1. Ардчиллын тухай ойлголт
Тулгуур ухагдахуунууд:
Ардчилал
Засгийн эх сурвалж ард түмний мэдэлд байх улс төрийн тогтолцоо.
Шууд ардчилал
Иргэд улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явцад шууд оролцож төрийг
удирдах тогтолцоо
Төлөөллийн ардчилал
Иргэд өөрсдийн сонгосон төлөөлөгчөөрөө дамжуулан улс төрийн
шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох тогтолцоо.
Сонгодог ардчиллын онол
Ардчиллын тухай сонгодог үзэл санаа нь:төрийн засаглалыг
хэрэгжүүлэхэд ард түмэн нийтээрээ оролцох эрхтэй бөгөөд олон
түмэн буюу масс өөрсдийн төр засгаа сонгож бий болгодог.
Мөн улс төрийн амьдралд оролцох иргэдийн оролцоо тэгш байх,
ижил нөхцөл бололцоогоор хангагдсан байх ѐстой.

2. Элитийн ардчиллын онол
Элитийн нь elite-шалгарсан,шилэгдмэл гэсэн утгатай франц үг.Нийгмийг
олонх бус харин тэдний дундаас тодрон гарсан цөөнх удирддаг гэсэн
гол санааг агуулна.Элитийн онолыг үндэслэгчид нь Италийн эрдэмтэн
В.Парето/1848-1923/, Г.Моска/1858-1941/ нар юм.
Олон ургальч ардчиллын онол /Плюралист онол/
Олон ургальч ардчиллын онол нь дээрх 2 онолын аль алиных нь
шинжийг агуулсан байдгаараа онцлог бөгөөд шийдвэр гаргахад бүх
хүнийг оролцуулах боломжгүй боловч ардчиллын зарчмуудыг
бодитойгоор хэрэгжүүлэх боломжтой гэж үздэг.
Ардчиллын үнэт зүйлс
Ардчилал оршин тогтнох,хөгжихөд зайлшгүй шаардлагатай тулгуур зарчим,хэм
хэмжээнүүд: Эрх,эрх чөлөө,иргэдийн оролцоо,нээлттэй хариуцлагатай
төр,олон намын тогтолцоо,тэгш эрх,хууль дээдлэх ѐс гэх мэт.
Хүний эрх,эрх чөлөө
Хүнд төрөлхийн заяагдмал зүйл бөгөөд хүний амь нас,эрх чөлөө нэр
төрийг хүндэтгэн үзэх үнэлэмжийн илэрхиййлэл. Хүний эрх,эрх чөлөөг
баталгаажуулсан байдаг бөгөөд түүний жишээ нь Хүний эрхийн түгээмэл
тунхаглал,Монгол улсын Үндсэн хууль юм.

3. Ардчиллын түүхээс. Ардчилал нь үгийн утгын хувьд
demos- ард түмэн, cratos-засаг гэсэн грек үгнээс
үүдэлтэй.Өөрөөр хэлбэл ард түмний засаг гэсэн утгатай
юм. Ардчилал гэдэг нэр томъѐог анх эртний Грекийн
сэтгэгч Геродот гаргажээ.Ардчилал гэдэг нь ард түмний
тэгш эрхт оролцоонд тулгуурлан удирдлага ба шийдвэрээ
олонхийн санаа бодлын үндсэн дээр гаргадаг зөвшилцлийн
тогтолцоо.Энгийнээр ойлговол ард түмэн засгийн эрхийг
гартаа авна гэсэн үг. Ардчилсан төр улсын анхны сонгодог
хэлбэр бол Грекийн Афин хотын бүгд найрамдах төр
юм.Энэ ардчилсан төрийг манай тооллын өмнөх V зуунд
үүссэн гэж үздэг.Ардчиллын тухай үзэл санаа нь Эртний
Афины Периклээс эхлээд английн философич
Ж.Локк, францийн хуульч, философич
Монтесько,америкийн улс төрийн зүтгэлтэн
Т.Жефферсоны 1776 оны тусгаар тогтнолын тунхаглалаар
дамжиж ирсэн түүхтэй.

4.  Ардчиллын нөхцөлд иргэд төр засгаар удирдуулах нь
илүү дээр гэж үзснээс ийм засаглалыг хүлээн
зөвшөөрдөг.Өөрөөр хэлбэл, төрийн үйл ажиллагааны
хууль ѐсны эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх субъект нь төр
байх ѐстой гэж ард түмэн үздэг.Иргэд төр засгаа
хүлээн зөвшөөрч,хууль нь шударга ѐс, ѐс зүйд нийцэж
байна гэж үзэж байвал төр засаг хууль ѐсны эрх
мэдэлтэй байна

5.  АНУ-ын ерөнхийлөгч асан А.Линкольн “Ардчилал
бол ард түмнээс сонгогдсон,ард түмний төлөө,ард
түмний өөрсдийнх нь засаглал юм” гэжээ.
 Английн ерөнхий сайд асан У.Черчилл “Ардчиллыг
ард түмнээр байгуулагдаж, ард түмний төлөө
ажилладаг, ард түмний өөрсдийнх нь засаглал юм
“ гэж тодорхойлсон байдаг.

6. Дүгнэлт
Ардчилал нь засгийн эх сурвалж ард түмний мэдэлд байх улс
төрийн тогтолцоо.Өөрөөр хэлбэл ард түмэн дээд эрхийг шууд
буюу эсвэл чөлөөт сонгуулийн системийн дагуу сонгогдсон
төлөөлөгчөөрөө дамжуулан тэр эрхийг эдэлнэ.
Ардчилал гэдэг нэр томъѐог анх эртний Грекийн сэтгэгч Геродот
гаргажээ.
Ардчилсан төр улсын анхны сонгодог хэлбэр бол Грекийн Афин
хотын бүгд найрамдах төр юм.Энэ ардчилсан төрийг манай
тооллын өмнөх V зуунд үүссэн гэж үздэг.
Шинэ ардчиллын хөгжлийг дараах 3 үеүдэд хуваан авч үзэж
болно.
1. Анхдугаар өсөлтийн үе./1820-1942 он/
2. Өрнөлтийн үе /1943-1962 он/
3. Шинэ үе /1990 оноос/
Ард түмэн төрийн болон олон нийтийн үйл хэрэгт оролцох эрхтэй
гэдгийг хүлээн зөвшөөрч иргэдэд нэлээд өргөн эрх,эрх чөлөөг
олгох явдалд тулгуурласан нийгэм-улс төрийн системийн үйл
ажиллагаагаа явуулах аргыг ардчилсан улс төрийн тогтолцоо гэнэ.