3. TOLESTURAK ETA FAILAK
Lur barneko indarren eraginez bi plaka kontinentalen artean gertatutako talkaren
ondorioz sortzen dira
Batzuetan talka horiek, hausturak sortzen dituzte lurrazalean, veste batzuetan ordea,
tolestu egiten dira. Munduko mendirik altuenak tolesturen ondorioz sortu dira.
Arrokak luzatu edo kurbatu egiten direnean talkan sortutako indarren eraginez, eta
puntu ahuletatik hautsi edo banandu egiten direnean, haustura horiei faila deritze
4. SUMENDIAK
Zer da?
Lurrraren barnealdetik datozen magma eta gasak kanporatzen diren lurrazaleko
irekiguneari sumendia deritzo.
Nola gertatzen dira sumendien erupzioak?
Mantuko magma litosferako zirrikituetatik gora igo eta kanpora irteten denean
gertatzen dira.
Zer da tximinia?
Lurrazaleko zirrikituari edo magma egindako bidea. Tximiniaren ahoa kraterra da
Nola eratzen da sumendi – konoa?
Pitzaduratik ateratzen diren materialak inguruan pilaturik geratzen direnean sortzen dute
sumendi konoa.
Magma = Laba
5. LURRIKARAK
Zer dira lurrikarak edo seismoak?
Lurraren barnealdean bat – batean askatutako energiaren ondorioz lurrazalean
gertatzen diren dardara edo astinduak dira lurrikarak edo seismoak.
Nola sortzen dira?
Lurrazaleko bi bloke edo eremuren arteko talken edo lekualdatzeen eraginez sortzen
dira.
Hipozentrua: Lurrikara sortu den toki edo fokuari deritzo (barneko gunea)
Epizentroa: Hipozentrutik hurbilen den lurzoruko puntuari deritzo (goiko gunea)
Zeri esaten zaio itsasikara? Eta zer dira tsunamiak?
Itsaspean gertatzen den lurrikara itsasikara deritzo.
Itsasikara batek sortutako olatu erraldoia
7. HAIZEA ETA ITSASOA
Haizeak gogor jotzen duenean, hondar alez osatutako haitzak zatitu eta birrindu egiten ditu,
forma bitxiak sortaraziz.
Nola sortzen dira dunak? Haizeak garraiatzen dituen partikulak metatzen direnean.
Itsasoko urak ere, poliki-poliki, kostaldearen itxura aldatzen du. Haizeak sortutako olatuek
kostaldeko haitzak higatzen dituzte, eta higaduraren ondorioz askatutako hainbat neurritako
harriak pilatzen dira itsasertzean.
Urtean pasa ahala, itsas labarraren ertza atzeratu egiten da, eta itsasoa gero eta barnerago
sartzen da.
Nola sortzen dira hondartzak? Itsaso-uren goraldiak eta beheraldiak bitarteko, higatutako
materialak itsasertz lauetan sedimentatzen diranean.
8. IBAIAK
Ibaiak higadura – eragile garrantzitsuak dira. Ibaiko urak arroko materiala higatu eta garraiatu
egiten du, arroaren erliebea aldaraziz.
Ibaien urek mendikateak lautzen dituzte eta ibai lautadak sortu.
Ibaiak iturburutik itsasoratu arte egiten duen bideari ibilgua deritzo eta 3 zati bereizten dira.
9. Goi ibilgua
Erdiko ibilgua
Behe ibilgua
Zatirik aldapatsuena
Aldapa txikiagoa
Bokaletik hurbil dagoen
lautada
Ura oso azkar ta oldartsu jaitsi
Ura mantsoago jaitsi
Zatirik zabalena
Harriak, harkaskarra eta harea
herrestan eraman
Higadura txikiagoa baina
materiala fin edo txikiak
garraitzen ditu
Oso malda txikia
Higadura handia
Haranak irekiak eta ibaiak
zabalagoak
Urak ezin ditu materialak
garraiatu, metatuta geratzen
dira hondoan edo ertzetan
V itxurako haranak sortu
Ibaia bihurgunetsua izaten
da/Meandroak
Sedimentazioa
10. GLAZIARRAK
Lehorreko izotz masa erraldoiak dira.
Glaziarrak elurra inoiz desagertzen ez den eremuetan baino ez dira sortzen: oso mendi
altuetan eta eskualde polarretan.
Lurrazalaren gainazalaren % 11 estaltzen dute
Glaziarretako izotza poliki poliki mugitzen da.
Ibilbide horretan arroa eta alboak higatzen dituzte
Higatutako materialak garraitu eta, azkenik, sedimentatu egiten ditu morrenak sortuz.
Glaziarren U formako haranak sortzen dituzte. Itsasoa bertaraino sartzen bada fiordo izeneko
golko-mota sortzen dute.
3 glaziar mota daude:
11. Glaziar kontinentala
Mendi edo haran glaziarrak
Eskualde polarretan sortzen
dira
Zirkua: Katilu modukua,
Abaniko- formako eremu
mendi gaineko elurrak, pilatu, zabalak dira
konprimitu edo zanpatuta
izotz bihurtuta haitzak
mugitzen dituenean
Itsasora heltzean zatitu
egiten dira Icebergak sortuz
Mihia: Zirkuan izotz gehiegi
Zenbaitetan, glaziarra
dagoenean, gainezka egin
bukatzen den tokian izotza
egin eta behera irristatzen
urtu egiten da.
da. Arroaren hondoetako eta
alboetako haitzak higatzen
ditu
Morrenak: Glaziarrak
garraiatutako materialen
metaketa
Mendi-oineko glaziarrak
Sakonune batean aintzira
glaziarra sor daiteke
