1. İSLAM VE ÇEVRE
• HAZIRLAYAN
• DR. HASAN OCAK
• DİYANET SELÇUK EĞİTİM MERKEZİ
• ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI
• MANSİYON ÖDÜLÜ
• 2010

3. GİRİŞ
• İslâm’ın, çevre ahlâkı anlayışının temel ilkelerini Kur’an-ı
Kerim ve Hz. Peygamber’in sünnetinde aramak gerekir.
Zira, çevre bilinci ve ahlâkî duyarlılıkları yüksek fertler
yetiştirmek İslâm’ın temel hedeflerinden biridir.
• İslâm, dinî alan kabul edilen sadece inanç ve ibadet
konularında fertlere birtakım görevler yükleyip de hayatın
diğer alanlarını göz ardı etmemiştir.
• İslâm, insan hayatının her yönüyle ilgili emirler,tavsiyeler
ve uyarılar yapmaktadır. Dolayısıyla üzerinde
durduğumuz çevre ahlâkı ve bilinci konusuyla ilgili
birtakım emir, tavsiye ve uyarılarda da bulunmaktadır.

4. • Kur’an-ı Kerim, yeryüzü ve gökyüzündeki
canlı cansız bütün varlıkların belli bir ölçü
ve dengeye göre yaratıldığını beyan
ederken (Hicr,16-20; Kamer, 49), insanın çevre ve
tabiattan faydalanma esnasında, bu ölçü
ve dengeyi bozmaması gerektiğine de
dikkat çekmektedir.(Rahmân, 7-12)

5. • Hz. Peygamber’in de çevre ahlâkı ve
bilinci oluşturma yönünde önemli teşvik,
tavsiye ve emirleri olmuş, sözlü ve fiilî
uygulamalarında çevre temizliğine ve bu
minvalde çevre ahlâkına büyük önem
vermiştir. Bu bilince sahip İslâm
toplumunun teşekkülü için büyük
gayretlerde bulunmuştur.

6. • Ayet ve hadislerde çevre ahlâkı ve
bilincine yapılan vurgular, tarihsel süreçte
çevreye duyarlı bir Müslüman toplum
ortaya çıkarmış, söz konusu metinler,
sonraki dönemlerde bu konularda
çıkartılan emir ve talimatnamelerin hukukî
dayanağını oluşturmuştur. Ayrıca İslâmî
literatürde klâsikleşmiş bütün eserlerimizin
temizlik konusu ile başlaması, çevre bilinci
ve ahlâkına ait duyarlılığın bir başka
sonucudur.

7. 1. BÖLÜM: İSLAM VE ÇEVRE BİLİNCİ

8. • O, gökten su indirendir. Bununla her şeyin
bitkisini bitirdik, ondan bir yeşillik çıkardık,
ondan birbiri üstüne bindirilmiş taneler
türetiyoruz. Ve hurma ağacının
tomurcuğundan da yere sarkmış salkımlar,
birbirine benzeyen ve benzemeyen
üzümlerden, zeytinden ve nardan
bahçeler (kılıyoruz.) Meyvesine, ürün
verdiğinde ve olgunluğa eriştiğinde bir
bakıverin. Şüphesiz inanacak bir topluluk
için bunda gerçekten ayetler vardır. (En’am/99)

9. Sizin için gökten su indiren O´dur; içecek ondan, ağaç
ondandır (ki) hayvanlarınızı onda otlatmaktasınız. (Nahl/10)

10. “Kim ağaç dikiminde bulunursa, onun için ağaçtan
hasıl olan ürün miktarınca Allah sevap yazar. "
(Ahmet b. Hanbel -Müsned :5/415)

11. "Göğü Allah yükseltti ve mizanı (dengeyi) O koydu. Sakın
bu dengeyi bozmayın" (Rahman/ 6-7)
Kuzey Kutbu 1918 Patagonya Buzulları 1928
Kuzey Kutbu 2002 Patagonya Buzulları
2004

12. "Kıyamet kopmaya yakınken elinizde bir ağaç fidanı var ve onu dikmeye vakit
bulabilirseniz onu dikin"
(Buhari, Edebu'l-müfred, Kahire 1379, s.168)

13. “Size verdiğimiz rızıkların temizlerinden yiyin, bunda aşırı
gitmeyin ki, öfkemi hak etmeyesiniz Benim öfkemi hak
eden kimse muhakkak mahvolur” (Tâha/81)

14. “İnsanların kendi işledikleri kötülükler sebebiyle karada ve
denizde bozulma ortaya çıkmıştır. Yanlıştan dönmeleri için
Allah yaptıklarının bazı kötü sonuçlarını (dünyada) onlara
tattıracaktır” (Rum/41).

15. “Kim bir ağaç dikerse, Allah Teâlâ o ağaçtan
çıkacak meyve miktarınca o kimseye sevap
yazar.” (Ahmed İbn Hanbel, Müsned, 5/414)

16. “ Kim yolcuların ve hayvanların gölgelendiği bir ağacı
boşuna ve lüzumsuz olarak keserse, Allah onu baş
aşağı cehenneme atar.” (Ebu Davut, Edeb, 158)
•

17. 2. BÖLÜM: İSLAM VE HAYVAN SEVGİSİ
• Kur’an’a şöyle bir baktığımızda, eko sistemin önemli
üyeleri olan hayvanlara verilen önem hemen fark edilir.
Kur’an’ın bazı surelerinin çeşitli hayvan adlarını taşıdığı
görülmektedir: Bakara (İnek), Nahl (Arı), Ankebut
(Örümcek), Neml (Karınca). Ayrıca, Kur’an’ın çeşitli
yerlerinde, çeşitli hayvanlardan bahsedilmektedir.
Örneğin Köpek 17, Maymun 16, Domuz 15, Yılan 14,
Koyun13, Deve 12, Öküz ve İnek 11, At 10 , Katır 9,
Eşek 8, Kurt 7, Arı (6) Karınca 5, Örümcek 4, Sivrisinek,
3 ve Sinek ise 2 defa Kur’an’da isim olarak zikredildiği
görülmektedir.

18. “Hem yerde hareket eden hiç bir canlı, kanatlarıyla uçan hiç bir
kuş türü yoktur ki sizin gibi birer toplum teşkil etmesinler” (En’am, 38.)

19. Gerçekten süt veren hayvanlarda da size bir ibret vardır. Size
işkembelerindeki yem artıklarıyla kandan meydana gelen, içenlere içimi
kolay halis bir süt içirmekteyiz. (Nahl/66)

20. "Haksız olarak bir serçeyi öldürenden, Cenab-ı Hak
kıyâmet gününde hesap soracaktır.
(Ebu Davud, 2/11; Nesâi, Dahâyâ, 43/42 (VII, 239 )

21. "Bir kadın,bağlayıp yemek vermediği ve yer haşerelerinden yemesi
için serbest bırakmadığı kedi yüzünden cehenneme girdi”.
"(Buhari,Bed'ü'l-Halk 17, Şirb 9, Enbiya 50; Müslim, Birr 151, (2242)

22. Susuz bir mümin, kuyuya inip su içti. Bir köpek de kuyunun ağzında
susuzluktan bitkin vaziyette bekliyordu. O kimse, bu hayvana acıyıp,
ayakkabısı ile köpeğe su verdi. Bu hareketten Allahü teâlâ razı oldu. O
kimseyi Cennete koydu. (Buhari, Şirb 9, Vudu 33, Mezalim 23, Edeb 27; Müslim, Selam 153, (2244);

23. "Yaşamakta olan her canlıyı sulamakta sevap vardır”
Tecrid-i Sarih, c. VII, s. 223
• Bu karede, her
namaz vakti camiye
su içmeye geldiğinde
orada bulunanlarca
açılan çeşmeden
suyunu içip ayrılan
ve cemaat
tarafından özel ilgi
gösterilen bir kedi
görülmektedir.

24. ”Yeryüzünde yürüyen hiçbir hayvan ve iki kanadıyla uçan hiç bir kuş
yoktur ki, onlar da sizin gibi birer ümmet olmasınlar. Biz Kitapta hiç bir
şeyi eksik bırakmamışızdır. Sonra onlar Rablerinin huzuruna
toplanacaktır. (En’am/38)

25. "AIIah Tealâ hazretleri, her şeyde iyiliği emretmiştir. Öyleyse öldürdüğünüz zaman öldürmeyi iyi
yapın. Kesecek olursanız kesmeyi iyi yapın. Bıçağın ağzını bileyin. Hayvana (zahmet vermeyin)
rahat ettirin."
Müslim, Sayd 57, (1955); Tirmizi, Diyât 14, (1409); Ebü Dâvud, Edâhi 12, (2815); Nesâi, Dahâya 22, (7, 227); İbnu Mâce,
Zebâih 3, (3170).

26. Hayvanlara işkence yapan kişileri yüce Allah
rahmetinden uzak kılsın. (Buharî, Edeb, 78/19(VII, 75)

27. "Resûlullah (SAV) dövüştürmek için hayvanların arasını kızıştırmayı
yasakladı."
Ebu Dâvud, Cihâd 56, (2562); Tirmizî, Cihâd 30, (1708, 1709).

28. ‘Rahmetime ulaşmak isterseniz,yarattıklarıma şefkat ve
merhametle muamele ediniz.'' (Buharî, Edeb, 78/19(VII, 75)

29. "Deniz avı size helâl kılındı. “ (el-Mâide, 5/96)
Öyleyse öldürdüğünüz zaman öldürmeyi iyi yapın. İbnu Mâce, Zebâih 3, (3170).

30. Hz. Peygamber'in, özellikle evcil hayvanlarla ilgili olarak, üzerinde
durduğu önemli hususlardan biri, onların üzerinde yapılarına uygun
olmayan tasarruflardan kaçınmaktır. Ebû Dâvûd, Cihad, 51, 56; Tirmizî, Cihad, 30

31. “Merhamet etmeyene merhamet
edilmez”
(Buhari Edep 18)

32. Ecdadımızın yaptırdığı kuş evleri, hayvan
sevgisine en güzel örneklerden biridir.
“Peygamber Efendimiz (sas) bir seferden
dönüyordu Bir yerde dinlenirlerken sahabilerden
bazıları bir kuş yuvası gördüler Yuvadaki
yavruları aldılar O esnada anne kuş geldi ve
yavrularını göremeyince çığlıklarla üzerlerinde
dönmeye başladı Allah Rasulü (sav) durumu
öğrenince çok kızdı ve hemen yavruların
yuvaya bırakılmasını emretti” (Ebu Davud Edeb 164)
"Fil cümle bu zikrolunanlardan gayrı her ne kim
Allah Teala yaratmıştır, hepsinin hukukunu
muhtesip görüp gözetse gerektir."
(Prof. Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ, Osmanlı Kanunnameleri Ve
Hukuki Tahlilleri, İstanbul 1999, C.2, S.296-297)

33. • Kuş olsan, Gökyüzü olurum sana.
Balık olsan, Deniz olurum
Kedi olsan, Ağaç
Köpek olsan, Kulüben olmaya razı
olurum
Bir de insan olsan
Ah!
Bir de insan olsan……
(Naci Kasapoğlu)

34. • “Ellerimizle yaptığımız
eserlerden kendileri için
uysal, evcil hayvanlar
yarattık da onlara mâlik
bulunuyorlar. Onları
emirlerine âmade kıldık.
Onlardan hem binek edinir,
hem de yerler, Onlardan
içecekler elde ederler, daha
nice menfaatlerinden
yararlanırlar. Halâ
şükretmezler mi? Yâsîn, 71-73

35. • Necih şöyle diyor: “İmam
Hasan-ı Mücteba’yı (a.s)
yemek yerken gördüm,
karşısında bir köpek
durmuştu, bir lokmayı kendisi
yiyor ve bir lokmayı da köpeğe
veriyordu. Ona şöyle arz
ettim: Neden bu hayvanı
buradan kovmuyorsunuz? ”
İmam şöyle buyurdu: “Bırak
kalsın; Allah’tan, canlı bir
hayvan yemek yediğimde
bana bakarken ona karşı
ilgisiz kalmaktan hayâ
ediyorum.”
• (Mizan’ul-Hikmet, c. 1, s. 125)

36. Kuşkusuz sizin için hayvanlarda da büyük bir ibret
vardır. (Nahl/66)

37. 3- İSLAM VE ÇEVRE TEMİZLİĞİ
• …..Evvela, tabiat insanın değil, Allah’ın mülküdür.
• İkincisi, tabiat nizamı onda (belli kurallar dâhilinde)
istediği değişiklikleri yapabilen insanın emrindedir. Tabiat
uysal bir mahiyette yaratılmıştır.
• Üçüncüsü, insanın tabiattan yararlanmasında ve onu
kullanmasında ahlaki davranma zorunluluğu vardır.
• Dördüncüsü, İslâm, insandan, tabii bilimleri ve tabiatın
genel düzen ve güzelliğini oluşturan kanunları
araştırmasını ve onları anlamasını ister.
• Serdar, Ziyaüddin. Hilal Doğarken, Çeviri: Ş. Yalçın, (İstanbul: İnsan Yayınları, 1994)
ss. 213-249.

38. “yeryüzünü bir döşek, göğü de bir kubbe yapan; gökten
yağmur indirip, onunla [bize] rızık olarak çeşitli mahsuller
çıkaran” Rabbimizdir” (Bakara, 22.)
•

39. "Sizi yeryüzünde yaratıp, orayı imar etmenizi
dileyen Allah'tır" (Hud 11/61)
•

40. “Gerçekten Biz Âdem evlatlarını şerefli kıldık, karada ve denizde
kendilerini taşıyacak vasıtalar nasib ettik, onlara helâl ve hoş rızıklar
verdik ve onları yarattığımız varlıkların çoğuna üstün kıldık” İsrâ’, 70.
•

41. "Temizlik imandandır"
(Müslim, taharet 1; Darimi, Vudu 2; Müsned, 5/342,344)
•

42. Hz. Ömer, Ebu Musa el-Eş'arî'yi Basra'ya vali olarak
gönderirken görevleri arasında sokakların temizliğini de
saymıştır. (Darimî, Sünen, Mukaddime 46)

43. “Allah pak ve temizdir, paklık ve temizliği sever; kerim ve
cömerttir, kerem ve cömertliliği sever. Öyle ise avlularınızı ve
boş sahalarınızı temiz tutun….” Kütüb-i Sitte c.10 s.390
•

44. • Efendimiz (sas); "Sakın
lânete uğrayanlardan
olmayınız," buyurunca,
sahabeler, 'Bunlar kimlerdir?'
diye sordular
Peygamberimiz de,
"Herkesin gelip geçtiği
yollara, gölgeliklere, su
kenarlarına ve ağaçların
altına abdest bozup
kirletenlerdir " diye cevap
verdi.
• (Müslim, Tahare, 68, I, 226)

45. 4- İSLAM VE SUTEMİZLİĞİ
• Su kirliliği antropojin etkiler sonucunda ortaya çıkan,
kullanımı kısıtlayan ya da engelleyen ve ekonomik
dengeleri bozan kalite değişimlerine denilir . Su kirliliğini
şöylede tanımlayabiliriz su kaynağının kimyasal, fiziksel,
bakteriyolojik, radyoaktif ve ekolojik özelliklerinin
olumsuz yönde değişmesi, şeklinde gözlenen ve
doğrudan ya da dolaylı yoldan biyolojik kaynaklarda,
insan sağlığında, su ürünlerinde, su kalitesinde ve suyun
diğer amaçlarla kullanılmasında engelleyici bozulmalar
yaratacak madde ve enerji atıklarının boşaltılmasına
denilir.

46. O Allah ki, gökleri ve Arz'ı yarattı ve Gök'ten su indirdi
Arkasından onunla, sizin için rızk olarak, ürünler çıkardı Ve
O, emriyle denizde yüzen gemileri, sizin yönetiminize verdi
Ve Irmakları da sizin kullanımınıza sundu
• İBRAHİM(14)/32]

47. (O tatlı bir su seklinde iner, ama) dileseydik yakacak
kadar tuzlu ve acı yapabilirdik: öyleyse neden (Bize)
şükretmiyorsunuz?
(Vakıa/70)

48. “Allah temizdir, temizi sever.
Etrafınızı temizleyiniz.”
(Tirmizi, Edeb 41).

49. • İstanbul'da Kırkçeşme
sularını Sarıyer
ormanlarından uzun bir isale
hattı ile İstanbul'a ileten
Mimar Sinan'ın boru hattının
her iki tarafından 20'şer
arşınlık (toplam 40 arşın) bir
mesafe içinde bina, mandıra
ve ahır yapımını ve gübre
yığılmasını bir ferman ile
yasaklattırmıştı.
• (Nevzat Kor, İzzet Öztürk, Mehmet
Borat, "Çevre Kirlenmesinin Tarihi
Gelişimi", İnsan ve Çevre, s.150 (K.
Çeçen, "Tarih Boyunca Türkler
Tarafından Yapılan Su Tesisleri ve
Türk Toplumunda Su Kültürü, İTÜ
Vakıf Dergisi, Yıl 1990, S:2, s. 15-26

50. “Temizlik imanın yarısıdır.”
(Müslim, Taharet, 1; Tirmizi, Daavat 86; A.b. Hanbel Müsned 4/260, 5/342, 343, 344, 363,
370, 372; Darimi, vudu 2).

51. "Allah, üzerinize gökten yağmur indiriyor; onunla
sizi pisliklerden temizlesin, diye..."
(el-Enfâl, 11).

52. Hiç içtiğiniz suyu düşündünüz mü? Siz mi onu bulutlardan indirdiniz,
yoksa Biz miyiz onun yere inmesini sağlayan? [O tatlı bir su şeklinde
iner, ama] dileseydik yakacak kadar tuzlu ve acı yapabilirdik: öyleyse
neden [Bize] şükretmiyorsunuz? (Vakıa/68-70)

53. Peygamber Efendimizin Mescid'in temizlenip güzel koku ile
kokulanmasını, avluların temiz tutulmasını, durgun sulara idrar
yapılmamasını, içme sularının yakın çevresine çöp dökülmemesini
emretmiştir.
(Tirmizi, Cum'a, 64) (Tirmizi, Edeb, 41) (Buhari, Vudu', 68; Müslim, Taharet, 94–96; Ebu Davud, Taharet, 36)

54. “Lanetlenmiş iki şeyden sakının: - Ya Rasulallah o iki şey nedir?” dediler.
Peygamber Efendimiz (sas): -”İnsanların gelip geçtiği yola ve gölgelendiği
yere abdest bozmaktır.” buyurdu.
(Müslim, Taharet 68; Ebu Davud, Taharet 15; Ahmet bin Hanbel, Müsned 2/372).

55. • "Ölü bir yeri diriltmek
ve yarattığımız nice
hayvan ve insanları
sulamak için gökten
tertemiz su
indirmişizdir.“
• (Furkan/49)

56. De ki: “Söyleyin bakalım: Suyunuz çekiliverse, size
kim temiz bir akar su getirir?”(Mülk/30)

57. 5- İSLAM VE İSRAF
• Gereksiz, amaçsız ve yararsız yere mal, zaman ve
benzeri harcamalar yapılmasına ve tutumsuz
davranışlarda bulunulmasına "israf" denir. İsraf, Allah'ın
Kuran'da yasakladığı çirkin bir davranıştır.
• Fakat Kuran ahlakından uzak yaşayan pek çok insan için
sınır tanımaz bir şekilde para harcayıp sonra bununla
övünmek sözde bir prestij kaynağıdır. Bu kişilerin tutumu
Kuran'da şu şekilde bildirilmiştir:
• "O: "Yığınla mal tüketip-yok ettim" diyor. Kendisini hiç
kimsenin görmediğini mi sanıyor?" (Beled/ 6-7)

58. •

59. Asmalı ve asmasız bahçeleri, hurmaları ve tadları farklı ekinleri,
zeytinleri ve narları -birbirine benzer ve benzeşmez- yaratan O'dur
Ürün verdiğinde ürününden yiyin ve hasad günü hakkını verin; israf
etmeyin Çünkü O, israf edenleri sevmez (En’am/141)
•

60. Akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver.
Bununla beraber malını saçıp savurma. (İsra/26)
•

61. “Yiyin, için. Ancak israf etmeyin. Çünkü Allah israf
edenleri sevmez". Araf: 31.

62. • “Sa’d abdest alırken Hz.
Peygamber (SAV) çıkageldi.
Onun çok su kullanarak abdest
aldığını görünce:
‘Bu israf da ne?’ diye müdahale
etti.
Sa’d’ın: ‘Abdestte israf olur
mu?’ diye sorması üzerine
Resulullah (SAV) şu açıklamayı
yaptı: “Evet, akmakta olan bir
nehir kenarında olsanız da.”
(İbn Mace, Tahare, 48)

63. “Çok yemekten sakınınız; şüphesiz çok yemek, bedeni bozar,
hastalıklara neden olur ve ibadet hususunda insanı tembelleştirir. .”
(Hz. Ömer)
(Eroğlu, A:Şifali Bitkiler ve Tıbb-i Nebevi, Arben matb. st. 1977 s: 42,129)

64. Yiyiniz, tasadduk ediniz, giyiniz. Fakat bunları
yaparken israfa ve tekebbüre kaçmayınız.
Nesâi, Zekat 66

65. “(O kullar), harcadıklarında ne israf, ne de cimrilik
ederler; ikisi arasında orta bir yol tutarlar.” (Furkan/67 )