.
Ch©u ¸i lμ ®Êt T−îng QuËn ®êi TÇn, nhμ H¸n gäi lμ quËn
Cöu Ch©n, tõ nhμ TÊn trë vÒ sau còng thÕ. Ch©u Hoan x−a
(3) Theo P§§C th× cã 7 huyÖn, kh«ng cã huyÖn Vò §éng, thªm huyÖn Vò Lang vμ huyÖn
Hoμi Hoan.
(4) VSTGCM chÐp lμ ¢n Long : P§§C chÐp lμ T− Long.
(a) Vò Nga, M· Th¹ch
(2)
, Vò NghÜa, Vò Di, Vò Duyªn, Vò Lao, L−¬ng S¬n.
(b) Vò An, L©m Giang.
(c) Cöu Ch©n, An ThuËn, Sïng B×nh, Qu©n Ninh, NhËt Nam, Tr−êng L©m.
(d) Cöu §øc, Phè D−¬ng, ViÖt Th−êng, Hoμi Hoan.
(®) V¨n D−¬ng, §ång Th¸i, Tr−êng S¬n, Kú Th−êng.
(1) Niªn hiÖu §−êng Cao T«ng, Trung Quèc (xÐt niªn hiÖu nμy chØ cã hai n¨m, kh«ng cã
n¨m thø 6).
(2) Theo P§§C kh«ng cã M· Th¹ch, mμ lμ Nh− M·.
33

lμ n−íc ViÖt Th−êng. §êi TÇn thuéc vÒ ®Êt T−îng QuËn, ®êi
H¸n thuéc vÒ quËn Cöu Ch©n, Ng« ®Æt lμ quËn Cöu §øc, ®êi
Lôc triÒu còng theo thÕ. §Õn Tïy ®Æt lμ ch©u Hoan, l¹i ®Æt lμ
quËn NhËt Nam. Nhμ §−êng l¹i ®Æt lμ ch©u Hoan còng gäi lμ
quËn NhËt Nam. Ch©u Phong lμ n−íc V¨n Lang ®êi x−a,
thuéc vμo T−îng QuËn ®êi TÇn, vμ thuéc quËn Giao ChØ ®êi
H¸n, Ng« gäi lμ T©n H−ng, TÊn ®æi lμm T©n X−¬ng, TrÇn ®Æt
lμ H−ng Ch©u, Tïy l¹i ®æi lμm Phong Ch©u, sau gép c¶ vμo
quËn Giao ChØ. §Çu ®êi §−êng lÊy huyÖn Gia Ninh cña
quËn Giao ChØ ®Æt ra ch©u Phong. Ch©u Lôc ®êi TÇn lμ ®Êt
T−îng QuËn, ®êi H¸n thuéc quËn Giao ChØ. L−¬ng chia ra
lμm ch©u Hoμng vμ quËn Ninh H¶i, Tïy ®æi lμm ch©u V−¬ng.
§Õn ®êi §−êng ®æi lμm ch©u Lôc. Ch©u DiÔn còng lμ ch©u
Hoan, ®Çu ®êi §−êng ®Æt lμm ch©u Hoan, sau ®æi lμm ch©u
DiÔn mμ lËp riªng ch©u Hoan ra. HuyÖn Trung NghÜa vμ
huyÖn Long Tr× cã lóc gäi lμ quËn, cã lóc l¹i gäi lμ quËn DiÔn
Thñy. §Êt ch©u Tr−êng còng lμ ch©u Phóc Léc. Cßn nh− ch©u
Chi ngê nay lμ tØnhH−ng Hãa. Ch©u Vò Nga ngê nay lμ tØnh
Th¸i Nguyªn. Ch©u Thang ngê nay lμ tØnh Tuyªn Quang.
Ch©u Vò An ngê nay lμ tØnh Qu¶ng Yªn. L¹i lóc ®Çu nhμ
§−êng, th× ch©u L©m cã 3 huyÖn(a)
ch©u C¶nh cã 3 huyÖn(b)
®Òu lμ ®Êt L©m Êp. Lóc ®Çu nhμ §−êng thu phôc ®−îc L©m
Êp ®Æt vμo trong vßng c¬ my, nh−ng vÉn giao quyÒn cho ch©u
Hoan ë câi nam tr«ng coi. Sau ®ã l¹i nhËp vμo L©m Êp. [§Êt
Êy] tøc lμ ThuËn Hãa, Qu¶ng Nam ®êi nay.
*
* *
Kho¶ng ®êi Khai Nguyªn(1)
Mai Thóc Loan ë ch©u Hoan ®em qu©n
®¸nh chiÕm gi÷ lÊy ch©u(c)
, x−ng lμ H¾c §Õ råi bÞ qu©n nhμ §−êng diÖt
(a) L©m Êp, Kim Long, H¶i Giíi.
(b) Tþ ¶nh, Do V¨n, Chu Ng«.
(c) Nay lμ huyÖn Nam §−êng [NghÖ An].
(d) Nay cã ®Òn thê ë x· ThÞnh Quang, huyÖn Qu¶ng §øc.
34

mÊt. §Çu ®êi ChÝ §øc(1)
®æi lμm TrÊn Nam ®« hé phñ, ®¾p La Thμnh,
sau l¹i ®æi lμm An Nam ®« hé phñ. Kho¶ng ®êi Trinh Nguyªn(2)
, ng−êi ë
huyÖn §−êng L©m lμ Phïng H−ng næi lªn ®em qu©n ®¸nh Kinh l−îc sø
lμ Cao ChÝnh B×nh, vμo chiÕm gi÷ phñ thμnh. Ch−a ®−îc bao l©u th×
Phïng H−ng chÕt(d)
. §« hé lμ TriÖu X−¬ng sang ta, sai ng−êi dô con
Phïng H−ng ra ®Çu hμng, ®¾p thªm La Thμnh. Nhμ §−êng l¹i ®Æt chøc
®« ®èc ë ch©u Phong vμ ch©u Hoan. Khi Êy c¸c ch©u thuéc [phñ ®« hé]
®Òu ®Æt thø sö ®Ó thèng trÞ c¸c ch©u c¬ my. §Çu ®êi Nguyªn Hßa [808]
Tr−¬ng Chu lμm §« hé, ®¾p thªm thμnh §¹i La. L¹i nh©n v× thμnh hai
ch©u Hoan, ¸i tr−íc bÞ Hoμn V−¬ng n−íc L©m Êp(3)
ph¸ hñy nªn Chu
b¾t ®¾p l¹i hÕt. Thêi [§−êng] Môc T«ng, §« hé lμ Lý Nguyªn Tè cho
r»ng cöa thμnh cã n−íc ch¶y ng−îc, sî trong ch©u cã nhiÒu ng−êi lμm
ph¶n, míi dêi phñ thμnh ®Õn ngoμi cöa §«ng Quan. Thêi [§−êng] KÝnh
T«ng l¹i dêi chç phñ trÞ ®Õn huyÖn Tèng B×nh(4)
. Thêi [§−êng] ý T«ng,
ng−êi Nam ChiÕu th−êng ®Õn quÊy nhiÔu, ®¸nh lÊy phñ thμnh, vua
§−êng míi ®æi phñ lþ §« hé ra trÊn H¶i M«n(5)
, råi sai Cao BiÒn lμm
[chiªu th¶o sø ë] §« hé, ®¸nh ph¸ ®−îc Nam ChiÕu. Nh©n ®ã vua ®Æt
qu©n TÜnh H¶i ë Giao Ch©u cho Cao BiÒn lμm tiÕt ®é sø. Cao BiÒn gi÷
lÊy chç phñ trÞ, ®¾p thμnh §¹i La.
Bμi th«ng luËn cña sö thÇn hä Ng«(6)
: XÐt lóc ®Çu ®êi §−êng chia
thiªn h¹ ra lμm 15 ®¹o, lÊy ®Êt 9 quËn cña nhμ H¸n lμm ®¹o LÜnh Nam,
cßn ®Êt An Nam ®Æt lμm phñ ®« hé, ®Òu thuéc vμo ®¹o LÜnh Nam thèng
trÞ. §Õn n¨m Vò §øc thø 5 [622] gäi lμ Giao Ch©u. Tõ ®êi §iÒu Lé(7)
trë
(1) Niªn hiÖu §−êng HuyÒn T«ng, Trung Quèc (713 − 741).
(2) Niªn hiÖu cña §−êng Tóc T«ng (756 − 757).
(3) Niªn hiÖu cña §−êng §øc T«ng (785 − 802).
(1) Theo P§§C th× Hoμn V−¬ng lμ mét tªn kh¸c cña n−íc L©m Êp.
(2) Theo VSTGCM th× huyÖn nμy sau nμy lμ huyÖn Siªu Lo¹i, tøc ThuËn Thμnh (B¾c
Ninh).
(3) Theo Thanh nhÊt thèng chÝ th× ë huyÖn B¸c B¹ch, ch©u UÊt L©m (Qu¶ng T©y).
(4) Trong ViÖt sö tiªu ¸n cña Ng« Th× SÜ cã nh÷ng ®o¹n th«ng luËn kh«ng râ cña chÝnh
Ng« Th× SÜ hay cña mét ng−êi nμo viÕt, hiÖn ch−a kh¶o ®−îc.
(5) Niªn hiÖu §−êng Cao T«ng, Trung Quèc (679).
35

vÒ sau kh«ng gäi lμ Giao Ch©u mμ gäi lμ An Nam. Tõ Vò ®Õ TriÖu §μ trë
vÒ sau, h¬n 1000 n¨m l¹i thuéc vÒ Trung Quèc.
T¹i sao nh÷ng n−íc L©m Êp, Phï Nam, Ch©n L¹p, Ai Lao, tuy ®Òu lμ
nh÷ng n−íc nhá män mμ cßn cã qu©n tr−ëng, kh«ng ®Õn nçi lÖ thuéc qu¸
nh− n−íc Nam m×nh ?
V× r»ng çc n−íc Êy ë chç b·i biÓn ch©n nói, nh©n d©n tiÒn cña ®Òu
kh«ng bâ lμm mèi lîi cho Trung Quèc, cho nªn hÔ tr¸i mÖnh lÖnh th×
®¸nh, phôc tïng th× tha, lÔ triÒu cèng cã hay kh«ng còng kh«ng thÌm
tr¸ch. Cßn n−íc Nam ta lμ mét n¬i ®« héi lín ë ph−¬ng Nam, ruéng cÊy
lóa tèt, ®Êt trång d©u tèt, nói s½n vμng b¹c, biÓn s½n ch©u ngäc, ng−êi ë
®©u ®Õn bu«n b¸n còng lμm giμu ®−îc c¶. Çi tiÕng phong phó Êy ®ån ®i
xa, nªn Trung Quèc lóc nμo còng nghÜ çch chiÕm ®Êt cña n−íc m×nh,
®Æt ra quËn huyÖn ®Ó cai trÞ ®· tõ l©u råi. Lóc ch−a lÊy ®−îc th× nghÜ
çch ®Ó lÊy ; lóc ®· lÊy ®−îc råi th× kh«ng chÞu bá ra n÷a. [VÒ phÝa ta]
®−êng ®−êng mét n−íc to t¸t, thiÕu g× ng−êi anh hïng hμo kiÖt, h¸ l¹i
thÝch nh¾m m¾t cói ®Çu ®Ó cho bän ®« ®èc, thø sö sai khiÕn ru ? ChØ v×
n−íc bÞ néi thuéc ®· l©u, chia quËn ®Æt quan r¶i r¸c kh¾p çc n¬i, ra oai
ra phóc, ®Õn ®©u ai còng ph¶i v©ng theo, cho nªn mét ng−êi thæ hμo(1)
næi dËy th× quËn thó ®¸nh ®Ó diÖt ®i ; mét quËn thó næi dËy th× thø sö
kÕt hîp l¹i ®¸nh ngay. Mét thø sö næi dËy th× Trung Quèc ®em toμn lùc
sang ®¸nh. Nh− Lý Tèn(2)
, Tr−¬ng Th¹c(3)
vÒ ®êi TÊn, D−¬ng Thanh(4)
Lý
M¹nh Thu, H÷u Ng¹n(5)
, Mai Thóc Loan(6)
, V−¬ng Th¨ng TriÒu(1)
vÒ ®êi
(1) Ng−êi hμo tr−ëng ë mét ®Þa ph−¬ng.
(2) Lμm th¸i thó quËn Cöu Ch©n. N¨m 380, chiÕm gi÷ ch©u, chèng mÖnh lÖnh nhμ TÊn,
bÞ Th¸i thó quËn Giao ChØ lμ §ç ViÖn dÑp.
(3) ChÝnh tªn lμ L−¬ng Th¹c, nguyªn lμm Th¸i thó T©n X−¬ng. §êi TÊn HuÖ ®Õ (290 −
306) häp qu©n v©y Thø sö V−¬ng L−îng ë Long Biªn, tù lμm Th¸i thó Giao ChØ. Sau
bÞ §μo Kh¶n dÑp (theo An Nam chÝ nguyªn vμ An Nam chÝ l−îc).
(4) Nguyªn lμm Thø sö ch©u Hoan, giÕt Lý T−îng Cæ, sau bÞ QuÕ Träng Vò dÑp.
(5) ChÝnh lμ Lý M¹nh Thu vμ BØ Ng¹n, theo An Nam chÝ nguyªn vμ An Nam chÝ l−îc.
Cßn Giao chØ di biªn chÐp lμ Lý M¹nh Phong vμ Lý BØ SÇm. Tr−íc Thu lμm T− m·
ch©u DiÔn, Ng¹n lμm Thø sö ch©u Phong næi lªn chèng víi triÒu ®×nh nhμ §−êng, tù
x−ng lμm An Nam tiÕt ®é sø. N¨m 782, bÞ Phô (hay T¹) L−¬ng Giao dÑp.
(6) Tøc Mai H¾c ®Õ. Sù tÝch ®· cã chÐp ë sö ViÖt.
36

§−êng ®Òu nh− thÕ c¶. Hai nhμ Lý vμ nhμ TriÖu(2)
ë n−íc ta ®Òu gi÷ ®−îc
câi ®Êt, x−ng hiÖu vua ®Õn n¨m s¸u m−¬i n¨m lμ v× khi Êy ®−¬ng lóc nhμ
L−¬ng, nhμ TrÇn ë Trung Quèc t¹m n−¬ng n¸u mét n¬i ; Giang T¶(3)
v×
l¾m viÖc, nªn kh«ng ®Ó ý l¾m vÒ Giao Ch©u. Cßn nh− ®−¬ng lóc nhμ H¸n,
nhμ §−êng toμn thÞnh, th× khi nμo hä chÞu bá câi ®Êt ®· lÊy ®−îc vμ ®å
cèng hiÕn vÉn ®−îc h−ëng cña hä, mμ ®Ó cho ta tù lËp thμnh mét n−íc lín
ë ngoμi ®Êt Ngò LÜnh. ThÕ cho nªn lu«n lu«n cã lóc næi lªn, råi l¹i bÞ diÖt,
chung quy bÞ hä khÐp lμ ph¶n b¹n. C¶ trªn d−íi ngh×n n¨m vÉn ph¶i lÖ
thuéc vμo Trung Quèc vμ chia lμm quËn huyÖn còng lμ thÕ b¾t buéc ph¶i
nh− vËy. Huèng chi ý trêi ch−a muèn cho n−íc m×nh ®−îc b×nh trÞ, l¹i ®æ
lçi cho tù viÖc ng−êi thÕ nμo ®−îc.
*
* *
Cuèi ®êi §−êng, Cao BiÒn kh«ng lμm trÊn thñ n÷a, Giao Ch©u rèi
lo¹n, thæ hμo lμ Khóc Thõa Dô ng−êi ë Hång Ch©u chiÕm cø lÊy thμnh,
tù x−ng lμ tiÕt ®é sø. Råi ®Õn ch¸u lμ Thõa MÜ nèi chøc, yªu cÇu nhμ
L−¬ng cho lμm tiÕt ®é sø. Khi Êy chóa nhμ Nam H¸n chiÕm gi÷ ®Êt
Phiªn Ngung, ®em qu©n ®¸nh b¾t ®−îc Thõa MÜ, rå× ®Æt thø sö. Viªn
t−íng cña Khóc lμ D−¬ng Diªn NghÖ − ng−êi ë ¸i Ch©u næi lªn ®em
qu©n ®¸nh lÊy l¹i ch©u thμnh, tù x−ng lμ TiÕt ®é sø. Råi sau bÞ nha
t−íng lμ KiÒu C«ng TiÔn giÕt chÕt. Khi Êy mét biÖt t−íng cña Diªn
NghÖ, ng−êi huyÖn §−êng L©m lμ Ng« QuyÒn, giÕt C«ng TiÔn, ®¸nh ph¸
qu©n Nam H¸n ë s«ng B¹ch §»ng, tù lËp lμm vua, ®ãng ®« ë Loa
thμnh(a)
. Råi sau trong n−íc rèi lo¹n, c¸c n¬i tranh nhau næi dËy.
(7) Thø sö ch©u Phong. N¨m 828, gi÷ ch©u chèng l¹i phñ ®« hé, bÞ Hμn ¦íc giÕt.
(8) Tøc Lý Nam ®Õ vμ TriÖu ViÖt v−¬ng.
(9) Tªn mét tØnh ë vÒ phÝa ®«ng s«ng Tr−êng Giang, câi ®Êt thuéc tØnh Giang T«, Trung
Quèc b©y giê. §©y lμ chØ nhμ Ng«.
(a) Tøc lμ TiÒn Ng« v−¬ng.
(b) Nay lμ huyÖn B¹ch H¹c [Phó Thä].
(c) Tøc lμ lμng VÜnh Mç, huyÖn An L¹c [VÜnh Phóc] ngμy nay, còng tøc lμ NguyÔn
Gia Loan.
(d) Còng cã ng−êi b¶o lμ ë Giao Thñy [Nam §Þnh].
(®) Lμng B¶o §μ, huyÖn Thanh Oai, phñ øng Thiªn.
37

ë B×nh KiÒu cã Ng« X−¬ng XÝ.
ë Phong Ch©u(b)
cã KiÒu Tam ChÕ.
ë Tam §¸i(c)
cã NguyÔn Th¸i B×nh.
ë §−êng L©m(d)
cã Ng« L·m c«ng.
ë §ç §éng(®)
cã §ç C¶nh Th¹c.
ë Siªu Lo¹i [B¾c Ninh] cã Lý L·ng c«ng.
ë Tiªn Du(e)
cã NguyÔn LÖnh c«ng.
ë TÕ Giang(g)
cã L· T¸ c«ng.
ë T©y Phï LiÖt [Hμ §«ng] cã NguyÔn H÷u c«ng.
ë Håi Hå [Phó Thä] cã KiÒu LÖnh c«ng(a)
.
ë §»ng Ch©u(b)
cã Ph¹m Phßng ¸t.
ë Bè H¶i KhÈu(1)
cã TrÇn Minh c«ng.
Gåm tÊt c¶ 12 sø qu©n cïng tranh nhau ®øng ®Çu. Khi Êy §inh Tiªn
Hoμng ë Hoa L− b¾t ®Çu ®Õn n−¬ng tùa TrÇn Minh c«ng. Råi nh©n cã
qu©n lÝnh cña Minh c«ng, ®¸nh ph¸ ®−îc c¶ çc sø qu©n, thèng nhÊt
®−îc c¶ n−íc, chia trong n−íc lμm 10 ®¹o(c)
. N¨m øng Thiªn thø 9
(e) Nay cã ®Òn thê ë lμng Xung Khª, huyÖn Tiªn Du [B¾c Ninh].
(g) Nay lμ V¨n Giang [H−ng Yªn].
(a) Nay ë Hoa Khª, TrÇn X¸
(4)
cã nÒn thμnh cò.
(b) Nay lμ Kim §éng [H−ng Yªn].
(c) Tªn ®¹o ch−a râ. Hoa L− nay lμ huyÖn Gia ViÔn, phñ Tr−êng An [Ninh B×nh], ®êi
§inh, Lª ®Òu ®ãng ®« ë ®Êy.
(d) Khi Êy phong cho çc con ra ë çc ch©u huyÖn nh− §inh ë Phong Ch©u, NgËn ë Phï
Lan ; §Ünh ë Ngò HuyÖn Giang
(5)
; T−¬ng ë §ç §éng Giang ; KÝnh ë huyÖn KiÒn §μ,
huyÖn M¹t Liªn ; Mang ë ch©u Vò Lôc
(6)
; §Ò ë B¾c Ng¹n ch©u Cæ L·m. Con nu«i ë
lμng Phï §¸i.
(®) Gäi lμ phñ b¾t ®Çu tõ ®Êy.
(e) Tr−íc gäi lμ Cæ HiÒn.
(g) Tøc thμnh Th¨ng Long.
(h) Nay thuéc An Qu¶ng.
(1) Tøc cöa Bè, ë x· Kú Bè, huyÖn Vò Tiªn nay thuéc Th¸i B×nh.
38

[1002] ®êi Lª §¹i Hμnh, ®æi 10 ®¹o lμm lé, phñ, ch©u(d)
. §Õn Khai Minh
v−¬ng(1)
, ®æi §»ng Ch©u lμm phñ Th¸i B×nh(®)
.
Lý Th¸i Tæ lÊy ®−îc n−íc råi, tõ ®éng Hoa L− dêi ra ®ãng ë thμnh §¹i
La, ®æi tªn lμ thμnh Th¨ng Long, ®æi ch©u Cæ Ph¸p(e)
lªn lμm phñ Thiªn
§øc [B¾c Ninh], ®æi s«ng B¾c Giang lμm s«ng Thiªn §øc(2)
, ®æi thμnh
Hoa L− lμm phñ Tr−êng An.
Chia 10 ®¹o lμm 24 lé ; ch©u ¸i, ch©u Hoan ®æi lμm tr¹i ; ®æi phñ øng
Thiªn(g)
lμm Nam Kinh, l¹i ®æi trÊn Chiªu D−¬ng lμm ch©u VÜnh An(h)
.
N¨m Thiªn Thμnh thø 6 [1033l ®êi Lý Th¸i T«ng, ®æi ch©u Hoan lμm
NghÖ An. N¨m ThÇn Vò thø nhÊt [1069] ®êi Lý Th¸nh T«ng, chóa n−íc
Chiªm ®em d©ng ba ch©u lμ §Þa Lý, Ma Linh, Bè ChÝnh ®Ó chuéc téi,
bÌn ®æi §Þa Lý lμm ch©u L©m B×nh(a)
, Ma Linh lμm ch©u Minh Linh(b)
.
N¨m Thiªn øng ChÝnh B×nh thø 11 [1242] TrÇn Th¸i T«ng chia trong
n−íc lμm 12(3)
lé(c)
. §êi Th¸nh T«ng ®æi h−¬ng Tøc MÆc lμm phñ Thiªn
Tr−êng ; ®êi Anh T«ng ®æi ch©u ¤, ch©u Lý lμm ch©u ThuËn, ch©u Hãa.
§êi DuÖ T«ng ®æi ch©u DiÔn lμm lé DiÔn Ch©u ; chia ch©u Hoan lμm c¸c
lé NhËt Nam, NghÖ An nam, b¾c, trung, ®æi ch©u L©m B×nh lμm phñ
T©n B×nh. §êi ThuËn T«ng dêi kinh ®« ®Õn ®éng An T«n(d)
; ®æi trÊn
Thanh Hãa lμm trÊn Thanh §« ; trÊn Quèc Oai lμm trÊn Qu¶ng Oai ;
trÊn §μ Giang lμm trÊn Thiªn H−ng ; trÊn NghÖ An lμm trÊn L©m An ;
trÊn Tr−êng An lμm trÊn Thiªn Quan ; trÊn L¹ng Giang lμm trÊn L¹ng
(2) Tøc lμ Lª Ngäa triÒu (1006 − 1009).
(3) Nay lμ s«ng §uèng.
(4) Hoa Khª sau ®æi lμ CÈm Khª ; TrÇn X¸, VSTGCM chÐp lμ Tr−¬ng X¸.
(5) Theo VSTGCM th× ®Êt phong cña Long §Ünh lμ §»ng Ch©u, cßn Ngò HuyÖn Giang th×
thuéc vÒ Long Tung. Chç nμy b¶n ch÷ H¸n chÐp sãt Long Tung, ch¾c v× thÕ mμ lÇm.
(6) VSTGCM chÐp lμ Vò Long.
(a) Nay thuéc Qu¶ng Nam
(b) Nay thuéc ThuËn Hãa.
(c) Lé Thiªn Tr−êng, lé Hång, lé Kho¸i, lé Quèc Oai, lé H¶i §«ng, lé B¾c Giang, lé
Hoμng Giang, lé L¹ng Giang, lé Thanh Hãa, lé DiÔn Ch©u, l¹i cã phñ, ch©u, trÊn
nh− phñ NghÖ An, phñ T©n B×nh, Hãa Ch©u, Th¸i Nguyªn, Qu¶ng Nam
(5)
v.v...
(d) Nay lμ nh÷ng x· Hoa Nhai, T©y Nhai, Mao Nhai ë huyÖn VÜnh Phóc [Thanh Hãa].
(1) Chç nμy chÐp chØ thÊy cã 10 lé. Theo VSTGCM th× ®ñ 12 lé, kh«ng cã lé L¹ng Giang
mμ thªm ba lé : Long H−ng, Tr−êng An, KiÕn X−¬ng.
39

S¬n ; trÊn DiÔn Ch©u lμm trÊn Väng Giang ; trÊn T©n B×nh lμm trÊn
T©n Ninh.
§Õn khi hä Hå c−íp ng«i TrÇn, ®ãng ®« ë ®éng An T«n, ®æi phñ Thanh
Hãa lμm phñ Thiªn X−¬ng, gåm c¶ quËn Cöu Ch©n vμ ¸i Ch©u lμm ba
phô, ®æi DiÔn Ch©u lμm phñ Linh Nguyªn, hîp lμm bèn phô(1)
; ®æi phñ
KiÕn X−¬ng lμm phñ KiÕn Ninh. L¹i lÊy ®Êt ®éng Chiªm, ®éng Cæ Lòy
cña n−íc Chiªm Thμnh chia lËp ra bèn ch©u Th¨ng, Hoa, T−, NghÜa(2)
.
Qu©n Minh sang ®¸nh b¾t ®−îc hä Hå, ®Æt ra Giao ChØ tam ty(3)
. Çc
phñ, ch©u, huyÖn th× ®Òu theo tªn cò cña nhμ TrÇn, chç lþ së ®Òu ®¾p
thμnh lín thμnh nhá, ®ãng qu©n canh gi÷. Tam ty ®ãng ë thμnh §«ng
Quan. Ngoμi ra nh− : T©y §«, NghÖ An, T©n B×nh, ThuËn Hãa vμ Cæ
Léng, Tam Giang, ChÝ Linh, ThÞ Thª, C©u DiÕu, thμnh X−¬ng Giang,
thμnh Kh©u ¤n vμ §oμn thμnh, ®Òu lμ chç quan träng, cã ®ãng qu©n coi
gi÷. Råi biªn chÐp câi ®Êt trong n−íc : tõ ®«ng sang t©y 1.700 dÆm, tõ
nam ®Õn b¾c 2.800 dÆm.
Th¸i Tæ nhμ Lª míi ®Õn §«ng §«, chia ®Êt n−íc lμm bèn ®¹o. §Õn khi
lÊy ®−îc c¶ n−íc chia lμm 5 ®¹o(a)
chia çc phñ, huyÖn, lé, trÊn thuéc vμo
çc ®¹o Êy(b)
. N¨m Quang ThuËn thø 7 [1466], Lª Th¸nh T«ng ®Æt ra 12
®¹o thõa tuyªn lμ : Thanh Hãa, NghÖ An, ThuËn Hãa, Thiªn Tr−êng,
Nam S¸ch, Quèc Oai, B¾c Giang, An Bang, H−ng Hãa, Tuyªn Quang,
Th¸i Nguyªn, L¹ng S¬n vμ phñ Trung §«. §æi lé lμm phñ, ®æi trÊn lμm
ch©u. Råi sai çc chøc thõa tuyªn xÐt nói s«ng trong chç m×nh cai qu¶n,
lμm thμnh ®Þa ®å. N¨m thø 10 [1469] Kû Söu, söa ®Þnh l¹i b¶n ®å trong
n−íc ®Ó thèng thuéc çc phñ, huyÖn vμo çc thõa tuyªn. §Õn n¨m Hång
§øc T©n M·o [1471] b×nh ®−îc n−íc Chiªm, ®Æt thõa tuyªn Qu¶ng
Nam, céng lμ 13 ®¹o.
Cuèi niªn hiÖu Thèng Nguyªn ®êi Cung hoμng ®Õ [1527], M¹c §¨ng
Dung c−íp ng«i, ®ãng ®« ë §«ng Kinh, lÊy lμng Cæ Trai [H¶i D−¬ng] lμm
(2) Tøc "Kinh kú tam phô", "Kinh kú tø phô". Phô cã nghÜa lμ gióp cho Kinh ®«.
(3) Th¨ng Hoa : tªn hai ch©u, ®Êt Chiªm §éng cò cña Chiªm Thμnh. T− NghÜa : còng
tªn hai ch©u, ®Êt Cæ Lòy cò cña Chiªm Thμnh (VSTGCM).
(4) Ba ty, tøc lμ Bè chÝnh ty, ¸n s¸t ty vμ §« ty (VSTGCM).
(5) Theo VSTGCM chÐp th× kh«ng cã Hãa Ch©u, Qu¶ng Nam mμ cã L¹ng Giang.
40

D−¬ng Kinh. BÊy giê c¶ n−íc ®Òu thuéc M¹c c¶, nªn Lª Trang T«ng lªn
ng«i ë s¸ch Thóy ThuÇn(1)
do TriÖu Tæ hoμng ®Õ(2)
NguyÔn [Kim] lËp
nªn ®Ó m−u lÊy l¹i n−íc. Khi Êy çc viªn t−íng cò lμ bän TrÞnh Duy
Thu©n, Vò V¨n Uyªn ®Òu sai sø l¹i chÇu, nh÷ng ng−êi hμo kiÖt çc n¬i
còng lÇn l−ît theo gióp. TriÖu Tæ ®Òu thu dïng, sai ®i ®¸nh dÑp çc xø,
thÕ qu©n cμng m¹nh. Råi ®¸nh lÊy ®−îc ®Êt ¸i Ch©u sai sø v−ît biÓn
sang nhμ Minh b¸o ço n¹n n−íc. Khi Êy M¹c §¨ng Dung xin ®Çu hμng
nhμ Minh, d©ng nép hai ch©u Nh− TÝch, ThiÖm L·ng ë An Qu¶ng gåm
cã bèn ®éng lμ : Tª LÉm, Kim LÆc(3)
, Cæ S©m, LiÔu Çt, l¹i d©ng biÓu xin
lÖ thuéc vμo Trung Quèc. Vua Minh ra lÖnh thu lÊy çc ch©u ®éng ®·
nép Êy ghi vμo b¶n ®å vμ sæ s¸ch ch©u Kh©m, ®æi quèc hiÖu An Nam(4)
lμm An Nam ®« thèng sø ty.
TruyÒn ®Õn ®êi M¹c Phóc Nguyªn, nh©n d©n chia l×a, giÆc c−íp næi
lªn. Lóc Êy qu©n quan nhμ Lª ®¸nh ®©u ®−îc ®Êy, çc ch©u Hoan, DiÔn,
¤, Lý ®Òu lÇn l−ît dÑp yªn c¶. Trung T«ng nhμ Lª nèi ng«i, thÕ n−íc
ngμy cμng m¹nh. N¨m thø 3 [1551], Th¸i s− lμ TrÞnh KiÓm ®em qu©n
tiÕn vμo lÊy ®−îc §«ng §«. Tõ ®Êy mét d¶i ven nói vÒ m¹n t©y nam vμ
nh÷ng phñ nh− Th−êng [TÝn], øng [Thiªn], L [Nh©n], Quèc [Oai],
Qu¶ng Oai, ®Òu t¹m dÑp yªn. Hä M¹c chØ gi÷ ®−îc §«ng ®¹o vμ B¾c
(a) Nam, B¾c, §«ng, T©y vμ ®¹o H¶i T©y.
(b) Çc trÊn Tam Giang, Tuyªn Quang, H−ng Hãa, Gia H−ng, thuéc T©y ®¹o ; çc lé
Th−îng Hång, H¹ Hång, Th−îng S¸ch, H¹ S¸ch vμ trÊn An Giang thuéc §«ng §¹o.
Çc trÊn vμ lé nh− B¾c Giang, L¹ng Giang, Th¸i Nguyªn thuéc B¾c ®¹o ; çc lé
Kho¸i Lþ, T©n H−ng, KiÕn X−¬ng, Thiªn Tr−êng thuéc Nam ®¹o. Çc lé Thanh Hãa,
NghÖ An, T©n B×nh, ThuËn Hãa thuéc [H¶i] T©y ®¹o.
(1) XÐt trong sö, Trang T«ng lªn ng«i ë Ai Lao. VËy s¸ch Thóy ThuÇn cã lÏ lμ ®Êt cña Ai
Lao. Trong VSTGCM cã tªn ch©u Thóy §¶ thuéc Thanh Hoa, ch÷ ®¶ ( ) gièng ch÷
thuÇn ( ). Cã thÓ b¶n chÐp tay chÐp nhÇm.
(2) Danh tõ hoμng ®Õ nh− TriÖu Tæ hoμng ®Õ lμ do sau nμy nhμ NguyÔn lªn ng«i vua,
truy t«n cho tæ tiªn (nh− NguyÔn Kim). Çc ®êi chóa NguyÔn ë §μng Trong nh−
NguyÔn Hoμng, v.v... còng ®Òu ®−îc truy t«n hoμng ®Õ.
(1) Tª LÉm hoÆc cã tªn lμ Tª Phï, Kim LÆc hoÆc cã tªn lμ T− LÆc (VSTGCM). VÒ 4 ®éng
xem thªm ë M¹c §¨ng Dung, Nh©n vËt chÝ.
(2) Håi Êy quèc hiÖu n−íc ta lμ §¹i ViÖt, c¶i tªn An Nam lμ do ng−êi Trung Quèc
th−êng gäi.
41

Giang h¹ lé th«i. Nh−ng v× ch−a cè kÕt ®−îc lßng d©n, nªn TrÞnh KiÓm
l¹i ph¶i trë vÒ Thanh Hoa, thμnh ra hai ®¹o T©y, Nam, l¹i trë l¹i lμ ®Êt
cña M¹c. N¨m thø 4 [1552], sai t−íng ®¸nh lÊy ThuËn Hãa, l¹i lÊy ®−îc
c¶ Qu¶ng Nam, ®Æt quan coi gi÷ hai xø Êy. N¨m thø 5 [1553] v× cí T©y
Kinh chËt hÑp, míi lËp hμnh ®iÖn ë x· An Tr−êng. Khi Êy M¹c Phóc
Nguyªn cho lμ trong câi ®Êt cña m×nh t¹m yªn, míi sai M¹c KÝnh §iÓn
®em hÕt qu©n vμo ®¸nh, Th¸i s− TrÞnh KiÓm phôc qu©n ë s«ng M· ph¸
tan ®−îc.
N¨m ChÝnh TrÞ thø 3 ®êi Lª Anh T«ng [1560](1)
, th¸i s− TrÞnh KiÓm
chia qu©n ra mét lèi do çc lé Hång, Kho¸i ®i vÒ phÝa nam ®¸nh ph¸
Tiªn H−ng, mét lèi do Nam S¸ch ®i vÒ phÝa ®«ng ®¸nh ph¸ Kinh M«n
lÊy hÕt ®−îc çc huyÖn. Hä M¹c ®ãng qu©n ë Kinh thμnh, sai ço quèc
c«ng dμn qu©n ®ãng ®ån ë ngoμi thμnh, gi÷ mét d¶i tõ s«ng NhÞ trë vÒ
t©y, tõ B¹ch H¹c ®Õn Nam Xang(2)
, phßng gi÷ rÊt nghiªm ngÆt. M¹c
Phóc Nguyªn dêi sang huyÖn Thanh §μm [Hμ §«ng]. Khi Êy Th¸i
Nguyªn, H−ng Hãa, Tuyªn Quang, L¹ng S¬n ®· lμ ®Êt cña Lª. Nhμ Lª
sai t−íng chia qu©n ®Ó ®ãng gi÷. N¨m thø 4 [1561], qu©n nhμ M¹c v−ît
biÓn vμo ®¸nh Thanh Hoa, qu©n çc ®¹o cña Lª l¹i rót vÒ. Çc huyÖn vÒ
miÒn §«ng B¾c trë xuèng l¹i thuéc vÒ M¹c. N¨m thø 13 [1570], Th¸i Tæ
hoμng ®Õ NguyÔn [Hoμng] vμo trÊn gi÷ ThuËn Hãa vμ Qu¶ng Nam ®Ó
më réng thªm câi ®Êt lμm rμo giËu cho nhμ Lª. N¨m sau, M¹c l¹i ®¸nh
vμo ThuËn Hãa, Th¸i Tæ lËp m−u chÐm ®−îc t−íng cña M¹c, qu©n ®Òu
thua ch¹y. Tõ ®Êy vÒ sau, M¹c kh«ng d¸m dßm ®Õn ThuËn, Qu¶ng n÷a ;
hai trÊn Êy míi ®−îc yªn.
(3) B¶n ch÷ H¸n chÐp lμ n¨m Thiªn Hùu thø 3 ; xÐt niªn hiÖu Thiªn Hùu ®êi Anh T«ng
chØ cã mét n¨m. VËy chóng t«i theo VSTGCM chÐp viÖc TrÞnh KiÓm chia qu©n ra ®¸nh
M¹c vμo n¨m ChÝnh TrÞ thø ba (còng niªn hiÖu ®êi Anh T«ng) söa l¹i cho ®óng.
(a) Nh− : çc phñ Kho¸i Ch©u, T©n H−ng, KiÕn X−¬ng, Th¸i B×nh tr−íc thuéc vÒ xø S¬n
Nam ; phñ ThuËn An tr−íc thuéc vÒ xø Kinh B¾c ; huyÖn An L·ng tr−íc thuéc xø S¬n
T©y ; huyÖn B×nh TuyÒn thuéc phñ Tam §íi ; phñ Phó B×nh thuéc xø Th¸i Nguyªn,
phñ huyÖn nμo tr−íc thuéc vÒ xø nμo, nay l¹i tr¶ vÒ xø Êy nh− cò. Cßn nh÷ng tªn çc
phñ, huyÖn nh− : §μo Nguyªn, Thao Giang, Qu¶ng §øc, Tiªn L÷, Phï Dung, Phô
Dùc, Väng Doanh, B×nh Lôc, Th−îng Nguyªn, B×nh Hμ, Linh S¬n, Gi¸p S¬n, Ph−îng
Nhìn, HiÖp Hßa, tr−íc bÞ hä M¹c ®æi cμn, nay ®Òu tr¶ l¹i tªn cò.
(1) Ngμy nay lμ phñ Lý Nh©n (Hμ Nam).
42

Lª ThÕ T«ng kho¶ng ®Çu niªn hiÖu Gia Th¸i, qu©n Lª míi t¹m dÑp
®−îc çc huyÖn Mü L−¬ng, Th¹ch ThÊt, An S¬n, Phóc Léc, Tiªn Phong.
M¹c hîp hai ®¹o T©y, Nam, ®¾p lòy trång tre, suèt tõ s«ng H¸t thuéc
huyÖn §an Ph−îng xuèng ®Õn s«ng thuéc lμng Hoa §×nh, huyÖn S¬n
Minh [Hμ §«ng], ven bê s«ng ch¹y dμi vμi tr¨m dÆm ®Ó phßng bÞ. N¨m
Quang H−ng thø 15 [1592], TiÕt chÕ TrÞnh Tïng tiÕn qu©n lÊy ®−îc
§«ng §«. M¹c MËu Hîp ch¹y vÒ Kim Thμnh. TrÞnh Tïng ®uæi ®¸nh b¾t
®−îc. Trong n−íc khi Êy ®−îc b×nh ®Þnh. Tõ Lª Trang T«ng trung h−ng
®ãng ë T©y §« ®Õn ®©y tr¶i ba ®êi, h¬n 60 n¨m, câi ®Êt chia xÐ ®Õn nay
míi l¹i thèng nhÊt. Nh÷ng tªn ®Êt ë trong b¶n ®å chç nμo ®· bÞ hä M¹c
thay ®i, ®Òu ®æi l¹i nh− cò(a)
. Khi Êy, con ch¸u cña M¹c cßn l¹i lμ M¹c
KÝnh Cung trèn ë Cao B»ng, sang kªu víi nhμ Minh xin cho bèn ch©u ®Ó
ë, vua Minh b»ng lßng cho. TriÒu ®×nh Lª t¹m bá viÖc Êy kh«ng hái ®Õn.
N¨m ThËn §øc thø nhÊt [1600], ®êi Lª KÝnh T«ng, Th¸i Tæ hoμng ®Õ
NguyÔn [Hoμng] vÒ ThuËn Hãa. Tõ ®Êy trë ®i chuyªn gi÷ hai xø ThuËn Hãa
vμ Qu¶ng Nam, nh−ng th−êng vÉn sai sø ®i l¹i víi vua Lª. §Õn Hy T«ng
hoμng ®Õ(a)
[NguyÔn Phóc Nguyªn] kh¸ng cù víi NghÞ v−¬ng TrÞnh
[Tr¸ng], ®¾p lòy ë bê bªn nam cöa biÓn NhËt LÖ, xø ThuËn Hãa míi cã
giíi h¹n ng¨n çch. §Çu ®êi ThÞnh §øc [1653] ®êi Lª ThÇn T«ng, Th¸i
T«ng hoμng ®Õ NguyÔn [Phóc TÇn](b)
®¸nh lÊy ®−îc ®Êt Chiªm, tõ phÝa
®«ng s«ng Phan L·ng(1)
®Õn tØnh Phó Yªn, lËp ra phñ Th¸i Khang(c)
,
phñ Diªn Ninh(d)
®Æt çc phñ trÊn nªn bê câi réng gÊp hai tr−íc(®)
.
N¨m C¶nh TrÞ thø 6 [1668] ®êi Lª HuyÒn T«ng, D−¬ng v−¬ng [TrÞnh
T¹c] ®em qu©n ®¸nh ph¸ Cao B»ng, M¹c KÝnhVò kÐo c¶ nhμ ch¹y sang
Trung Quèc. Bèn ch©u ®Òu dÑp yªn c¶, sai quan gäi nh©n d©n ë çc ch©u
Êy cho ®©u l¹i vÒ ®Êy yªn nghiÖp lμm ¨n. N¨m thø 7, M¹c KÝnh Vò kªu
(a) Nay truy t«n lμm Hy T«ng.
(b) Nay truy t«n lμ Th¸i T«ng.
(c) Nay lμ B×nh Khang .
(d) Nay lμ Diªn Kh¸nh.
(®) Tr¶i qua 7 ®êi, ®Õn ®êi ThÕ T«ng hoμng ®Õ [NguyÔn Phóc Kho¸t] l¹i lÊy ®−îc ®Êt cña
Chiªm Thμnh, lËp phñ B×nh ThuËn, lÊy l¹i ®Êt cña Cao Mªn lËp phñ Gia §Þnh, sau nμy
hîp l¹i ®Æt lμm 5 phñ lμ Phó Yªn, B×nh Khang, Diªn Kh¸nh, B×nh ThuËn, Gia §Þnh.
(1) Tøc Phan Rang, do tiÕng Chμm Panduranga.
43

Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1

Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (18)

Viewers also liked

Viewers also liked (6)

Similar to Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1

Similar to Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1 (20)

Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1