1. „Uff, co za ulga, udało się wyjść!” – tak powie po-
krystian pisowicz szukiwacz skarbów, który znalazłszy wejście do sta-
labirynt
rożytnego labiryntu, gnany żądzą dotarcia do jego
serca, zapomniał zostawiać znaki oznaczające drogę
powrotną i po wielu dniach kluczenia w ciemnościach
w końcu zobaczył światło w tunelu.
„No, nareszcie znalazłem” – tak powie gość
zaproszony po raz pierwszy na imieniny do zna-
o przestrzeniach umysłu, który zachorował jomych mieszkających na osiedlu zbudowanym
z dziesiątków takich samych bloków, uszeregowa-
nych równolegle i nie posiadających widocznych
z daleka numerów.
„No! Udało się w końcu” – tak może pomyśleć
osoba dotknięta chorobą Alzheimera, która po wielu
wysiłkach i pomyłkach znalazła spłuczkę w toalecie
używanej od kilkudziesięciu lat.
labirynt – czyli jak zgubić człowieka
24
2. Labirynt jest przestrzenną konstrukcją, której wowego: labirynt jest przestrzenią, która z założenia mina gnijące od wewnątrz jabłko. Choroba Alzheime-
głównym celem jest ukrycie znajdującego się w jej zdolności te przekracza, wywołując w nas dezorien- ra wywołuje utratę pamięci krótkotrwałej i długotrwałej
wnętrzu cennego obiektu lub uniemożliwienie wy- tację i lęk. Dla chorego na Alzheimera praktycznie oraz osłabienie innych funkcji poznawczych, takich
dostania się z jego wnętrza komuś, kogo się w nim każde pomieszczenie, budynek lub otwarta prze- jak myślenie abstrakcyjne, percepcja sensoryczna
przetrzymuje. Do pierwszego typu labiryntów należą strzeń jest labiryntem o stopniu skomplikowania (wzrokowa, zapachowa itd.), uwaga, rozumienie
np. egipskie piramidy, których zawiłe przejścia, wą- proporcjonalnym do ilości utraconych komórek ner- i posługiwanie się mową. Do tego dochodzą zaburze-
skie, niskie korytarze i częste zakręty miały zgubić in- wowych w mózgu zaatakowanym przez chorobę. nia motoryczne, psychotyczne (halucynacje, urojenia)
truza, nie pozwalając mu na odnalezienie grobowca Choroba Alzheimera jest związana głównie oraz osobowości (np. wzmożona agresywność).
faraona. Do drugiego typu należał mityczny labirynt, ze starzeniem się. Według różnych źródeł jest nią Zdolność rozpoznawania elementów otaczają-
w którym żył Minotaur lub w którym przetrzymywano dotkniętych od 4 do 15% populacji ludzi w wieku cej rzeczywistości, takich jak twarze i miejsca, jak
Dedala i Ikara. Labirynty pełniły również w Europie powyżej 75 lat. Wśród populacji osób powyżej 85 lat również zdolność orientowania się w przestrzeni
funkcje rozrywkowe. Budowane z żywopłotów procent chorych wynosi już od 16 do 40. należy do kluczowych umiejętności funkcjonowania
w pałacowych ogrodach, dostarczały dworzanom Z nieznanego do końca powodu komórki móz- w świecie. Musimy umieć rozpoznawać twarze
intelektualnej przygody i dreszczu emocji. gowe zaczynają w przyspieszony sposób obumierać, członków rodziny oraz przedostawać się z jednego
Konstrukcja labiryntu jest ściśle uzależniona zabierając ze sobą zdolności poznawcze dotychczas miejsca w drugie. System nerwowy człowieka
od poznawczych możliwości ludzkiego układu ner- sprawnej intelektualnie osoby. Mózg chorego przypo- rozwinął się tak, by umożliwić mu interpretowanie
25
4. przychodzących informacji sensorycznych, wytwa- labiryntem, w którym tracą poczucie orientacji i rodzi
rzając neurony umożliwiające rozróżnianie miedzy się w nich lęk równie silny, jak lęk odczuwany przez
starymi i nowymi bodźcami. Efekt ich zniszczenia zdrowego Europejczyka zgubionego w lesie Amazonii
widoczny jest w chorobach neurodegeneracyjnych, lub przez pięcioletnie dziecko zgubione w wesołym
do których należy choroba Alzheimera. miasteczku.
pamięć przestrzeń w pamięci chorego
Jedną z najbardziej rzucających się w oczy W wyniku degeneracji komórek nerwowych
zmian w funkcjonowaniu chorego na Alzheimera jest i zaniku pamięci osoba dotknięta chorobą Alzhei-
niezdolność do przetrzymywania w pamięci informa- mera traci orientację w przestrzeni. Przychodząc
cji przed chwilą otrzymanych, zapamiętywanie no- na wizytę do lekarza, może odczuwać różnego typu
wych informacji w sposób trwały oraz przypominanie dezorientację. Może nie wiedzieć w ogóle, gdzie jest.
sobie informacji nabytych w przeszłości. Może wiedzieć, że jest w gabinecie doktora, ale nie
Pamięć, której zadaniem jest chwilowe prze- wiedzieć, na którym piętrze. Może wiedzieć, że jest
trzymywanie informacji odebranych przez układ w gabinecie lekarskim, ale nie wiedzieć, że jest
poznawczy, nazywa się pamięcią krótkotrwałą – STM w szpitalu. Może też wiedzieć, że jest w szpitalu, ale
(Short Term Memory). Jej pojemność jest ograni- nie wiedzieć, w którym mieście lub w jakim kraju.
czona zazwyczaj do 5-9 jednostek informacyjnych. W ośrodkach, w których prowadzi się terapię
Oznacza to, że gdy usłyszymy czyjś numer telefonu, chorych na Alzheimera, często maluje się na ścia-
to zanim znajdziemy kartkę, żeby go zapisać lub nach lub wiesza obrazy przedstawiające najważniejsze
zanim zdążymy uruchomić funkcję zapisywania budynki czy zabytki miasta, w którym ośrodek się
w telefonie komórkowym, musimy sobie ten numer znajduje. Pozwala to chorym na łatwiejszą identyfika-
powtarzać w pamięci. cję miasta i kraju, w którym przebywają. Świadomość
Drugi rodzaj pamięci to tzw. pamięć długotrwa- znajdowania się we własnym kraju jest bardzo ważna
ła – LTM (Long Term Memory), odpowiedzialna dla poczucia bezpieczeństwa. Większość obecnych
za przetrzymywanie informacji; kodowane tutaj dane chorych z racji swojego wieku ma często żywe, ne-
przechowywane są nawet kilkadziesiąt lat, stąd też gatywne wspomnienia z II wojny światowej. Część
informacje te są wydobywane. z pacjentów w niej walczyła, przebywała w obozach
U chorych na Alzheimera wszystkie powyższe pracy lub przechodziła różnego rodzaju szykany
funkcje pamięci ulegają stopniowej, a potem la- ze strony okupantów. Ponieważ chorzy pamiętają
winowej degradacji. W odniesieniu do przestrzeni wydarzenia z młodości lepiej niż obecne, często do-
oznacza to, że praktycznie każde pomieszczenie, chodzi do nakładania przeszłości na współczesność.
budynek lub otwarta przestrzeń staje się dla nich Podczas terapii zajęciowej prowadzonej w klinice
27
5. w Krakowie, w trakcie wykonywania ozdób choin-
kowych, 90-letnia pacjentka zapytała, czy miejsce,
w którym jest, to obóz pracy i komu te ozdoby
będą dostarczone. Przypominanie chorym, w jakim
są mieście i kraju poprzez trzymanie w ich miesz-
kaniach narodowych symboli, zdjęć lub obrazów
przedstawiających lokalne budynki, jest ważne dla
podtrzymania ich poczucia bezpieczeństwa.
Pacjenci dotkliwie odczuwają utratę pamięci
krótkotrwałej przy niemal każdej czynności. Chory
siedzący przez chwilę w pokoju, w którym jest
kilka par drzwi, może zapomnieć, którymi drzwiami
wszedł i jak się z danego pokoju wydostać. Poczucie
to budzi lęk, czasem wywołuje nawet napady paniki
i próby ucieczki z pokoju lub gabinetu terapeutycz-
nego. Osoba, która bierze udział w zajęciach tera- będzie wiedziała, w którą stronę ma się kierować,
peutycznych i wyszła przed chwilą do toalety, nie gdy wyjdzie z ubikacji i zobaczy przed sobą kilkana-
ście tak samo wyglądających drzwi. Będzie błądzić
po korytarzu, zagubiona i bezradna.
Objawami towarzyszącymi chorobie Alzheimera
są również halucynacje. Oznaczają one widzenie,
słyszenie lub czucie obecności czegoś, czego
zdrowi ludzie nie dostrzegają. Halucynacje mogą
wywoływać duży lęk u osób, które ich doświadczają.
Osoby chore mogą widzieć anioły unoszące się
za oknem, mogą słyszeć dziwne odgłosy dobiegają-
ce ze strychu przypominające msze lub nieokreślone
rytuały, mogą bawić się z dzieckiem, którego nikt
inny nie widzi itd. Często halucynacje mają swoje
źródła w specyficznej reinterpretacji obiektywnie
istniejących przedmiotów.
28
6. poczucie niezależności i regulować poziom napięcia jące halucynacje u chorego. Nie należy jednak sądzić,
organizacja przestrzeni chorego emocjonalnego. że każdy cień automatycznie wywoła niepożądane
Zaleca się nie dokonywać zmian w umeb- reakcje. W Poradni Zaburzeń Pamięci w Krakowskiej
Przestrzeń mieszkalna chorego musi być reor- lowaniu mieszkania. Każda zmiana wprowadza Klinice każdego roku świętowano Andrzejki odwołując
ganizowana w miarę postępu choroby. Zmiany te dodatkowe zamieszanie i dezorientację w umyśle się w ich trakcie do tradycyjnych wróżb z wosku. Pacjenci
mają zmierzać ku zmniejszeniu zagrożenia dla chorego. z przyjemnością interpretowali kształty rzucane na ścianę
mieszkańca. Stworzenie przestrzeni bezpiecznej Wskazane jest używanie kontrastujących przez odlane przez nich, woskowe figury. Taki trening
pozwala zmniejszyć restrykcyjność względem cho- kolorów dla oznakowania schodów lub przed- jest wręcz wskazany: przypomina pacjentom naturalne
rego i umożliwia mu zachowanie większej swobody miotów codziennego użytku. W wyniku choroby pochodzenie cieni i innych zjawisk świetlnych.
ruchu i poczucia niezależności. osłabia się zdolność postrzegania przedmiotów Większość poradników dla opiekunów zaleca
Przestrzeń swobodnego ruchu dla chorej i otoczenia. Brzeg każdego stopnia na schodach zasłanianie lub usuwanie luster z przestrzeni zajmo-
osoby musi zostać zacieśniona. Zamyka się powinien być oznakowany kontrastowym, jasnym wanej przez chorych. Lustra rzeczywiście zmieniają
drzwi do nieużywanych pokojów, garażów, piw- kolorem. Podobne reguły powinny panować przestrzeń powiększając ją, wykrzywiając i wpro-
nic, warsztatów oraz ogranicza wadzając zakłócenia w poczuciu orientacji.
możliwość otwarcia okna. Pacjent Należy jednak brać pod uwagę wyjątkowe
może pomylić okno z drzwiami sytuacje i zawsze sprawdzać, jakie wrażenie
i próbować tą drogą wydostać się robi dane lustro na konkretnej osobie. Jedna
na zewnątrz domu. Osoba chora, z opiekunek, korzystająca z Poradni Zaburzeń
która znajdzie się na zewnątrz Pamięci, zostawiła duże lustro w pokoju swojej
domu bez opieki może już nigdy matki, gdy odkryła, że matka nie rozpoznaje
do tego domu nie wrócić. Nie swojego odbicia jako samej siebie i traktuje
tylko będzie miała trudności je jako oznakę obecności w pokoju drugiej
w znalezieniu drogi powrotnej; osoby. Ta druga osoba stała się koleżanką
nie będzie też brała pod uwagę mamy, z którą prowadziła ona ożywione
takich niebezpieczeństw, jak dyskusje i dzięki której nie czuła się samotna.
samochody lub tramwaje. W ten sposób lustro zmniejszyło u chorej
Aby nie wzbudzać w chorym poczucie lęku i dążenie do wydostania się
nadmiernej potrzeby wychodzenia z pokoju.
na zewnątrz, zaleca się usuwa-
nie przedmiotów kojarzących się epilog
z wyjściem, takich jak buty, klucze,
kapelusze, płaszcze. Przestrzeń jest zjawiskiem w dużej mierze
Zaleca się upraszczanie subiektywnym, a postrzeganie jej w kategoriach
przestrzeni i usuwanie wszelkich zagrożenia jest związane ze stopniem kontroli,
wszystkie il. w artykule, inspirowane tesktem: anna zabdyrska
cennych przedmiotów, które mogą zostać zgubio- w łazience i w kuchni. Urządzenia, uchwyty, ta- którą nad nią posiadamy. Kontrola przestrzeni z kolei
ne, ukryte, wyrzucone lub potraktowane niezgodnie lerze, kubki powinny odróżniać się kontrastowym zależy od naszych możliwości poznawczych, w tym
z przeznaczeniem, takich jak: klucze, pieniądze, kolorem od tła. od pojemności pamięci i ilości danych, które jesteśmy
biżuteria, ważne dokumenty itd. Powinno się rów- W związku z możliwością występowania halu- w stanie przetworzyć. Dla ludzi z chorobą Alzheimera
nież likwidować lub zamykać szuflady, do których cynacji należy dbać o to, aby ściany lub tapety miały każda, nawet najprostsza przestrzeń staje się trudna
wrzuca się różne potrzebne drobne rzeczy, takie jednolity kolor. Kolorowe wzory, powtarzające się do opanowania. Ich przestrzeń życiowa staje się zwolna
jak: nożyczki, plastry, sztućce. motywy kwiatowe itd. mogą wywołać halucynacje labiryntem, w którym odczuwają oni lęk, dezorientację
Ponieważ chory, który pozostaje w domu, często wzrokowe. i z którego chcą się wydostać. Dlatego ważne jest, by
się nudzi, a większość rzeczy, którymi mógłby się Należy unikać przyciemnionego światła oraz wczuwać się w ich sytuację i dostosowywać przestrzeń
zająć, jest zamknięta, należy stworzyć mu specjal- ustawiania przedmiotów lub kwiatów blisko źródła do ich potrzeb oraz możliwości poznawczych. Pamiętaj-
ne szuflady, sejfy lub skrzynie na ważne dla niego światła. Przyciemnione światło może sprawiać, my: chorych na Alzheimera przybywa i pewien procent
przedmioty, którymi może się posługiwać, przekładać że pobliskie obiekty będą rzucać cień i wywoływać czytelników tego artykułu za kilkadziesiąt lat może poczuć
je, chować lub znajdować. Pozwoli mu to zachować zjawiska optyczne prowokujące niepokój i wzmaga- się we własnym mieszkaniu jak w labiryncie.
29
