Inger Leemans: "De cultuur van de Verlichting" De ingrijpende wetenschappelijke, filosofische en politieke verschuivingen tijdens de Verlichting, zijn intrinsiek verweven met drastische veranderingen op cultureel gebied. De ontwikkeling van een globale consumptiecultuur en de opkomst van cultuur als vermarktbaar product veranderden de dagelijkse bezigheden van grote groepen mensen. Verlichte elites drukten hun macht uit via nieuwe praktijken, terwijl de culturele sector druk doende was om te experimenteren met nieuwe, revolutionaire ideeën. In de historiografie is lange tijd veel aandacht uitgegaan naar Frankrijk als toonaangevend centrum voor Verlichte cultuur. De afgelopen decennia is dit beeld echter grondig herzien in vele uitdagende studies over revolutionaire politieke cultuur, ‘the power of culture’, seksuele revoluties, en de nieuwe emotionele cultuur van ‘the Age of Sensibility’. Prof.dr. Inger Leemans is Hoogleraar Cultuurgeschiedenis bij de opleiding Geschiedenis van de VU. Ze doet onderzoek naar vroegmoderne cultuurgeschiedenis (1500-1850), met bijzondere aandacht voor emotie- en lichaamsgeschiedenis en culturele economie. Eerder publiceerde zij over de geschiedenis van de pornografie, de (radicale) Verlichting, en vertaalcultuur. Haar meest recente boek Worm en donder. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1700-1800 (geschreven met Gert-Jan Johannes) werd in de pers geroemd als ‘een meesterwerk’. Op dit moment werkt Inger Leemans aan een geschiedenis van de aandelenhandel en de verbeelding van financiële crises. Inger Leemans is directeur van de VU Graduate School of Humanities, voorzitter van de Werkgroep 18e Eeuw en een van de directeuren van ACCESS - the Amsterdam Centre for Cross-Disciplinary Emotion and Sensory Studies (http://access-emotionsandsenses.nl/). Aan de VU is zij een van de coördinatoren van het Digital Humanities onderwijs- en onderzoeksprogramma.

1. De cultuur van deVerlichting
Inger Leemans, VU University Amsterdam

2. Verlichting = philosophes?

3. Traditionele visie op Lumières:
Verlichting = philosophes
Frankrijk centrum, hoogtij 2e helft 18e eeuw
Vanuit Frankrijk verspreiding over Europa
Verlichting = één coherent Europees project:
- Rationalisme, scepticisme
- Secularisatie (antiklerikaal, atheïsme, deïsme, naturalisme)
-Vrijheid
- Tolerantie
- Gelijkheid
- seksuele gelijkheid
- tussen beschavingen
- sociale gelijkheid
- politieke gelijkheid
-Verlicht bestuur
- Republicanisme – democratie
-Vooruitgangsoptimisme

4. Opkomst cultuurgeschiedenis plaatst
Verlichtingen in context:
Families van nationaleVerlichtingen
 Heeft Nederlandse ook radicale filosofen? (na 1720…)

5. Verlichtingen aangepast aan nationale noden,
en (religieuze) cultuur. NL: van geen filosofen
tot iedereen is verlicht.
Verlichting is niet één coherente beweging, maar verschillende
Verlichtingsfamilies met eigen (nationale) kleur. Nederlandse nationale
Verlichting wordt gekenmerkt door gematigde karakter: sociabiliteit, deugd
bevorderen, redelijkheid, samengaan wetenschap en religie, nutsdenken,
beschaving, gevoel, geluk. Verbetering door opvoeding.  antwoord op

6. From culture of power  power of
culture (rise of the public sphere)
Habermas: Opkomst publieke ruimte- nieuwe sociabiliteit, vrije ruimte voor burgers, redelijk
debat, egalitair
Blanning: culture of power  power of culture: meerstemmige ruimte waar ook staat
probeert stem te krijgen.
Opkomst cultuur als product & manier om eigenheid mee uit te drukken.

7. Verlichting als houding via culture as
commodity

8. Luxury. De relatie tussen materiële
en intellectuele cultuur
DeVerlichting betekent een nieuwe omgang met materiële cultuur en met luxe. Alhoewel
eveneens de klassieke afkeer van de bedreigende, zondige overdaad blijft bestaan

9. Opkomst van consumptie maatschappij
Instroom nieuwe producten zet uitdaging om bestaande opvattingen en
gevoeligheden over werking menselijke lichaam te herzien.
Bernard Mandeville: PrivateVices, Public Benifits.
Bernard Mandeville, Fable of the Bees
(1710):
“[…] that what renders him a Sociable
Animal, consists not in his desire of
Company, Good Nature, Pity, Affability,
and other Graces to a fair Outside; but
that his vilest and most hateful Qualities
are the most necessary accomplishments
to fit him for the largest, and, according
to the World, the happiest and most
flourishing Societies”.

10. Ook vorsten gaan zich onderscheiden
via consumptie & smaak
Chinees thee-pavilioen Frederik II. Slot Sanssouci.

11. Verlicht absolutisme: de vorst als
zorgzame huisvader en philosophe
Joseph II beploegt de aarde: een hard werkende vader voor het volk.
Frederik de Grote als muzikant, philosophe en kenner van exotische waren en
waarden. Een vorst met smaak en kennis.

12. Ondertussen in de kerkers van de
‘verlichte vorsten’…..
Merkwaardige levensgeschiedenis van Fredrik, vr heer van derTrenck, beschrevenij
door hem zelven. Amsterdam, M. de Bru n, 1788-1793. 4 dln.ij

13. Inventing human rights
Nieuwe culturele praktijken werken nieuwe politieke ideeën in de hand. Lezen
van romans, maken en bekijken van portretten  idee van autonoom individu
met lichamelijke integriteit & empathie met lijdende medemens

14. Antropologische wending  Verlichte
gelijkheid
Andere factor in deze verandering is reizen – in aanraking komen met andere culturen.
Antropologische wending (Stuurman) – antropologische visie op religie en cultuur (Picart &
Bernard, Cérémonies et coutumes religieuses de tous les peuples du monde (1723 - 1743).

15. Denken over ander - tolerantie
Picart & Bernard, Cérémonies et coutumes religieuses de tous les peuples du monde
(1723 - 1743).

16. Fel tegen intolerantie van (RK) kerk
Picart & Bernard, Cérémonies et coutumes religieuses de tous les peuples du monde
(1723 - 1743).

17. Van ‘ken uzelve’ naar ‘ben uw unieke zelf’

18. Cultuur van ‘het zelf’
Fascinatie voor maskarade geeft aan dat ‘het zelf’nog geen vastgetimmerde
verinnerlijkte categorie is begin 18e eeuw, maar afhankelijk van uiterlijk,
sociale context (wel: losgeweekt uit ‘bloed’, familie). Ook:

19. Eerste sexuele revolutie
Grote veranderingen op gebied van sexualiteit, zowel in gedrag als in denken.
Verandering seksualiteit van publieke zaak naar privé legde grondvesten voor
moderne seksualiteit. Lossere moraal, meer belang hechten aan seks als
definiërend aspect van het zelf.

20. Fascinatie voor automatons.
Wolfgang von Kempelen in 1770 ontwierp voor MariaTheresia, keizerin van
Oostenrijk-Hongarije een schaakspelende mechanischeTurk.
Fascinatie voor mens en niet-mens: de automaat.Waar ligt bron van het zelf?
In het denken? Relatie met lichaam?

21. Fascinatie voor automatons
Jacques de Vaucanson (1709-1782) Eend (1739 – na 1844)
Ik denk dus ik
ben. Maar hoe
kwaak?

22. Physique amusante: de cultuur van
de wetenschap
Spelen met culturele gevoeligheden in proces van vaststellen van
wetenschappelijke waarden. Ook wetenschap wordt ‘commodity’.

23. GevoeligeVerlichting
Verlichting is niet eeuw van rede of redelijkheid, maar van gevoel, sensibilité!
Ook wetenschap hierin geïnteresseerd. Sentimental empiricism: kennis berust
op ervaring en emotie. Cultus van sensibiliteit = internationaal.

24. GevoeligeVerlichting = politiek

25. New cultural history
New cultural historians, vanuit interdisciplinaire aanpak (o.a. invloed van
culturele antropologie) hebben aandacht voor praktijken, lichaam, discoursen,
locaties, performativiteit.

26. New cultural history: performance
In het theater wordt politiek bedreven. Politiek is een praktijk. Nieuwe
politieke ideeën moeten omgezet worden in nieuwe politieke praktijken.

27. Cultural (origins of) the French
Revolution
Franse Revolutie werd veroorzaakt door culturele omschakeling

28. Pornografie = filosofie = revolutie
Franse Revolutie was evengoed effect van giftige pen van pornografen en
gefrustreerde broodschrijvers, als van grote filosofen.
Historische print- en dichttafereelen (1735)
Schandaal Jan Baptist Girard & Maria Catharina Cadiere

29. Uitstapje: digital humanities

30. Uitstapje: digital humanities
Met nieuwe digital humanities technieken kunnen we cultuur van deVerlichting
op andere manieren onderzoeken. Netwerken rond schandaalpers in
Nederland. Opkomst ‘geestdrift’ op toneel  politiek.
Total No. of Word Types: 2988
Total No. of Word Tokens: 12050
47 40 hart
48 39 zal
49 37 ons
50 36 dan
51 36 deugd
52 36 Mijn
53 33 Ik
61 27 Capellen
80 21 oog
82 20 drift
83 20 eer
88 19 recht
89 19 Vrijheid
95 18 volk
97 17 God
107 14 naam
108 14 volks
109 14 zegepraal
114 13 hand
116 13 moed
117 13 moet
119 13 vriend
122 13 ziel

31. Affective turn.
Emotionele cultuur 18e
eeuw: Verlichting = anders denken, gedragen en voelen
Embodied emotions

32. De cultuur van deVerlichting
Inger Leemans, VU University
Amsterdam