1. Програмчлалын Си хэлний тухай
ойлголт ба үндсэн операторууд
Бэлтгэсэн багш:
Б.Энхтүвшин

2. 1. Си хэлний төрөл
Төрөл нь програмчлалын хэлэнд ашиглагдаж байгаа өгөгдлүүдийн
авах утгын завсар ба санах ойд эзлэх зайг тодорхойлж өгдөг.
 Стандарт
 Хэрэглэгчийн
a. Бүхэл тоон төрөл
Санах ойд эзлэх
Төрөл хэмжээ Утгын муж Нэр
char 1 1 үсэг, -128…127 Тэмдэгт
Unsigned char 1 0…255 төрөл
Unsigned short 2 0…65535 Бүхэл тоон
Short 2 -32678…32767 төрөл
Int 4 -2147483648
…2147483647
Unsigned int 4 0…4294967295 Урт бүхэл
Long 4 -2147483648 тоон төрөл
…2147483647
Unsigned long 4 0…4294967295

3. б. Бодит тоон төрөл
Санах ойд
Төрөл эзлэх хэмжээ Утгын муж Нэр
байтаар
Дан
3.4E-38 …
Float 4 нарийвчлалтай
3.4E+38
бодит тоо
Давхар
1.7E-308 …
Double 8 нарийвчлалтай
1.7E+308
бодит тоо
Өргөтгөсөн
3.4E-4932 …
Long double 10 нарийвчлалтай
3.4E+4932
бодит тоо

4. в. Тоочих төрөл
Хязгаарлагдмал тооны тодорхой утга авах хувьсагчийг
тоочих төрлөөр тодорхойлж болно. Тоочих төрлийг
тодорхойлохдоо enum түлхүүр үгийг ашиглана.
Бичигдэх хэлбэр:
enum Тоочигдох төрлийн нэр {тогт_нэр1=утга1,
тогт_нэр2=утга2, … ,тогт_нэрN=утгаN};
Жишээ нь:
enum sar {jen=1, feb=2, march=3, april=4, …, dec=12};
enum sar {jen, feb, march, april, … ,dec};

5. 2. Хувьсагч
<төрөл> <хувьсагч1>,…,<хувьсагчN>;
Ж.нь
 int a; //бүхэл утга авах хувьсагч
 int b=-10; //Анхны утга
 float x=2.57; //Бутархай хувьсагч
 unsigned int y=500; //Эерэг бүхэл хувьсагч
 char ch1,ch2=’*’,ch3; //Тэмдэгт хувьсагчууд
3. Програмд тайлбар хийх
/* тайлбарыг энд бичнэ */
/ / нэг мөрийн тайлбарыг энд бичнэ

6. 4. Тогтмол
Програмын биелэлтийн хугацаанд утгаа
өөрчлөхгүй элементийг хэлнэ.
Бичигдэх хэлбэр:
const <Төрөл> <тогтмолын нэр=илэрхийлэл>;
const int month=12;
const int degree=–30;
const double pi=3.1412;
const char name[]=“Ï.Àìàðáàò”;
const char question[]=“Sure?”;
Мөн define директивийг ашиглаж болно.
Бичигдэх хэлбэр:
#define <тогтмолын нэр> <илэрхийлэл>
# define MONTH 12
# define Name “Bold”

7. 5. Толгой файлыг ашиглах
Бэлтгэл хэсэгт програмын бүхий л хэсэгт
ашиглагдаж болох стандарт хувьсагч, тогтмол
болон функцуудын байрлаж буй толгой файлыг
тодорхойлохдоо #include директивээр тодорхойлно.
Бичих хэлбэр:
# include < сангийн нэр.h>
Жишээ нь:
# include < stdio.h>
# include <math.h>

8. 6. Програмын бүтэц
#include - Толгой файлуудыг хавсаргах процессорын директив
Зарлах хэсэг - Програмын аль ч хэсэгт хэрэглэгдэх элементүүд
ТӨРӨЛ
ТОГТМОЛ
ХУВЬСАГЧ
ХЭРЭГЛЭГЧИЙН ФУНКЦ
ОПЕРАТОРУУД
тain() - үндсэн програм
ОПЕРАТОРУУД
Програмын төгсгөл

9. 7. Гаралтын - printf() функц
Бичих хэлбэр:
printf (“Хэвлэх текст %хувиргалтын оператор”, хувьсагч);
Жишээ: printf (“Sain baitsgaana uu?”);
printf (“niilber=%dn”,s);
printf (“%d+%d=%d”,x,y,s);

10. 8. Хувиргалтын оператор
Оператор Ажиллагаа
%d int төрлийн өгөгдлийг 10-тын бүхэл тоо руу хувиргана
long төрлийн өгөгдлийг 10-тын бүхэл тоо руу
%ld
хувиргана
%x int төрлийн өгөгдлийг 16-тын бүхэл тоо руу хувиргана
float, double төрлийн өгөгдлийг 10тын бүхэл тоо руу
%f
хувиргана
%c тэмдэгт (1 үсэг) -рүү хувиргана
%s тэмдэгт (текст) -рүү хувиргана

11. 9. Оролтын - scanf() функц
scanf(“%формат”,&хувьсагчийн нэр);
Жишээ нь: printf(“i=”);
scanf(“%d”,&i);
scanf(“%f”,&a);
/* i хувьсагчид гараас утга олгох*/

12. 10. Операторууд
 Хоосон оператор - ;
 Блоклох оператор – {}
 Утга олгох үйлдэл - =
 Нэмэгдүүлэх, хорогдуулах - ++, --
 Нөхцөлт оператор - if
 Сонголтын оператор – switch, case
 Параметрт давталтын оператор - for
 Нөхцөлт давталтын оператор
◦ Өмнөө нөхцөлтэй давталтын оператор - while
◦ Ардаа нөхцөлтэй давталтын оператор –
do while

13. 11. Арифметик үйлдлийн оператор
Үйдлэл Тэмдэг Жишээ Утга
Нэмэх + x+y х ба у-ийн утгыг нэмнэ
Хасах - x-y х-ээс у-ийн утгыг хасна
Үржих * x*y х-ийг у-ээр үржинэ
х-г у-т хуваана
Хуваах / x/y
х-ийг у-т хуваасны
Үлдэгдэл % x%y
үлдэгдэл

14. 12. Харьцуулах үйлдлийн оператор
Үйдлэл Тэмдэг Жишээ Утга
Их > x>y
Бага < x<y
Их буюу тэнцүү >= x>=y
Бага буюу тэнцүү <= x<=y
тэнцүү == x==y
Ялгаатай != x!=y

15. 13. Логик үйлдлийн тэмдэг
Үйдлэл Тэмдэг Жишээ Утга
Or && x && y х ба у-ийн логик үржвэр
xor || x || y х ба у-ийн логик нийлбэр
not ! !x х -ийн үгүйсгэл

16. Хоосон оператор - ; Үйлдлүүдийг хооронд нь
тусгаарлах үүрэгтэй. Програмын хаана ч хэрэглэж
болно.
Блоклох оператор – {} Бүлэг үйлдлийг нэгтгэж
нэг бүлэг болгох үндсэн үүрэгтэй.
Утга олгох үйлдэл - = хувьсагч болон тогтмолд
илэрхийллийн утгыг оноож өгдөг.
Нэмэгдүүлэх, хорогдуулах - ++, -- 1-ээр
нэмэгдүүлэх болон хорогдуулах үйдлийг хийх бөгөөд
гарсан үр дүн нь хувьсагчид олгоддог.

17. Жишээ програм

18. 15. Нөхцөлт оператор - if
Бичих хэлбэр:
a) if(<нөхцөл>) <үйлдэл>;
b) if(<нөхцөл>) <үйлдэл1>; else <үйлдэл2>;
Жишээ нь:
if (n%2==0)
printf(“tegsh too”); else printf(“csondgoi too”);
if (x<0) printf(“so’rog too”);

19. 16. Сонголтын оператор - switch, case
Бичих хэлбэр: Бичих хэлбэр:
switch (<илэрхийлэл>) switch (<илэрхийлэл>)
{ {
case <утга1> : <үйлдэл1>; break; case <утга1> : <үйлдэл1>; break;
case <утга2> : <үйлдэл2>; break; case <утга2> : <үйлдэл2>; break;
case <утга3> : <үйлдэл3>; break; case <утга3> : <үйлдэл3>; break;
…………………………….. ……………………………..
case <утгаN> : <үйлдэлN>; break; case <утгаN> : <үйлдэлN>; break;
default: <үйлдэл>;
}
}

20. 17. Параметрт давталтын оператор
Бичих хэлбэр:
for (<анхны утга олголт>;<нөхцөл>;<утгын өөрчлөлт>)
<үйлдэл>;
Жишээ нь:
s=0;
for (i=0; i<=20; i++)
s=s+i;

21. 18. Өмнөө нөхцөлтэй давталтын
оператор
Бичих хэлбэр:
Давталтын хувьсагч=анхны утга;
while (давтах нөхцөл)
{
Давталтын бие;
}
Жишээ нь: i=1;
while (i<=5)
{
printf(“Hello”);
i++;
}

22. 19. Ардаа нөхцөлтэй давталтын
оператор do_while
Бичих хэлбэр: do
{
Давталтын бие;
}
while (давтах нөхцөл);
Жишээ нь: i=1;
do
{
printf(“Hello”);
}
while (i<=5);

23. Анхаарал тавьсанд
баярлалаа