лекц 2

1. ДЭЛХИЙН ХЭЛБЭР
ХЭМЖЭЭНИЙ ТУХАЙ
Лекц 2

2.  Дэлхийн физик хэлбэрийг илэрхийлэгч
хатуу царцдаст бүрхүүл нь эх газар ба
далай тэнгисийн ёроолын гадаргуугаар
тогтоогддог нарийн нийлмэл бүтэц юм. Энэ
бүрхүүл нь маш нимгэн, эх газрын өндөр
уулсын дор 70-75 км, далайн ёроолын хэсэг
6-8 км зузаантай байдаг бөгөөд дэлхийн
нийт эзэлхүүний 1,5 хувь, массын 0.8 хувийг
эзэлнэ. Царцдаст бүрхүүлээр дүрслэгдэх
гадаргууг дэлхийн бодит гадаргуу буюу байр
зуйн гадаргуу гэнэ.

4.  Дэлхийн гадаргын нийт талбай 510 сая
кв.км орчим байдгийн 71 хувь нь далай
тэнгис, ердөө 29 хувь нь эх газар байдаг.
Далай гэнгисийн талбай эх газрынхаас
хавьгүй их учраас дэлхийн ерөнхий
нийбэрийг далай тэнгисийн гадаргуугаар
төсөөлж болох юм.

5.  Далайн түвшний гадаргууг тогтуун байдлаар
эх газар доогуур үргэлжлүүлэхэд үүсэх
гадаргыг дэлхийн түвшний гадаргуу гэнэ.
Ийм гадаргуугийн цэг бүхэнд эгц босоо
шулуун нь гадаргууд тэгш өнцөг үүсгэж,
хүндийн хүчний чиглэлтэй давхцаж байдаг.

6.  Дэлхийн түвшний гадаргуугаар дүрслэгдэх
биетийг геоид гэж нэрлэх саналыг 1873 онд
Германы эрдэмтэн Листинг анх гаргаж,
түүнийг одоо хүртэл хэрэглэсээр байна.

8.  Дэлхийн дотоод бүтэц болон
геотектоникийн төрөл бүрийн үзэгдлүүдээс
шалтгаалан дэлхийн доторх массын
хувиарлалт харилцан адилгүй байдаг
учраас дэлхийн гадарга дээрх цэгүүдийн
нормаль шулуун дэлхийн төвд нийлдэггүй

9.  Иймээс геоидыг математикийн хуулиар
илэрхийлэгдэх гадаргуугаар дүрслэх
боломжгүй тул геодези, зураг зүйн ажилд
хэрэглэхэд тохиромжтой математикийн
хуулиар илэрхийлэгдэж болох геоидтой
төсөөтэй гадаргууг олж тогтоох талаар
хийсэн эрдэмтдийн олон жилийн
сулалгааны дүнд РР, тэнхлэгээр тойрч эргэх
РQ,Р,Q эллипсийн эргэлтээр үүсэх
эргэлтийн эллипсоид гадаргууг хэрэглэх
боллоо.

10.  Дэлхийн эргэлтийн эллипсиодын үндсэн
хэмжигдэхүүнүүдийг олон орны нэрт
эрдэмтэд геодезийн өндрөөр нарийвчлалын
хэмжилтүүдийн үр дүнгээр тодорхойлсон
байдаг.Үүнээс дэлхий дахинд хэрэглэгдэж
буй шилэгдмэл 9 эллипсоидын
хэмжигдэхүүнүүдийг он дарааллаар нь
үзүүлэв

11. Үндэсний шилмэл эллипсоид
 Эрдэмтний нэр Он а,м b ,м а Үндэсний шилмэл
эллип-соид
болгон
хэрэглэсэн
байдал
 Эверест 1830 6 377276 6 356075 1:300.80 ЭНЭГХЭГ, Бирм.
Пакнстан
 Бессель 1841 6 .177 .1976 356 079 1:299.15 Төв Европ. Чили.
Индонеэ
 Кларк 1866 6 378 206 6 356 584 1:294.98 Хойд Амернк,
Филлнпин
 Кларк 1880 6 378 301 6 356 566 1:293.47 Франц, Африк
 Хейфорд 1909 6 378 199 6 356 912 1:297.00 Олон улсын
 Хейсканен 1929 6 378 400 6 357 010 1:298.20 Финлянд
 Красовскнй 1940 6 378 245 6 356 863 1:298.25 Орос. Монгол.
Хятад. Зүүн
Европ
 Жеффрнс 1948 6 378 099 6 356 631 1:297.10 Англи. Аастрали
 WGS-84 1984 6 378 137 6 356 752 1:298.26
Дэлхийн дахнны
хийгзэд сансрын
шинжилгээнд

12.  Улс орон бүхэн өөрийн газар нутгийн бодит
гадаргууд ойр дөт эргэлтийн эллипсоидыг
сонгон авч геодезийн хэмжилт, зураглалын
ажилд ашигладаг. Ийм эргэлтийн
эллипсоидыг референц эллисоид буюу
үндэсний шилмэл эллилсоид гэнэ.

13. ГЕОДЕЗИД
ХЭРЭГЛЭГДДЭГ
ТУСГАЛЫН АРГА

14.  Дэлхийн бодит гадаргыг газрын зураг дээр
тодорхой тусгалаар, өгөгдсөн масштабаар
жижигрүүлэн, томьёолсон тэмдгээр дүрсэлж
үзүүлдэг юм. Газрын гадарга дээрх цэгийг
эгц босоо шулууны дагуу эллипсоид
гадаргуу дээр дүрслэхийн тулд геодезид
тэгш өнцгийн хэвтээ тусгал ашигладаг.

15. Геодезид хэрэглэгддэг
тусгалын арга

16.  Дэлхийн бодит гадаргуу дээр янз бүрийн
өндөрт орших А, В, С, D цэгүүдийг эгц босоо
шулуунуудын дагуу дэлхийн түвшний Р
гадаргуу дээр тусгаж буулгая (Зураг 1.5.а). Эгц
шулуунууд нь түвшний Р гадаргуутай а,b,c,d
цэгүүдээр огтлох ба олон өнцөгт abcd нь орон
зайн олон өнцөгт АВСD-ийн хэвтээ тусгаг
болно. Дэлхийн бодит гадаргуу дээрх
цэгүүдийн байрлалыг тэдгээрийн Аа,Вb,Сс,Dd
чидрүүдтэй хамт мэдэж байвал энэ гадаргууг
газрын зураг дээр төсөөтэй байдлаар нь
жижигрүүлэн дүрсэлж болно.

17.  Хэрэв дүрслэх талбайн хэмжээ их биш бол
өмнө үзсний дагуу дэлхийн түвшний P
гадаргууг Р1 хэвтээ хавтгайгаар сольж
болно. Энэ үед зэрэгцээ орших хоёр цэгийн
хоорондох зай шулуунаар дүрслэгдэнэ.

18.  А,В,С,D цэгүүдийн өндрийг олохын тулд
тэдгээрийн хоорондох өндрийн зөрүү буюу
өндөржилтийг зориулалтын багажаар газар
дээр нь хэмжин тодорхойлж болдог.
 Энэ байдлаар газрын гадарга дээр хэмжиж
тодорхойлсон зай, хэвтээ ба босоо өнцөг,
өндөржилт, олон өнцөгтийн талбай зэргийг
илэрхийлдэг юм.