1. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
ТОШКЕНТ МОЛИЯ
ИНСТИТУТИ
“Молия” кафедраси
“Молия” фанидан тақдимот
МАВЗУ: Давлат бюджети
2. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
•Давлат бюджети мамлакатнинг асосий молиявий режаси сифатида
шаклланаётган маблағлар давлат ҳокимият органлари ва маҳаллий ўз-
ўзини бошқариш органлари фаолиятининг молиявий фаолиятини ташкил
этиб, улар давлат ва маҳаллий ҳокимият органлари томонидан тегишли
функциялар ва вазифаларнинг бажарилишини таъминлайди. Давлат
бюджетининг мақсади ресурсларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш
натижасида ижтимоий йўналтирилган жамиятни барпо этишдир.
Давлат бюджетининг барқарорлиги мамлакат иқтисодиёти ва энг
аввало, унинг ижтимоий соҳаси ҳолатини характерлайдиган энг муҳим
кўрсаткичлардан биридир. Бизнинг мамлакатимизда замонавий Давлат
бюджетини барпо этиш мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ
бошланган эди. Бу нарса мамлакат иқтисодиёти олдида турган жуда
кескин ўзгаришларни амалга ошириш шароитида содир бўлиб, улар ўз
навбатида Давлат бюджетининг олдида турган биринчи даражали
вазифаларни ҳам аниқлаб берди. Улар орасида Ўзбекистон
иқтисодиётини хўжалик юритишнинг бозор шароитларига мослаштириш,
иқтисодий барқарорликни таъминлаш ва миллий иқтисодиётда
инвестицион фаолликни рағбатлантириш алоҳида ўринни эгаллайди.
3. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
Давлатнинг асосий молиявий режаси давлат бюджети
ҳисобланади.
Ҳозирги шароитда Давлат бюджети ижтимоий (ишлаб чиқариш)
муносабатларининг бир қисмини ифода этиб, давлатнинг
ихтиёрига мамлакатда яратилган ялпи ички маҳсулот (миллий
даромад)нинг нисбатан каттагина қисмини тўплаш ва уни
жамият тараққиёти турли соҳаларининг (иқтисодиёт, маориф,
соғлиқни сақлаш, фан, маданият, ижтимоий таъминот,
бошқарув, мудофаа ва бошқалар) ривожланишига йўналтириш
имконини берадиган муҳим тақсимлаш воситасидир.
Давлат бюджетида, молия тизимининг бошқа
бўлинмаларидан фарқли ўлароқ, икки тушунчанинг
терминологик қўшилиши мавжуд: 1) бюджет – иқтисодий
(молиявий) категория сифатида; 2) бюджет – мамлакатнинг
асосий молиявий режаси сифатида.
4. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. – Т.:
“IQTISOD–MOLIYA”, 2007.
Давлат бюджетида, молия тизимининг бошқа бўлинмаларидан фарқли
ўлароқ, икки тушунчанинг терминологик қўшилиши мавжуд
1) бюджет – иқтисодий
(молиявий) категория сифатида;
2) бюджет – мамлакатнинг асосий
молиявий режаси сифатида.
Демак, Давлат бюджети дейилганда, энг аввало, икки тушунчанинг
қўшилишини тушунмоқ керак
1) давлат миқёсида ялпи ички
(миллий) маҳсулотни тақсимлаш
натижасида вужудга келадиган
иқтисодий (молиявий)
муносабатлар (иқтисодий
категория) шакли сифатида
давлатнинг асосий молиявий
режаси
2) шу категориянинг намоён
бўлиш шакли сифатида
давлатнинг асосий молиявий
режаси
5. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. – Т.:
“IQTISOD–MOLIYA”, 2007.
Давлат бюджетининг
характерли хусусиятлари
Бевосита
давлат
(ҳукумат)га
тегишли
эканлик
Ягоналик
(бирлик) ва
марказлашув-
нинг юқори
даражада
эканлиги
Бюджет
ресурсларини
шакллантириш
ва улардан
фойдаланишда
демократизм
6. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
Давлат бюджети молиянинг таркибий қисми сифатида, унинг бошқа
бўлинмалари сингари, икки хил функцияни бажаради:
тақсимлаш;
назорат.
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. – Т.:
“IQTISOD–MOLIYA”, 2007.
Давлат бюджети молиянинг таркибий қисми сифатида, унинг бошқа
бўлинмалари сингари, икки хил функцияни бажаради
тақсимлаш назорат
7. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
Ялпи ички (миллий) маҳсулотни Давлат бюджети орқали
тақсимлаш, бир вақтнинг ўзида, ўзаро боғланган ва маълум
даражада нисбатан мустақил ҳам бўлган уч босқичга эгадир
умумдавлат
пул
фондини
шакллантириш
(бюджет
даромадлари)
ҳудудий ва
маълум
мақсадларга
мўлжалланган кўп
сонли бюджет
фондларини
яратиш
бюджет
фондидан
фойдаланиш
(бюджет
харажатлари)
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. – Т.:
“IQTISOD–MOLIYA”, 2007.
8. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия
институти. – Т.: “IQTISOD–MOLIYA”, 2007.
Давлат бюджети назорат функциясининг хусусиятлари
Тўлиқ
қамраб
олиш,
универсаль
характердалик
Назоратни марказлаш-
тирилган
ҳолда
юқоридан қуйигача
олиб
бориш
Императивлилик
, қаттиқ
мажбурийлик
9. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. – Т.:
“IQTISOD–MOLIYA”, 2007.
Бюджетнинг назорат функцияси, одатда, қуйидаги мақсадларни кўзда тутади:
Давлат бюджетининг
даромадларини ошириш
учун пул маблағларини
мобилизация (жалб)
қилиш
маблағларни
сарф этишда
уларнинг қонунийлигини
таъминлаш
молиявий
(бюджет)
Механизми орқали ишлаб
чиқаришнинг
самарадорлигини ошириш
10. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. – Т.: “IQTISOD–
MOLIYA”, 2007.
Давлат бюджетининг икки функциясидан фойдаланиш натижасида
бюджет механизми вужудга келади
солиқлар
ва
бюджетга
тўловлар
бюджетдан
молиялаштириш
нинг турли
шакллари
маблағларни
бюджетлар ичида
тақсимлаш ва
бошқалар
Бюджет механизми дейилганда, одатда, фақат молиявий ресурсларни
давлатнинг қўлида аккумуляция қилиш ва уларни бюджет каналлари бўйича
тақсимлашнинг амалдаги тизими назарда тутилмасдан, балки такрор ишлаб
чиқаришнинг барча босқичларига бу жараённинг фаол таъсири ҳам
тушунилади
Бюджет механизмининг деталлари
11. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. – Т.:
“IQTISOD–MOLIYA”, 2007.
Давлат бюджетининг даромадлари ўзларининг
манбаларига кўра қуйидаги уч гуруҳга
бўлинади
солиқли
даромадлар
носолиқли
даромадлар
тикланмайдиган
(қайтарилмай-
диган) тарзда
ўтказиладиган пул
маблағлари
Бюджетнинг солиқли даромадлари таркиби мамлакат солиқ
қонунчилигига мувофиқ умумдавлат солиқлари ва йиғимлари,
маҳаллий солиқлар ва йиғимлар, божхона божлари, бож йиғимлари
ва бошқа бож тўловлари, давлат божи, пеня ва жарималардан иборат
12. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. – Т.: “IQTISOD–
MOLIYA”, 2007.
Давлат бюджетининг носолиқли даромадлари
давлат мулкидан фойдаланишдан олинган даромадлар
бюджет ташкилотлари томонидан кўрсатилган ҳақли (тўловли)
хизматлардан келган даромадлар
фуқаролик-ҳуқуқий, маъмурий ва жиноий чораларни қўллаш
натижасида олинган маблағлар, жумладан, жарималар,
конфискациялар, компенсациялар ва давлат субъектларига
етказилган зарарларни тиклаш бўйича олинган маблағлар ва
мажбурий ундирилган бошқа маблағлар
молиявий ёрдам кўринишидаги даромадлар (бюджет ссудалари ва
бюджет кредитларидан ташқари)
бошқа носолиқли даромадлар
13. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. – Т.: “IQTISOD–
MOLIYA”, 2007.
Бюджет даромадларининг таркибига тушумларнинг қуйидаги кўринишлари ҳисобга олиниши
мумкин:
давлат мулкини вақтинчалик фойдаланишга бериш натижасида ижара ҳақи ёки бошқа
кўринишда олинадиган маблағлар
кредит муассасаларидаги ҳисоб варақларида бюджет маблағларининг қолдиғи бўйича фоизлар
кўринишида олинадиган маблағлар
давлат мулкига тегишли бўлган мол-мулкни гаровга ёки ишончли бошқарувга беришдан
олинадиган маблағлар
қайтариш ва ҳақ олиш асосида бошқа бюджетларга, хорижий давлатларга ёки бошқа юридик
шахсларга берилган бюджет маблағларидан фойдаланганлик учун ҳақ
давлатга қисман тегишли бўлган хўжалик жамиятлари устав капиталининг ҳиссасига ёки
акциялар бўйича дивидентларга тўғри келадиган фойда кўринишидаги даромадлар
давлат унитар корхоналари фойдасининг бир қисми (солиқлар ва йиғимлар тўғрисидаги
қонунчиликка мувофиқ тўланган солиқ ва йиғимлардан сўнг)
давлатга тегишли бўлган мол-мулкдан фойдаланиш натижасида олинадиган қонунчиликда кўзда
тутилган бошқа даромадлар
14. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. –
Т.:“IQTISOD–MOLIYA”, 2007.
Иқтисодий мазмунига кўра Давлат
бюджетининг харажатлари иккига бўлинади
Капитал
харажатлар
Жорий
харажатлар
инновацион ва
инвестицион
фаолиятга
йўналтирил-
ган харажатлар
Давлат ҳокимият органлари, маҳаллий ўз-ўзини бошқариш
органлари, бюджет ташкилотларининг жорий фаолиятини
таъминлашга йўналтирилган бюджет харажатлари, бошқа
бюджетлар ва иқтисодиёт алоҳида тармоқларига дотация, субсидия
ва субвенция шаклида кўрсатиладиган давлат томонидан қўллаб-
қувватлаш билан боғлиқ бўлган харажатлар
15. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
Давлат бюджетининг харажатлари
(ижтимоий мўлжалланганлиги бўйича)
Ижтимоий соҳа ва
аҳолини
Қўллаб қувватлаш
харажатлари
Миллий
хўжаликка
(иқтисодиётга
)
харажат
лар
Мудофаа
харажатлари
Бошқарув
харажатлари
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. –
Т.: “IQTISOD–MOLIYA”, 2007
16. ® All rights reserved by Hasan Ahmed
Ҳозирги пайтда Ўзбекистон Республикаси
Давлат бюджети харажатларининг амалдаги таркиби
Ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари
Бюджетдан ташқари Пенсия фондига дотация
Фуқаролик жамияти институтлари, ННТларнинг ривожланишига грантлар ва маблағлар
Иқтисодиёт харажатлари
Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари
Давлат ҳокимият органлари, бошқарув ва суд органларини сақлаш харажатлари
Фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш органларини сақлаш харажатлари
Вазирлар Маҳкамасининг резерв фонди
Бошқа харажатлар
___чизма
Манба: Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти. – Т.: “IQTISOD–
MOLIYA”, 2007
