Nezeriyye

1. Hovard Qardnerin "Zəka"nəzəriyyəsi.Dərketmənin üsulları.
(İmtahana hazırlaşanlar üçün)
Şagirdlərin bilik, bacarıq və qabiliyyətlərinin aşkar edilməsi və inkişaf etdirilməsi işində
dünya təcrübəsində geniş yayılmış HOVARD QARDNER in nəzəriyyəsinin böyük
əhəmiyyəti vardır. Bu nəzəriyyəyə çoxşaxəli əqli qabiliyyətlər nəzəriyyəsi də deyirlər.
Amerika psixoloqu Hovard Qardner bu nəzəriyyəni 1983-cü ildə “Ağıl çərçivəsində”
kitabında təklif etmişdir. Qardner nəzəriyyəsinə görə hər bir şagird 8 qabiliyyətin
təkrarolunmaz kombinasiyasına malikdir. Bu qabiliyyətləri inkişaf etdirmək yollarını
tapmaq lazımdır. Qardnerin fikrincə hər bir şagird ruhlandırıldıqda, dəstək və düzgün
təlimatlar aldıqda 8 qabiliyyəti də lazımı səviyyədə inkişaf etdirilə bilər.:
Müasir dünya psixologiya və pedaqoqikasında geniş tətbiq edilən Amerika alimi Hovard
Qardnerin “Çoxintellektlilik” nəzəriyyəsi beynin imkanlarını öyrənməklə bu imkanların
tədris prosesində üzə çıxarılmasına yönəlmişdir.
Qardner dərketmənin ən azı 8 üsulunun mövcud olduğunu
göstərmişdir
1. linqvistik
2.riyazi-məntiqi
3. vizual-məkan
4.kinestetik
5. fərdlərarası
6. fərddaxili
7.musiqi-ritmik
8.naturalist.
O, bunları həm də insanda mövcud olan qabiliyyətlər hesab edir.
İnsan bu qabiliyyətlərin hamısına az və ya çox dərəcədə sahibdir. Lakin bunlardan
hansısa daha inkişaf etmiş olur və bu qabiliyyətin aşkarlanması, onun daha da inkişaf
etdirilməsi, imkanlarından istifadə edilməsi biliklərin mənimsənilməsini, yaddaşda daha
uzun müddət saxlanılmasını təmin edir.
Sagirdlərin intellekt qabiliyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi müəllimin yüksək pedeqoqluq
bacarığı nəticəsində mümkündür. Uzunmüddətli müşahidələr, şagirdlərin özləri və
valideynləri ilə söhbətlər, tapşırıqlar, testlər əsasında şagirdin hansı qabiliyyətə malik
olduğunu müəyyənləşdirmək və bunun əsasında da hansı dərketmə üsulunun faydalı
olacağını meydana çıxartmaq mümkündür.
Şagirdin hansı qabiliyyətə malik olmasından asılı olmayaraq, dərs prosesinin aktiv
həyata keçirilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Nə müəllim tərəfindən biliklərin şagirdin
beyninə doldurulması, nə də təkbaşına öyrənmə biliyin uzun müddət yaddaşda
saxlanmasına zəmanət vermir. Dərs prosesində biliyin aktiv şəkildə mənimsənilməsi
sanki onun öyrənən tərəfindən yenidən kəşf olunması, yaradılmasıdır. Bu cür əldə
olunan bilik uzunmüddətli yaddaşda saxlanılır.
Bu prosesin həyata keçirilməsi kurikulumların təbiətdən irəli gələn metod və iş
formalarının düzgün seçilməsi nəticəsində mümkün olur. Qardnerin “Çoxintellektlilik”
nəzəriyyəsinin təlimdə tətbiqi zamanı istər iş üsullarının, istərsə də iş formalarının
seçilməsi kortəbii olmur, dərketmə üsullarının müəyyənləşdirilməsi nəticəsində şəxsin
fərdi xüsusiyətlərinin də nəzərə alınması ilə müşayiət edilir. Bu zaman əgər müəllim

2. kiçik qruplarla iş formasını seçibsə, şagirdlər təsadüfi qruplarda yox, müəllimin şagirdin
dərketmə üsuluna əsasən müəyyənləşdirdiyi qruplarda birləşirlər. Qruplara verilən
tapşırıqlar da oxşar qabiliyyətlərə malik şagirdlərin maraq və ehtiyacları nəzərə
alınmaqla tərtib edilir.
Ədəbiyyat dərslərində həm məzmun üzərində işi, həm də əsərlərin təhlilini
“Çoxintellektlilik” nəzəriyyəsinə əsaslanaraq aparmaq lazımi səmərə verir. V sinifdə
öyrədilən Amerika yazıçısı Cek Londonun “Kiş haqqında hekayə” əsərinin təhlili zamanı
intellekt qabiliyyətlərinə görə seçilərək təşkil olunmuş qruplara verilən tapşırıqlarda bunu
izləmək olar.
1.LİNQVİSTİK qabiliyyəti inkişaf etmiş insanlar kəlmə oyunlarını sevir, tanış olmayan
sözlərin mənasını öyrənməyə, onlardan nitqində istifadə etməyə meyilli olur,
oxuduqlarını və eşitdiklərini öyrənmək üçün suallar verməkdən zövq alırlar. Ən sevdiyi
məşğuliyyətlər müxtəlif hekayələr, əhvalatlar uydurmaqdır. Linqvistik qabiliyyəti güclü
olan şagirdlər dil və ədəbiyyat dərslərində daha çox uğur əldə edirlər. Ədəbi əsərlərin
təhlili zamanı belə şagirdlərdən təşkil olunmuş qrupa esse tipli tapşırıqların verilməsi
daha məqsədəuyğundur. Yuxarıda adı çəkilən hekayə ilə bağlı belə bir esse yazmağı
tapşırmaq olar: “Ayı ovçusu kimi məşhurlaşmış Kiş bir gün anası ölmüş iki ayı balası ilə
rastlaşdı…” Belə bir cümlə ilə başlayan essenin yazılması bir tərəfdən Kişin daha
yaxından başa düşməyə kömək edirsə, digər tərəfdən də fərziyyələr vasitəsilə obrazın
xarakterinin görünməyən tərəfləri barədə mülahizələr irəli sürməyə imkan yaradır.
2.Riyazi-məntiqi qabiliyyəti güclü olanlar hadisə və ya əşyalar arasında bağlılığı
tapır, səbəb-nəticə əlaqəsini asanlıqla müəyyənləşdirir, nəzəriyyələr irəli sürürlər. Belə
şagirdlər informasiyanın parçaları arasında əlaqə qurmaq və bu əlaqələri riyazi fiqurlar,
sxemlərlə ifadə etmək bacarığına sahib olduqları üçün hekayələr xəritəsi vasitəsilə əsər
haqqında ətraflı təsəvvür yaratmağa nail ola bilərlər.
3.Vizual-məkan qabiliyyəti üstün olan insanlar rəsmlər, şəkillər və cizgilərlə düşünür,
xəyalında gördükləri rəsmləri sözə çevirə bilirlər. Həmçinin dinlədiklərinin beyində
rəsmini qurur, öyrəndikləri məlumatları xatırlamaq üçün bu rəsmlərdən istifadə edirlər.
“Kişin yaşadığı yerləri elə təsvir edin ki, sanki rəsmini çəkirsiniz”, “Kişin xarakterinin ən
çox aşkarlandığı səhnənin rəsmini çəkin” tipli tapşırıqların verilməsində məqsəd
hekayədəki insanların xarakterindəki sərtliyin, amansızlığın, təbiətin sərtliyi ilə birbaşa
əlaqəli olmasını aşkara çıxarmaqdır. Rəsm çəkmək belə şagirdlərin sevdikləri iş
olduğundan bu tapşırıq onların düşünmə prosesindəki fəaliyyətini stimullaşdırır, eyni
zamanda Kişin xarakterinin daha yaxından aydınlaşdırılmasına imkan verir.
4.Kinestetik qabiliyyət insana hərəkət, jest və mimikalar vasitəsilə özünü ifadə etmək
imkanı verir. Belə insanlar obyektlərə toxunmağa, daim hərəkətdə olmağa, rəqs etməyə
meyillidirlər. Onları daha çox düşünməyi, təhlil etməyi tələb edən sahələrə yönəltmək
müəllim üçün çətinlik yaradır. Lakin belə şagirdlərin zəka ilə bədənin harmoniyasına nail
ola bilmək bacarıqlarından istifadə edərək onların imkanlarını hərəkətli səhnəciklərdə
reallaşdırmaq lazımdır. Məsələn, belə bir tapşırığın verilməsi məqsədəuyğun ola bilər:
“Kiş və qəbilə üzvlərinin xarakterlərinin daha güclü üzə çıxdığı bir epizodda onların
rollarını canlandırın”. Bu tapşırıq Kiş və qəbilə üzvlərinin xarakterinin modelləşmə
əsasında təhlilinə, onların canlı müqayisəsinə imkan yaradır.
5.Fərdlərarası qabiliyyətə sahib olanlar qrup içində çalışmağı, digər insanlarla
ünsiyyət qurmağı, dinləməyi və danışmağı sevirlər. Özünü başqalarının yerinə qoymaq,
onları anlaya bilmək, ətrafındakıları inandırmaq bacarığına malikdirlər. Belə şagirdlərə
verilən “Kiş Kloş-Kvanın daxmasında olarkən mən orada olsa idim, nə edərdim? Onlara
nə deyərdim?” sualı bir tərəfdən əsərdəki obrazlara münasibətdə obyektivliyi qorumağa
imkan verirsə, digər tətəfdən də şagirdlərin yetişməkdə olan şəxsiyyətlər kimi
cəmiyyətdə mövcud olan sosial baxışlara münasibətini formalaşdırır.

3. 6.Fərddaxili qabiliyyəti güclü olan insanlar tənha çalışmaqdan zövq alırlar, azadlığa
meyillidirlər, cəmiyyətdən kənar qalmağa üstünlük verirlər. Qarşılarına hədəflər
qoymağı, xəyallar qurmağı sevirlər, hər şeydə özlərindən bir parça tapmağa çalışırlar.
Obrazların təhlili zamanı onların bu xüsusiyyətindən istifadə etmək lazımdır. “Mən Kişin
yerində olsa idim, nə hiss edərdim?
Haqqım tapdananda…
Qəbilə üzvlərinə qarşı çıxanda…
Ayıları ovlayanda…” kimi suallarla qarşılaşan şagird problemə kənardan yox, daxildən
yaxınlaşa bilir.
7.Musiqi-ritmik qabiliyyətə sahib olanlar səslər və ritmlərlə düşünür, özləri də ritmlər
yaradırlar. Hər bir şeydə musiqi, ritm axtarırlar. “Kişin cəsarətini ifadə edən şeir
yazmağa, onu ritmlə oxumağa çalışın” tapşırığı ilə baş qəhrəmanın xarakterinin müxtəlif
cizgilərinin və bununla da əsərin ideyasının müəyyənləşdirilməsinə nail olmaq
mümkündür.
8.Naturalist qabiliyyəti güclü olan insanlar təbiətdəki canlıları tanımağa, canlıların
yaradılışları haqqında düşünməyə meyillidirlər. Təbiətin insan üzərində, ya da insanın
təbiət üzərindəki təsirini araşdırır, “heyvanlar nələr düşünür, nələr hiss edirlər” kimi
suallar ətrafında düşünürlər. Naturalist qabiliyyətə malik şagirdlər üçün “Ayıların
ovlanması barədə nə düşünürəm?” tipli suallar çox əhəmiyyətlidir. Belə suallar əsərə və
obrazlara müxtəlif yönlərdən yanaşmağa imkan verir.
Qruplar təşkil edilərkən bəzi şərtləri: dərsin xüsusiyyətini, hər hansı bir zəka tipinə
uyğun gələn şagird sayının məhdudluğunu nəzərə alaraq bəzi zəka tiplərinə malik
şagirdləri bir qrupda da birləşdirmək mümkündür. Linqvistik və musiqi -ritmik, vizual-məkan
və naturalist qabiliyyətləri daha inkişaf etmiş olan şagirdləri bir qrupda
birləşdirmək məqsədəuyğun sayıla bilər.
Daim inkişaf edən və dəyişən dünyaya gənc nəsli daha yaxşı hazırlaya bilmək üçün son
illərin dünya psixo-pedaqogikasında uğurla tətbiq olunan nəzəriyyələrdən olan
“Çoxintellektlilik” nəzəriyyəsinin təhsilimizə gəlişi insan zəkasının sonsuz imkanlarının
aşkarlanmasını və bu əsasda da təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsini, özünə inamlı,
müstəqil düşüncəli şəxsiyyətlərin yetişdirilməsini qarşıya hədəf qoyur. Bu da ölkəmizin
inkişafı üçün ən vacib amillərdən biri kimi təhsilin qarşısında duran vəzifədir.
"5-6 sinif dərsliyin müəllifləri kurikulumun təlim strategiyasına yenilik gətiriblər. Onlar
amerika alimləri Robert Strenberq və Hovard Qardnerin oxu strategiyalarına
əsaslanaraq dərs prosesində şagirdlərin oxuyaraq öyrənmələrini əsas götürülər.
H.Qardner Jan Piajenin koqnitiv (dərk etmə) nəzəriyyəsinə əsaslanan, onu inkişaf
etdirən bir alimdir. Koqnitiv – dərk etmə konstruktivizimdir. Bu dərketmə prosesində hər
bir şagird öz biliklərindən təcrübəsindən çıxış edərək öz biliklərini yaradırlar. Müəlliflər
nəzəri cəhətdən bunu təsdiqləyirlər, amma nümunəvi dərslərdə bunu fəal təlimin usulları
üzrə qurmağa cəhd edirlər, lakin bu cəhd də alınmır. Çünki fəal təlimin yolu bir yoldur,
konstruktivizmin, dərketmənin yolu başqa bir yoldur. Burada fəal unsiyyət, yaradıcılıq,
düşüncə əməliyyatları əsas götürülür. Və bu təlim stategiyasında qurulan dərsdə
hamının sevdiyi, lakin həyata keçirə bilmədiyi bir kəlam “şagirdləri öyrənməyə öyrətmək”
kəlamı öz açıqlamasını tapa bilmir.
Və sonda onu qeyd etmək lazımdır ki, əgər H.Gatdnerin yanaşması, onun öz əsası
üzrə, konstruktiv yanaşma əsasında dərslər qurulub, işlənib ortalığa çıxardılsa onda o
zaman kurikulumun uğurla həyata keçirilməsində yeni bir səhi fə innovativ bir səhifə
açılmış olardı."

4. təkrarlayaq:1. Verbal (linqvistik) qabiliyyət – belə şagirdlər çoxlu suallar verir,
danışmağı, oxumağı, yazmağı xoşlayır, yaxşı lüğətə malikdir, asanlıqla yeni dil öyrənə
bilirlər.
2. Məntiqi (riyazi) qabiliyyət – belə şagirdlər rəqəmlərlə oynamağı, əşyaları toplamağı,
qruplaşdırmağı xoşlayır, işlərin necə getdiyini bilmək istəyir, məntiqi ilə maraqlanırlar.
Riyaziyyatı, məntiqi yaxşı bilirlər.
3. Vizual (fəza) qabiliyyət - belə şagirdlər şəkil çəkməyi, mexaniki cızma-qara etməyi,
hadisələrə təcrid olunmuş şəkildə yanaşmağı xoşlayır, yerləri təsvirə, şəkillərə əsasən
yadda saxlayırlar, əşyaları yaxşı təsvir edirlər, diaqramla və xəritələrlə asan işləyirlər.
4. Kinestetik (bədən) qabiliyyət – belə şagirdlər yaxşı müvazinət hissinə, ritm hissinə
malikdir. Hərəkətləri qrasiyalıdır, bədən dilini (jestləri) oxuyurlar, fikirlərini jestlər
vasitəsilə çatdırırlar.
5. Ritmik (musiqi) qabiliyyət - belə şagirdlər səslərə qarşı həssasdırlar, ritmlə tıkkıldanır
və yellənirlər, səsləri bir-birindən ayıra bilir, musiqini xoşlayır, onu axtarır, ritmi tuta
bilirlər.
6. Şəxsiyyətlərarası qabiliyyət - belə şagirdlər başqalarının hislərinə şərik olur,
həmyaşıdları tərəfindən sevilir, özünə oxşar böyüklərlə yaxşı əlaqə saxlayırlar, lide rlik
bacarığı nümayiş etdirirlər, məsləhətçi və ya vasitəçi rolu oynayırlar, insanlar arasında
ünsiyyət qura, bəzən onlarla manipulyasiya edə bilirlər.
7. Şəxsiyyətdaxili qabiliyyət – belə şagirdlər müəyyən fəaliyyətlə bağlı xoşuna gələn və
gəlməyən cəhətləri açıq şəkildə ifadə edə bilirlər. Güclü və zəif cəhətlərindən
xəbərdardırlar. Öz bacarıqlarına inanırlar, qarşılarına müəyyən məqsədlər qoyurlar,
diqqətlərini hislərinə, arzularına yönəldirlər, orijinal olmağı sevirlər.
8. Naturalistik qabiliyyət – belə şagirdlər təbiət hadisələrini dərk edir, bitkiləri, heyvanları
xoşlayır, bitki yetişdirməyə, heyvan saxlamağa həvəslidirlər, həvəskar astronomdurlar.