Presentatie gebruikt in ongeveer deze vorm bij een discussiebijeenkomst in het Kerkcafé van Blaricum en bij de AERES Hogeschool voor studenten in Dronten

1. Over de landbouwtransitie
Krijn Poppe
herfst2022

2. Krijn J. Poppe
 Opgegroeid in Flevoland
 (Bedrijfs)econoom EUR-1981
 Research Manager LEI / Wageningen
Economic Research 1981-2020
 Raadslid Raad voor de leefomgeving en
infrastructuur
(foto: Fred Ernst)
 Lid Provinciale Adviescommissie voor de Leefomgeving Zuid-Holland
 Bestuurslid SKAL (Certificeringsorganisatie Biologische Landbouw)
 Oud Secretaris-Generaal EAAE, nu secretaris EAAEP Foundation die publicaties van de
EAAE (Europese landbouweconomen) uitgeeft (ERAE, EuroChoices, Q Open)
 Oud Chief Science Officer Ministerie van LNV
 Mede-eigenaar van een familie akkerbouwbedrijf te Zoutelande

3. Uitdagende tijden
 Het debat gaat in toenemende mate over verduurzaming versus voedselinflatie.
 Is dat echt een trade-off ?

4. Relevante beleidsontwikkelingen
Europese Unie
 GLB: afbouw ha-toeslagen en conditionaliteit, vervangen door eco-schema’s en 2e
pijler natuurbeheercontracten
 Farm-to- Fork: Reduce nutrient losses by 50%,Reduce fertilizer use by 20%, Reduce
pesticide use by 50%, Reduce sales of antimicrobials by 50%, Increase organic
farming to 25% of UAA ,Increase high-diversity landscape features to 10% of UAA
Nederlandse milieuthema’s
 Water: gebruik stikstof, fosfaat (mestbeleid), gewasbeschermingsmiddelen
 Biodiversiteit: ammoniak / stikstof
 Klimaat: reductie nationaal 60% in 2030, landbouw en landgebruik van 31 Mton naar
28 Mton; net-zero in 2050 ?
 En aanvullende issues: fijnstof, dierwelzijn, bodem, etc.
Ruimtelijke ordening: woningbouw, bedrijventerreinen, infra, bos, energie,
 decentralisatietendens in NOVI: 1 omgevingsvergunning van gemeente

5. Voedselketen en zijn zwakke plekken
Input industries
Farmer
Food processor
Consumer Retail
• Volksgezondheid –
obesitas, diabetes-2 etc.
• Klimaatbeleid geholpen met
veranderingen in menu:
• 40/60 verhouding eiwit
• Sterke schaalvergroting
• Milieukosten moeten
geinternaliseerd
• Klimaatbeleid versterkt
dat
Is het toeval dat deze 2 de zwakke schakels zijn?
Zijn dit “business opportunities” / markt falen?
Of system-falen en gebrek aan transitiecapaciteit?

6. 6

7. Drie economische mechanismes: 1. Cochrane’s tredmolen
Technology for
labour
productivity by
research, input
industry
Innovation
profitable:
more
ha/man
Efficiency of
scale: lower
cost- and
market
price
Farmers do
not easily
quit:
innovation as
solution
Higher
bidprice for
marginal ha:
intensive land
use
Increase in
income implies
increasing
labour costs
Agri-
Business
Complex

8. Cochrane’s tredmolen en gevolgen voor het milieu
Technology for
labour
productivity by
research, input
industry
Innovation
profitable:
more
ha/man
Efficiency of
scale: lower
cost- and
market
price
Lower margin
Farmers do
not easily
quit:
innovation as
solution
Higher
bidprice for
marginal ha
Intensive land
use
Increase in
income implies
increasing
labour costs
Agri-
Business
Complex
Environmental
problems
Demand for healthy
environment
Environmental
legislation
Other
services
or exit?

9. Schaalvergroting is goed voor economie en ecologie
Melkveebedrijven 2016-2018
Aantal koeien 49 99 208
Opbr/€100 kosten 78 92 102
Kostprijs kg melk (ct) 45 40 34
Inkomen (€1000/fte) 20 37 61
N overschot (kg/ha) 158 147 132
• Grotere bedrijven kunnen milieu-investeringen / enige extensivering dus
opvangen
• Mechanisme is nu aan de gang via koude sanering omdat bedrijven klem zitten
tussen lage kostprijs-eisen van de markt en kostprijsverhogende maatregelen
van de overheid
• Geen makkelijk mechanisme om dit te bespoedigen anders dan uitkopen of
ontmoedigen bedrijfsovername (structuurbeleid)
• In essentie: “er is een kleineboeren-vraagstuk, met 5.000 ipv 15,000
melkveehouders kan het ook”

10. Mechanisme 2. Cluster / agglomeratie effecten
De delta met zijn haven blijven
aantrekkelijk (cluster is lastig
kopieerbaar)
 Mix import en eigen producten
 Gespecialisede diensten in agri-
business cluster met kenniswerkers
 Diepe arbeidsmarkten
 Aantrekkelijke woonomgeving voor
personeel in groene metropool
 Internationale verbindingen
 Koppeling met andere innovatieve
bedrijfstakken (ict, health ?)
10
Milieu-effecten als “bij-effect”

11. Mechanisme 3. Keten organisatie verandert (©Gereffi et al., 2005)
inputs
End
product
PRICE
Shops
Complete
Integration
Lead
company
Lead
company
Turnkey
supplier
Relational
supplier
Market Modular Relational Captive Hierarchy
Low Degree of explicit coordination and power asymmetry High
Lead
company
Farmers

12. Enige data:
 Export incl. technologie: € 100 mld.
 Waarvan NL origine: € 65 mld.
 Netto export € 35 mld.
 Burto toegevoegde waarde agro-business complex € 45 mld.
 Waarvan gebaseerd op ‘Nederlandse’ producten : € 33 mld.
 Waarvan primaire productie: € 10 mld (< 25% veehouderij)
 Gezinsinkomen uit bedrijf: € 3,5 mld.
 Externe negatieve milieu-effecten: € 6,5 mld.
 Externe negatieve gezondheidseffecten in relatie met diet/leefstijl: € 6 mld.

13. Voedselketen en zijn zwakke plekken
Input industries
Farmer
Food processor
Consumer Retail
• Volksgezondheid –
obesitas, diabetes-2 etc.
• Klimaatbeleid geholpen met
veranderingen in menu:
• 40/60 verhouding eiwit
• Sterke schaalvergroting
• Milieukosten moeten
geinternaliseerd
• Klimaatbeleid versterkt
dat
Is het toeval dat deze 2 de zwakke schakels zijn?
Zijn dit “business opportunities” / markt falen?
Of system-falen en gebrek aan transitiecapaciteit?

14. Institutionele veranderning en coherent beleid voor een
duurzame voedselsysteem aanpak in de EU
Price
Quantity
Demand
Supply
Current
price
Export to feed
10 bln ??
Less waste
Less (animal)
protein
More sustainable
BioTech, plantbased meat,
vertical farming, insects etc.
(Digital) knowledge / Precision
Agriculture
Less
chemicals
Social policy for food insecure
persons: not a price but an
income problem
Current volume
Create market like
in energy, mobility
Organise platform
economy
True cost

15. Ontwikkelingen in sectoren
Alle sectoren: Arbeidskosten, sterke structurele ontwikkeling
Halvering aantal bedrijven naar 2040 is business-as-usual,
vermoedelijk sterkere terugloop.
Glastuinbouw Energiegebruik, CO2. bloemen: inkomensafhankelijke vraag
Groente en bloemen
open grond
KRW, met name gewasbeschermingsmiddelen
Akkerbouw KRW (gwb, soms nutrienten)
Melkvee Stikstof, derogatie, KRW, veenweide: bodemdaling / CO2 ook bij
maximale inzet Techniek inkrimping van veestapel
Varkens, kippen, kalveren Stikstof, geur, fijnstof, dierziekten. Dierwelzijn en imago.
Herontwerp naar circulaire principes?
Multi-functioneel Afhankelijk van locale markt en vraag naar eco-systeemdiensten
Toeleverende industrie Minder volume in NL, m.n. veevoer e.d. Internationalisatie
Afnemende industrie Mogelijk minder aanvoer dierlijk product, import,
internationalisatie

16. Huidige milieu-problemen
 Betreffen niet alleen Landbouw, maar ook Schiphol, Tata Steel etc.
 Mede een gevolg van niet tijdig en goed implementeren (EU)wetgeving maar zoeken van
geitenpaadjes (bv. PAS-regeling)
 Politiek vindt het lastig om lastige beslissingen te nemen. Neo-liberaal tijdperk.
 Overheid werkt in silo’s, bedrijven nemen te weinig eigen verantwoordelijkheid.
 Belangen en groepen die zich buitengesloten voelen stappen naar de rechter, juridisering
 Maatschappij en economie raken zo verlamd, steeds scherpere tegenstellingen.
 Incidenten(-management)
 Rol van (sociale) media

17. Beleidsinstrumenten: hoe veranderen we gedrag?
 Informatie (duurzaamheidsverslag, voorlichting boeren, labels voor
B2C)
 Bevorder technische innovatie (subsidie of verplichten)
 Subsidie op goed gedrag: beloon eco-system-services
 Economische instrumenten tegen vervuiling (CO2-belasting,
emissierechten, accijnsen)
 (Milieu) vergunningen op productie methoden / emissies
 Reguleer productie processen of verbied ze

18. Oplossingsrichtingen
 Kabinet: 24 miljard, NPLG, veel vrijwilligheid, uitkopen; Kaartje vd Wal.
 Remkes (Wat wel kan); niet alleen stikstof, landbouwakkoord, piekbelasters, NPLG, zonering in RO,
verdienmodel
 Regie op Ruimte:
 Visie op Landbouw en landelijk gebied in de Parkstad NL / deltametropool
 3 typen boeren.
 Verminder veestapel via afromen in handel dierrechten, evt. Schorsen met vergoeding.
 KPI-systematiek die stuurt op emissies, technologische oplossingen erkent, certificeren.
 Eco-systeemdiensten, lange termijn contracten van specifieke autoriteit
 Bijmengen van duurzaamste producten in de keten (vgl. bio-ethanol).

19. Boeren knallen op een rotonde af
Increase
in scale
Sustainable
product with
volume
Niche products
Eco-
system
services
Multi-
functionalit
y

20. 1. NL is een uitstekende plek voor landbouw: delta met goede grond, klimaat, logistiek,
agribusiness dicht bij consumenten. Ook al groeien steden en natuur, >= 1,5 mln ha blijft
beschikbaar. Dit zegt niets over aantal boeren.
 Zorg dat goede gronden worden beschermd in RO. Bouw op de slechtste.
 De economie van internationale voedselmarkt dwingt efficiënte productie met 5,000 boeren van 300 ha af
(Scenario A). Er is dus een klassiek kleine boeren-vraagstuk.
2. Het moet wel passen in de delta-metropool: deze steden zorgen voor de strengste milieu-
T.o.v. andere sectoren zwakke concurrentieposite in CO2, NH3, grond.
 Milieuproblemen zijn veelal regionale problemen (per ha, niet per kg) als gevolg van concentratie. Level
playing field is een illusie. Draai het om en concurreer met de duurzaamste producten waarvoor Europese
consument extra betaalt (Scenario B)
3. Landbouw in de metropool is niet alleen voedselproductie, ook diensten (privaat en publiek):
ruimtebeheer, biodiversiteit, CO2 opslag, energiewinning, waterbeheer, zorg, recreatie, korte
etc..In een diensteneconomie zijn daar kansen op extra inkomen.
 Werk aan andere identiteit / missie: niet alleen voedsel, maar: “most innovative metropolitan business
cluster for sustainable and healthy food- and landscape services” (Scenario C)
4. Bepaal emissieruimtes 2040. Breid stelsel verhandelbare emissierechten uit (CO2, NH3).
 Geeft duidelijkheid aan boeren op alle thema’s via milieudoelstellingen per bedrijf en daarmee kunnen ze
investeren (ipv afwachten en vee bijzetten tot draconisch quotum komt)
 Maakt verschillen in strategie tussen boeren mogelijk, waarbij onderling kosten van bijdragen aan
duurzaamheid worden verrekend. Lokale situatie wordt steeds bepalender (ecologie van bodem en water,
diensten)

21. 5. Maak dedicated supply chains met concepten (als uitwerking van punt 2). Maak gebruik
van de data-revolutie, biedt transparantie.
 Boer wordt afhankelijker van keten, van discussie over prijzen / marge naar een relationele
samenwerking (“wat kunnen we voor/met elkaar doen: net-zero CO2?’). Leidt ook tot zorgplicht
ketenpartijen. (Op EU niveau wellicht bijmengen van duurzaam verplichten)
 Lukt dat met Duitse en Britse supers en maaltijdbezorgers als JustEatTakeaway, Sodexo ??
6. Volledige transparantie en bedrijfsdoelstellingen vragen om digitaal dashboard met
Bedrijfscertificering, Eco-score van bedrijven en producten.
 Weg met papier, we beginnen hier echt achter te lopen, verspillen miljoenen, doen aan data science
zonder data. Iedereen bouwt eigen website waar boer mag invullen. Robotic accounting komt niet van
de grond.
 Let op de governance van de data. Die hoort bij LTO, niet bij John Deere, Lely of RFC.
7. Geef boeren rol in publieke taken met 25-jarige eco-systeemcontracten.
 Als in USA, anders zijn ze geen prikkel voor investeren en financieren. (Scenario D)
 Zet er een autoriteit tussen zodat boeren minder bang zijn van openbreken door politiek
 Geef een prikkel om boeren weer te leren samenwerken in gebieden.
 Financieren kan uit 3 a 5 % BTW (consument betaalt geen true price). Armoede vraagt om
inkomenspolitiek niet om lage voedselprijzen, die zijn maar klein deel van uitgavepatroon.

22. 8. Gebiedsprocessen om ruimtelijke ordening te regelen met landinrichting 3.0 Regio’s
verschillen in problematiek en kansen (ook buiten de landbouw). Neem de tijd.
 Maak kaarten met emissieruimte per perceel. Waar nodig: graslandplicht
 Erken dat het een herstructurering is: snij diep. Er is nu een overproductie van overheidsbeleid dat
steeds geitenpaadjes zoekt, slecht gehandhaafd wordt, na incidenten weer aangepast. Boeren
worden daar tureluurs van. Bouw en overheid wil nu betalen.
 Zorg dat de bouw, natuuraanleg (bossenstrategie), energie meebetaalt aan stranded assets. Laat veel
toe in VAB, duurzame boeren hebben immers geen last van buren.
9. Investeer in de toekomst van gezonde duurzame voeding door als topsectoren Agri, Health,
Logistiek met ICT allemaal 30% in een gezamenlijke pot te stoppen.
 Profiteer van de gezondheidscrisis. Personal nutrition is de toekomst. Zet een gezamenlijke food-
nutrition-health onderzoeksinfrastructuur op. Waarom hebben de supers met hun loyalty cards, de
credit card companies, Google en Apple (en China) wel al die data ?
10. Agribusiness: zet in op verdere internationalisering.
 Proces is al gaande, net als 75 jaar fusies voor schaalgrootte. Of kies niche (“Cono”)
 Belang bij metropolitaan landschap voor hoofdkantoor / research lab bij Schiphol, met goed
ondernemersklimaat (fiscaal, kennis), hoogwaardige werkgelegenheid (partners kenniswerkers!) en
paar duizend innovatieve boeren in NW Europa. Dat is belangrijker dan laatste 25% volume
 Er is een goed draaiende arbeidsmarkt voor uitvoerende arbeid (voor zover Nederlands).

23. krijn.poppe@wur.nl
www.wur.nl
kjpoppe@hccnet.nl
Dank voor
de aandacht
Q&A ?

24. Valse verwachtingen?
Is er wel een oplossing …..
 zonder hogere prijzen en belastingen op consumptie?
 waarbij iedereen die dat wil ook boer kan blijven?
 waarbij we geen dieren nodig hebben en we zelf (verwerkt) gras eten?
 waarbij we klimaatbestendig telen zonder chemie en zonder gmo?
 die vooraf op de tekentafel is uit te tekenen (of is het learning by doing?)
 die overal ter wereld kan worden toegepast (of is wat meer chemie in Afrika niet zo gek?)