1. fot.: © Schloß Schönbrunn Kultur – und Betriebsges.m.b.H. /Lois Lammerhuber
ich blichtrem, ideologicznym fałszem, pozą na nego i przyswojonego na modłę austriacką empiru
wielkopaństwo i – w ostatecznym rozrachunku jako stylu oficjalności oraz prostego i bezozdobnego
– kiczem. Zamiast tego zaproponowano powrót biedermeieru jako stylu prywatności. Znamienny
do tradycji rodzimych (prostota, funkcjonalność, jest pod tym względem nakaz cesarza Franciszka,
solidność). Zaczęto patrzeć na biedermeier jak na by na jego dworze zdecydowanie rozróżniano
ostatni twórczy okres autentycznego estetycznego przestrzeń publiczną, reprezentacyjną oraz pry-
zjednoczenia przestrzeni mieszkalnej, zanim butny watną: tylko w pierwszej zezwalano na stosowanie
fot.: © Schloß Schönbrunn Kultur – und Betriebsges.m.b.H. /Lois Lammerhuber
eklektyzm opanował Europę. Narodził się wtedy drogich gatunków drzew egzotycznych, podczas
mit mieszczańskiego biedermeieru, pojmowanego gdy w ostatniej wolno było używać jedynie tańszych
jako uboga mieszczańska siostra empiru. Wyrażał drzew rodzimych.
on potrzebę klasy średniej, szukającej wsparcia W empirze meble są jak figury retoryczne
w autorytecie przodków, i należy do komunałów w mowie pochwalnej: nikt ich nie bierze dosłownie,
dyskursu historiograficznego. Są one coraz częściej ale muszą być, by wymogi gatunkowe zostały
podważane przez nowoczesne badania, które już od spełnione. A więc przystawione rzędem do ściany
dłuższego czasu wykazują, że nie tak prosto było krzesła z nikłym prawdopodobieństwem służyły
z tą siostrą, bo ani tak bardzo uboga ona, ani tak kiedykolwiek do siedzenia, były po prostu elemen-
fot.: © Schloß Schönbrunn Kultur – und Betriebsges.m.b.H. /Lois Lammerhuber
mieszczańska. Hans Ottomayer, kurator między- tem dekoracyjnym (co nie oznacza, że zbędnym!),
narodowej wystawy, nie ukrywa zamiaru ukazania czytaj: rytmicznym, innymi słowy, były figurą
zjawiska biedermeieru „nie jako produktu miesz- retoryczną, która wraz z odpowiednio dobranym
czańskiego gustu, lecz jako wysoko wyrafinowanej kolorem ścian oraz ewentualnym aparatem pla-
tendencji estetycznej, sięgającej korzeniami końca stycznym dopiero nadawała komnacie właściwe
XVIII wieku. Pochodzenie większości najważniej- określenie przynależności gatunkowej. Co innego
szych dzieł pokazuje wyraźnie, iż zleceniodawcy w apartamentach prywatnych: tutaj funkcja mebli
należeli do dworu lub do arystokracji”. A Christian była dosłowna, czyli służyły one do tego, do czego
Witt-Dörring: „Faktem jest, iż pierwsza połowa XIX miały służyć – w tym sensie podobne do umownej
wieku w Wiedniu to okres wzmocnienia miesz- dosłowności nowożytnych gatunków literackich,
W chwili, kiedy piszę, kończy się w Berlinie, po raz pierwszy przez Georga Hirta w 1886 roku czaństwa, jednak zarówno w społeczeństwie, jak jak listy, dzienniki i powieści, które, jak wiadomo,
a następnie przeniesie się do Paryża, wystawa – tym razem zdecydowanie deprecjonująco, na i w kulturze to nadal dwór i arystokracja nadawały nie wykluczają swoistej inscenizacji osobowości
„Biedermeier. Wynalazek prostoty” zorganizowana określenie bezguścia wnętrzarstwa epoki przedmar- ton. Niezależnie od tego, iż biedermeierowskie – inscenizacji rządzącej się jednak zupełnie innymi
przez Milwaukee Art Museum wespół z Albertiną cowej. Dopiero pod koniec XIX wieku biedermeier wnętrza odpowiadają naszym wyobrażeniom prawami. W rezydencjach austriackiego dworu
w Wiedniu, Deutsches Historisches Museum w Ber- zaczął nabierać neutralnego lub wręcz pozytywnego o mieszczańskich wartościach, ich formy […] jednak powstaje więc dychotomia pomiędzy przestrzenią
linie i Musée du Louvre. Wystawa stanowi kamień nacechowania. Na początku XX wieku zaczęto także powstały na skutek przemiany w hierarchii wartości reprezentacyjno-publiczną, gdzie przedmiot przeka-
milowy w rozpoczętym ćwierć wieku temu procesie utożsamiać biedermeier z tradycją lokalną, rodzimą świata dworu i arystokracji, który od końca XVIII zu jest bezosobowy: ród, ranga, funkcja itp., oraz
przewartościowania biedermeieru. – najwcześniej w Wiedniu, mieście specyficznym wieku także u nas zarzucił pierwotną jedność sfery przestrzenią prywatną, w której dopiero osobowość
Koleje historiograficznego pojęcia „bieder- w panoramie niemieckiego obszaru kulturowego, prywatnej i publicznej i wytworzył dwa różne i od- mogła się manifestować, za pośrednictwem szeregu
meier”, wbrew temu, jakie wyobrażenia termin gdyż brak w Austrii gwałtownych przełomów, jakimi dzielone od siebie sposoby życia”. do tego powołanych przedmiotów, takich jak: książki,
ten wywołuje, były niezwykle niespokojne. Pan były dla Niemców konfrontacja z Rewolucją Francu- Rozgraniczenie na przestrzeń prywatną i pub- akwarele (często dzieła samych mieszkańców),
Biedermeier został wymyślony w 1853 roku przez ską, okres Burzy i Naporu czy romantyzm, wytwarzał liczną w rezydencjach królewskich pojawiło się bibeloty, rośliny itd. Meblem niejako symbolicznym
dwóch literatów, miał być wiejskim nauczycielem ze w cesarstwie silne poczucie ciągłości z poprzed- wpierw na francuskim dworze za Ludwika XV jako dla nowych wartości życia prywatnego stała się
Szwabii, autorem naiwnych, śmiesznych i zarazem nimi epokami kultury, jak barok czy oświecenie. reakcja na wszechwładną etykietę jego poprzednika. sekretera: zamknięta i powściągliwa na zewnątrz
wzruszających wierszy, które właśnie ukazywały się Czołowym tego przykładem jest muzyka wielkiego Empir zaś, jako styl mający utwierdzić w swej potrze- oraz zaskakująco różnorodna w środku, jest ona
pod jego nazwiskiem. W chwili narodzin tej fikcyjnej klasyka Haydna, tak głęboko zakorzeniona przy bie wielkości cesarza Francuzów, przywrócił pełne jakby makietą ówczesnych domów – klasycyzująco
postaci słowo bieder miało już obecne znaczenie całej swej nowoczesności w kulturze austriackiego znaczenie wymogom reprezentacji, która trochę surowych na zewnątrz oraz biedermeierowsko przy-
„poczciwy”, końcówka – meier była zaś pospolitą katolicyzmu. została zatracona za Ludwika XVI, króla miesz- tulnych w środku. Szalona popularność etażerek
końcówką wielu niemieckich nazwisk, wywołującą Przewartościowanie biedermeieru pod koniec czanina. Wydzielanie się zatem dwóch obszarów i witryn jest także znakiem czasu, gdyż meble te
podobne skojarzenia co polski Kowalski czy Nowak. XIX wieku wynikało z odrzucenia mody na style o odmiennej, choć pokrewnej estetyce na dworze eksponują przedmioty, które jeszcze poprzednie
Jako pojęcie z historii sztuki użyty został natomiast historyczne drugiej połowy XIX wieku, z całym wiedeńskim oznaczało koegzystencję zadomowio- pokolenie powoływało do życia dopiero w chwili ich
12 13

2. Tym samym twierdzimy, iż biedermeierowska kategorii mebli nie jest bowiem tylko nową jakością
retoryka szczerości jest właśnie kolejną wytworną estetyczną, lecz także ma na celu ich „przenośność”
fot.: © Schloß Schönbrunn Kultur – und Betriebsges.m.b.H. / Lois Lammerhuber
retoryką – nie opozycyjną, lecz komplementarną – po ukończeniu jednej czynności za pośrednictwem
względem tamtej oficjalnej. Jest to język uczuć kilku łatwych posunięć zmienia się sceneria. Moż-
– język sentymentalizmu i romantyzmu, nie mniej liwość ta odrywa sprzęt od pomieszczenia, które
skodyfikowany niż język klasycyzmu. Okrągłe stoły w ten sposób nabiera cech możliwie neutralnego
podkreślają intencję zniesienia różnic stanowych tła. Wobec statycznych mansiones przestrzeni
i stoją w opozycji do hierarchicznie rozróżniającej reprezentacyjnej, potencjalna wielofunkcyjność po-
funkcji siedzeń w przestrzeni oficjalnej (powtarza się mieszczeń prywatnych ma w sobie coś, co jest nam
tu przełom Ludwika XV). Architektonicznej symetrii bardzo bliskie: to początek procesu, który dopro-
empirowej przestrzeni publicznej biedermeierowska wadzi do wnętrz otwartych i łączonych architektury
przestrzeń prywatna przeciwstawia słynne Wohnin- modernistycznej. To zarazem przyczyna, dla której
seln (dosł. wyspy mieszkalne), czyli zgrupowania po dziś dzień pokutujące uproszczenie przez sto lat
mebli w pomieszczeniach w zależności od ich funk- kazało wiązać kulturę biedermeieru z mieszczań-
cji: kącik bawialny (ze stołem i sofą – tzw. garnitury), stwem. Zresztą pozostaje rzeczą niezaprzeczalną,
kącik gabinetowy (sekretera, biblioteczka), kącik że w tym okresie domy mieszczańskie nie znały
do prac domowych (niciaki itp.). Po raz pierwszy jeszcze rozgraniczenia na dwie sfery przestrzeni:
więc pomieszczenia mogą być teatrem różnych nowy styl prywatności opanował całą przestrzeń
czynności – właśnie teatrem, lekkość niektórych zamieszkiwaną przez mieszczan (jako „osoby
użytkowania: filiżanki do kawy lub herbaty, talerze,
pamiątki, książki, portrety, posążki itd. Przedmiotom
tym, jak zauważa Ottomayer, udziela się nagle
prawa do mówienia własnym językiem. Warto też
przypomnieć, że do lat czterdziestych XIX wieku
język niemiecki nie dysponował odpowiednim
słowem na witryny i etażerki. Albo za pomocą
fot.: © Staatliche Schlösser, Burgen und Gärten Sachsen, Schloss Weesenstein, fot.: Werner Lieberknecht
starszego słowa nazywano ją serwantką, albo też
„niemym sługą” przez to, że bez potrzeby wzywania
służby meble te oddawały do dyspozycji przedmioty,
które z jakichś – często emocjonalnych – powodów
uznano za ważne i niezbędne.
Z wrażliwością na niemą poezję przedmiotów
wiąże się wielki powrót pomniejszych gatunków
malarstwa, jak martwa natura (która nie przez
przypadek zarówno po niemiecku, jak i po węgiersku
nazywa się „cichym życiem”, po czesku podobnie)
fot.: © MMD – Museen des Mobiliendepots, fot.: Fritz Simak
i scenki rodzajowe oraz to specyficzne dla kultury
biedermeier zjawisko, jakim były tzw. Zimmerbilder,
dosł. obrazy pokoi: przedstawienia pomieszczeń
wykonywane przez samych właścicieli lub zlecone,
przechowywane z pokolenia na pokolenie albo
darowane na pamiątkę. Zostawmy z boku pytanie
o stopień autentyczności tego eksponowania
osobowości, podobnie jak wytrawny czytelnik
nie powinien zadawać sobie pytania o szczerość
powieści epistolarnej: zjawisko mody oraz pewne
fot.: Leo Seidel
tendencje typowe dla społeczeństwa masowego
były bowiem w tym okresie już w pełni rozwinięte.
14 15

3. fot.:The Yorck Project: 10.000 Meisterwerke der Malerei. DVD-ROM, 2002,
wyciągano je na czas pobytu w danej rezydencji,
by oddać je z powrotem do depozytu, gdy dwór
DIRECTMEDIA Publishing GmbH
albo któryś członek rodziny cesarskiej przenosił
się gdzie indziej. Hofmobiliendepot (dziś muzeum,
w którym nadal można podziwiać wspaniałe kreacje
meblarstwa biedermeier) bywa przytaczany jako
przykład sławetnej oszczędności habsburskiego
dworu, ale jest czymś więcej: świadectwem pewnej
ruchomej koncepcji rządzenia – ruchomej jak życie,
które toczyło się w tych przestrzeniach.
Wybiegliśmy daleko do przodu, ale tylko
pozornie oddaliliśmy się od tematu, gdyż bieder-
meier jest nierozerwalnie związany z przestrzenią
środkowoeuropejską (choć nie tylko austriacką) z jej
otwartością, wielokulturowością, z jej konserwaty-
zmem i niepokojem – tu wcielił się on w tyle odmian
lokalnych, ile było centrów, a było ich co najmniej
kilka: oprócz Wiednia drugim najważniejszym
ośrodkiem był Berlin, zdominowany przez geniusz
Schinkla, hanzeatyckie Niemcy, Monachium. Meb-
le pochodzące z różnych ośrodków wystawiają
czasami wymowne świadectwo o charakterze ich
mieszkańców: starczy porównać lekkie, wdzięcz-
ne i nieco frywolne meble wiedeńskie z powagą
i solidnością mebli z północnych Niemiec. Udział
mieszczaństwa w tworzeniu nowego stylu był różny,
na pewno silniejszy w miastach hanzeatyckich niż
prywatne”). Stąd tak łatwo było o skrót: biedermeier na przykład na terenie historycznej Polski, gdzie
– mieszczaństwo. Żeby poczuć ogrom zmian, jakie słabość tej warstwy uczyniła z biedermeieru styl
fot.: © Schloß Schönbrunn Kultur – und Betriebsges.m.b.H. / Wolfgang Voglhuber
nastąpiły na przestrzeni jednego stulecia, wystarczy prawie wyłącznie przeznaczony dla szlachty (gdy
sobie przypomnieć sypialnię Ludwika XIV: ogromne z kolei magnateria bardziej hołdowała empirowi).
złocone pudło przeznaczone do przedstawiania Można zarzucać organizatorom wystawy, że
jednego niezmiennego misterium – królewskiego za bardzo sugerują się środowiskiem dworskim,
snu. Ileż to lat świetlnych od skromnego łóżka a że miarodajny (jak pisał jeszcze Rainer Haff
fot.:http://de.wikipedia.org/wiki/Georg_Friedrich_Kersting
w gabinecie Franciszka Józefa albo od posłania w 1991 roku) dla zdefiniowania zjawiska powinien
cesarzowej Elżbiety w Hofburg, często zaimpro- być biedermeier z niższej półki, bo najlepiej oddaje
wizowanego w jej salonie! Jakby tymczasowością to, co wówczas działo się w społeczeństwie. Nie
posłania cesarzowa chciała uosabiać niespokojny ulega jednak wątpliwości, że to, co nadal nas
duch monarchii austro-węgierskiej, którego wi- urzeka w szlachetnej prostocie tego stylu niewiele
zerunkiem może być tak na wskroś austriacka ma wspólnego z poczciwiną Weilandem Gottliebem
i nigdzie indziej nie występująca instytucja, jaką był Biedermeierem.
Hofmobiliendepot – depozyt, gdzie przechowywano
dworskie meble w czasie, gdy nie służyły w którejś
z rezydencji rozproszonych na terenie całego
cesarstwa. W zależności od doraźnych potrzeb
16 17