1. 256
Anahtar Kavramlar
fosil
paleontoloji
Geçmiflten Gelen Misafirler
• Hikâyede anlat›lan olayın dokuz milyon yıl önce
gerçekleştiği nas›l belirlenmifl olabilir?
• Yukar›daki resimde, çal›flan bilim insanlar› sizce
ne yap›yor?
• Yukar›daki resimde, bal›¤›n deniz olmayan
bir bölgede bulunmas›n›n sebebini nas›l
aç›klayabiliriz?
Okyanuslarda yaşayan yaşlı ve dev
bir balık vardı. Karnı aç olan bu dev balık
karşısına çıkan küçük bir balığı iştahla
yuttu. Aradan zaman geçti ve dev bal›k
öldü. Bir süre sonra da okyanusun dibine
batt›. Bu olay bundan dokuz milyon yıl
önce gerçekleşmiflti.
256

2. 257
“Öldükten sonra do¤adaki canlılara ne olur?” sorusunun cevab›n› bulaca¤›m›z bir
etkinlik yapal›m.
4. Etkinlik
Araç-Gereçler
Araç ve Gereç
◆ plastik margarin kutusu
ya da plastik bardak
◆ çamur
◆ yaprak
◆ küçük kemik parçası
◆ çiçek
Kayaçlarda Saklananlar
Gözlemleyelim, ‹nceleyelim
Bunları Yapalım
• Margarin kutusunun içine bir tabaka çamur koyalım.
• Yaprak, küçük kemik parças› ya da çiçekten birini ya
da birkaç›n› seçerek çamurun üzerine yerleştirip hafifçe
bastıralım.
• Bunun üstünü kaplayacak şekilde çamur koyalım.
• Birkaç gün, güneşte kurumak üzere bekletelim.
Sonuca Varalım
• Çamurun içine yerlefltirdi¤imiz canl› parçalar›na ne olabilir?
Bahsettiğimiz dev balığın hikâyesi öldükten sonra da devam etti. Okyanusun dibine
batan dev balığın yumuşak kısımları zamanla çürüdü. Geride sadece sert olan kemikleri
kaldı. Nehirler ve akıntılar, çamur ve çakıl tabakalarını okyanusa taşıdı. Bu tabaka dev
balığın üzerini örttü. Zamanla ilk tabakanın üstüne birçok katı tabaka birikti. Üstteki
tabakaların ağırlığı aşağıya doğru baskı yaptı.Böylece bu tabakalar kayaya dönüştü.
Aradan geçen milyonlarca yıl sonra Dünya’nın yüzeyi değişti ve balığın gömülü olduğu
deniz kurudu. Daha sonra oluşan tortul kayaç, yer hareketleri ve erozyonla yer yüzeyine
kadar ulaştı. Tortul kayaçların arasına sızan sudaki erimiş mineraller, dev balığın kalıntısını
taşa dönüştürdü. Böylece milyonlarca yıl önce yaşamış olan dev balığın iskeletinin
taşlaşmış kalıntısı günümüze kadar ulaştı.
Dev bal›k gibi di¤er canl›lar›n da milyonlarca y›l öncesinden,
günümüze kadar gelen kal›nt›lar› ya da izleri olabilir. Bu kal›nt› ya
da izlere fosil denir. Acaba her canl› öldükten sonra fosilleflir mi?
Canlı kalıntıları birçok şekilde yok olabilir. Ölen canl›lar›n
yumuşak kısımları diğer hayvanlar tarafından tüketilir ya da
bakteriler tarafından çürütülür. Geçmişte yaşamış her canlı,
fosil olarak günümüze kadar gelmez. Eğer ortam bakterilerin
yaşamasına uygun değilse, canl›n›n çürümesi önlenmifl olur. Yani
canlı kalıntılarının havayla teması kesilirse milyonlarca yıl sürecek
1 yafl›nda, canl› 3 yafl›nda, öldü Üç milyon
y›ld›r fosil
Dokuz milyon
y›ld›r fosil

3. 258
olan fosilleşme başlamış olur. Böylece canlıdan arta kalan kemik, kabuk ve diş gibi sert,
dayanıklı kısımlar ya da bu k›s›mlar›n b›rakt›¤› tafllaflm›fl izler fosilleri oluşturur.
Fosilleşmenin en çok tortul kayaçlar içinde olduğundan bahsetmiştik. Bunun dışında
bir nehrin kumlu tabanı, bir bataklık ya da kumul, buzullar, çam reçinesi, asfalt, deniz ve
göl gibi ortamlar fosilleşmenin en iyi gerçekleştiği yerlerdir.
Fosiller, organizmalar›n vücutlar›n›n tümünden ya
da parçalar›ndan oluflabilir.Bazı canlıların ise hiçbir
parçası kalmaz; ancak parçalarına ait izler korunarak
fosil olur. Foto¤rafta 400 milyon y›l önce taze çamurda
bulunan deniz yıldızı izinin, çamurun kuruyup zamanla
kayaya dönüşmesiyle günümüze kadar ulaşm›fl fosili
görülmektedir.
Gözle görülemeyecek kadar küçük canlıların da
fosilleri olabilir. Bu fosiller, tek hücreli bitkiler ve hayvanlar
olabileceği gibi, çok hücreli canlıların diş, pul, kemik,
spor ve polen gibi küçük parçaları da olabilir. Yandaki
foto¤raf, 142 milyon yafl›ndaki alg fosilinin mikroskoptaki
görüntüsüdür.
6
144. s
Bunlar› Biliyor muydunuzBunlar› Biliyor muydunuz ??
5. Etkinlik
Araç-Gereçler
Araç ve Gereç
◆ “Kayaçlarda Saklananlar”
etkinli¤inde yaptığımız
kurumuş çamur kaplar›
◆ küçük bir tornavida
◆ küçük bir çekiç
◆ eski bir diş fırçası
◆ büyüteç
Fosil Ar›yorumGözlemleyelim, ‹nceleyelim
Bunları Yapalım
• Sınıftaki tüm arkadaşlarımızla birlikte 4. Etkinlikte
yaptığımız herhangi bir çamur kabını alalım. ‹çinde ne
olduğunu bilmediğimiz kaplar› almaya dikkat edelim.
• Bu kaplar içine daha önce arkadaşımızın yerleştirdiği
canlı kalıntılarını tornavida ve çekiç kullanarak bulmaya
çalışalım. Bunu yaparken dikkatli olal›m. Kab›n içindeki
kalıntıya zarar vermeyelim. Kal›nt›y› tek parça olarak
çıkarmaya çalışalım.
• Çıkardıktan sonra kal›nt›n›n ne olduğunu ortaya
çıkarmak için fırça ile temizleyelim. Kal›nt›y› büyüteçle inceleyelim.
Sonuca Varalım
• Etkinli¤imizde yapt›¤›m›z çalışma ile fosil arayan bilim insanlar›n›n çal›flmalar›
aras›nda benzerlikler neler olabilir?
• Büyütüçle inceledi¤imiz parçalar bize ne gibi bilgiler vermektedir?
• Kal›nt›lar› çamurdan ç›kar›rken ne tür problemlerle karfl›laflt›k?
Gelin flimdi fosillerin yer alt›ndan ç›kar›lmas› ile ilgili bir etkinlik yapal›m.

4. Geçmiflten Gelen Misafirler
259
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
Fosillerin Bize Anlattıkları
Yaşadığımız yerin bundan 200 milyon yıl önce çöl ya da denizlerle kaplı olduğunu
söyleyen bir bilim insanı olduğumuzu düşünelim. Çevremizdeki bize inanmayan insanlara
bunu kanıtlamak için nasıl bir çalışma yapardık? Ne tür kanıtlar toplardık? Afla¤›daki
resimde bulunan dinozorlar günümüzde yoktur; ancak biz onların geçmişte yaşadıklarını
biliyoruz. Bugün incelemek için hiç canlı dinozor olmamasına rağmen bilim insanları
dinozorlar hakkındaki bilgilere nasıl ulaflm›fl olabilirler? Sıcak yerlerde yetişen bir bitki
kalıntısını kutuplarda bulan bir bilim insan› olsayd›k, nasıl bir çıkarımda bulunurduk?
Tortul kayaçlar içinde en genç
fosiller üst tabakalarda, en yafll›
fosillerse daha alt tabakalarda
bulunur. Böylece fosiller içinde
bulunduklar› kayaçlar›n hangi
zamana ait olduklar›n› yani
kayaçlar›n yafllar›n› bulmam›za
yard›mc› olurlar. Örne¤in,
flekildeki fosiller, bize ne kadar
y›l önce yaflad›klar›n› ve içinde
bulundu¤u kayaç tabakas›n›n
yafl›n› göstermektedir.
63 milyon y›l önce
544-505 milyon
y›l önce
24-2 milyon
y›l önce
259
7
144. s

5. 260
Afla¤›daki sorular›n cevaplarını defterimize yazal›m.
1. Bilim insanlar›, Gaziantep’te yapt›klar› kaz›lar s›ras›nda kayaçlar›n aras›nda deniz
kabu¤u fosillerine rastlam›fllard›r. Bu durum göz önüne al›nd›¤›nda bölgenin geçmifli
hakk›nda ne tür bilgilere ulaflabilece¤imizi aç›klayal›m.
2. Fosillerin incelenmesi amac›yla yap›lan çal›flmalar s›ras›nda hangi tür bilgilere
ulaflabilece¤imizi aç›klayal›m.
3. Kömür yataklarının bulunduğu şehirlerimizi araştıralım. Bu şehirlerin milyonlarca yıl
önceki görünümü ile ilgili düflünce ve tahminlerimizi aç›klayal›m.
Ölmüfl canl› kal›nt›lar› milyonlarca y›ll›k süreçte yer
kabu¤unun derinliklerinde s›k›flarak önce tortul kayaçlara,
sonra da fosil yak›tlar ad›n› verdi¤imiz kömür, petrol ve
do¤algaza dönüflür.
Fosiller zannettiğimiz
gibi her yerde kolaylıkla
bulunmazlar. Foto¤raflardaki
gibi fosil arama ve
çıkarma çalışmaları son derece dikkat gerektirir.
Fosilleri inceleyen bilim dalına paleontoloji denir.
Fosiller hakkında çalışmalar yapan bilim insanlarına
ise paleontolog adı verilir. Paleontologlar çok
değişik yöntemler ve çeşitli araçlar kullanarak
fosil bulmaktadırlar. Buldukları fosiller yardımıyla
da dünyanın ve dünya üzerinde yaşamış canlıların
uğradıkları değişiklikleri açıklamaktadırlar.
Kendimizi De¤erlendirelim
8
145. s
9
10
145. s
146. s
Bunlar› Biliyor muydunuzBunlar› Biliyor muydunuz ??
Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m
Paleontologlar›n çal›flma alanlar› hakk›nda bilgi toplayal›m ve arkadafllar›m›za
sunal›m.
Fosillere sadece kayaçlar içinde rastlanmaz,
kutuplardaki donmufl yüzeylerde de rastlan›r. Foto¤rafta
modeli görülen file benzer ve mamut ad› verilen nesli
tükenmifl bir canl›ya ait fosile
Kuzey Kutbu’nda rastlanm›flt›r.
Ağaçların yapışkan öz
suyuna konan bir sinek ya da
böcek tahmin edeceğimiz gibi
öz suya yapışarak tutsak kalır ve
ölür. Öz suyu sertleştikçe ölü böcek de sertleşir. Bu durumda
böcek çürümeden orada korunmuş olur. Yandaki foto¤rafta
görülen sinek bu flekilde korunmufltur.
Bir kömür yata¤›