1. 44
International Indexed & Refereed Research Journal, ISSN 0974-2832, (Print), E-ISSN- 2320-5474, July, 2013 VOL-V * ISSUE -54
dfork ekuoh; laosxksa dh lw{e vfHkO;fDr gSA dfo thou ,oa
txr ds ;FkkFkZ dks dYiuk ds jax esa jaxdj vfHkO;fDr iznku
djrk gSA blesa ekuo thou leLr ps"Vkvksa ,oa lEHkkoukvksa
ds lkFk mifLFkr gksrk gSA vk/kqfud ;qx esa pUnz f=[kk dk dkO;
lelkef;d ;FkkFkZ dks mtkxj djus esa leFkZ gqvk gSA dfo
us ledkyhu ;FkkFkZ dks lPpkbZ ds lkFk mHkkjk gSA ftlesa buds
ekuoh; n`f"Vdks.k ds n'kZu gksrs gSaA dfo us vius dkO; laxzgksa
esa l'kDr Hkk"kk ds ek/;e ls lekt dh yxHkx lHkh folaxfr;ksa
dks iwjh rYyhurk ds lkFk mn~?kkfVr fd;k gSA
lkekU; vFkksZa esa Hkk"kk ekuo dh ân;xr Hkkoukvksa ,oa
vftZr vuqHkwfr;ksa dh vfHkO;fDr dk ek/;e gS] vFkkZr~ Hkk"kk
fopkjksa dk ifj/kku gS A blds vFkZ dks Li"V djrs gq, ^fgUnh
'kCn lkxj* esa dgk x;k gS fd eq[k ls mPpfjr gksus okys ijLij
lEc) 'kCnksa vkSj okD;ksa vkfn dk /ofu lewg ftlds }kjk eu
dk Hkko crk;k tk, Hkk"kk dgykrk gS A bl vk/kkj ij dgk
tk ldrk gS fd Hkk"kk fopkjksa ds vknku&iznku dk ek/;e gSA
;fn fdlh jpukdkj dh jpukvksa dk f'kYixr n`f"V ls v/;;u
djuk gS rks loZizFke mlds d`frÙo esa iz;qDr Hkk"kk dk gh
v/;;u djuk iM+sxk D;ksafd Hkk"kk vfHkO;fDr dk izeq[k rÙo
gSA
Hkk"kk dk foospu&fo'ys"k.k fd, fcuk fdlh Hkh dfo dh
dfork ds eeZ rd ugha igqapk tk ldrk A vkpk;Z fo'oukFk
us ^okD;a jlkReda dkO;e~*1
dgdj Hkk"kk ds lkSUn;Z ,oe~
jle;rk dk ladsr fn;k gSa A ik'pkR; leh{kd dkWyfjt us
dfork dks ^mÙke 'kCnksa dk mÙke fo/kku* ,oa fjpMZl us ^Hkk"kk
dks laosxkRed iz;ksx*2
dgdj ;g fl) fd;k gS fd ^Hkk"kk*
dkO; dk ,slk rÙo gS ftlds lQy iz;ksx ij gh dfork fuHkZj
djrh gSA vr% Hkk"kk gh og cSjksehVj gS ftls dfo dh vuqd`fr;ksa
dk ncko ukik tk ldrk gS A dfork la?kVu esa Hkk"kk gh dsUnzh;
fcUnq gSA
^dfork ds fy, fp= Hkk"kk dh vko';drk iM+rh gS] mlds
'kCn lLoj gksus pkfg,a] tks cksyrs gksa vkSj lsc dh rjg ftuds
jl dh e/kqj ykyfyek Hkhrj u lek ldus ds dkj.k ckgj
>yd iM+sA*3
Hkk"kk esa Hkkoksa dk laxhr fo|qr/kkjk dh rjg
jkse&jkse esa izokfgr gksus okyk gksuk pkfg, A Hkk"kk vius }kjk
Hkkoksa&fopkjksa] inkFkks± vkfn ds laf'y"V fp= vafdr djrh gSA
Hkk"kk esa o.kksZa dk jl efnjk dh Qsu&jkf'k dh rjg vius I;kys
ls ckgj Nyd iM+s vkSj mlds pkjksa vksj eksfr;ksa dh >kyj
July,2013
dh rjg >wyus yxs] e/kq dh rjg NÙks ls Vidus yxs A tkiku
dh nhi&efYydk dh rjg ftudh NksVh&NksVh iafDr;k¡ vius
vUr% LFky ls lqyxh Tokykeq[kh dks u nck ldus ds dkj.k
vuUr~ 'oklksPNoklksa ds HkwdEi esa dk¡irh jgs A*4
Hkk"kk ,d rjg rks Hkkoksa vkSj fopkjksa dh vfHkO;fDr dk
lk/ku gS] rks nwljh vksj og lkaLd`frd inkFkks± dk cks/k djkrh
gSA ifjos'k o lUnHkksZa ds lkFk&lkFk ledkyhu lUnHkksZa esa
Hkk"kkxr~ uwrurk dk vkuk Hkh LokHkkfod gS A dfo viuh dfork
dks izHkko'kkyh o vR;Ur eeZLi'khZ cukus ds fy, ,d l'kDr
Hkk"kk dk iz;ksx djrk gSA dqN fo'ks"krk,¡ ,slh gSa tks ledkyhu
;FkkFkZ dh vkarfjd igpku ds fy, Hkk"kk ds ifjos'kkuqdwy rhoz
,oa thoUr cukus esa lgk;d gksrh gSa] tks foosP; dfo ds dkO;
esa feyrh gSa&
dkseydkUr inkoyh
Hkk"kk dh d`f=erk ,oa tfVyrk dk ledkyhu dkO; esa
dksbZ LFkku ugha gS A pUnz f=[kk ds dkO; esa d`f=e lkt&lTtk
dk dgha Hkh iz;ksx ugha gqvk gS A Hkk"kk ljy&lgt] LokHkkfod
,oe~ Hkkoksa ds vuq:i gS A dksey Hkkoksa dh vfHkO;fDr esa dfo
}kjk ek/kq;Zxq.k lEiUu dkseydkUr inkoyh dk iz;ksx fd;k
gS A buds dkO; esa xs;rk gS] tks Hkko&lkSUn;Z esa o`f) djrh
gS&
^^gj [kq'kh nks&pkj fnu dk jksx gS]
ft+Unxh dks nnZ gh jkl vk;sxk
ej jgh vkokt+ Hkh bl xhr dh
dQ+u ds lkSns u iwjs gks lds
ge lq[kksa dh rks f'kdk;r D;k djsa
vkt rd [kqy dj dHkh u jks lds A**5
^thus dks dqN ekuh nsa*] x+t+y esa f=[kk th us vius Hkkoksa
dks cM+s gh lqUnj <ax ls vfHkO;Dr fd;k gS&
^^thus dks dqN ekuh ns
,slh ,d dgkuh ns
lkr leUnj ysdj vk
I;klk gw¡ dqN ikuh ns
/kwi vHkh rd uaxh gS
bldks pwuj /kkuh ns
Hkhxk gS eu xk,xk
dksbZ x+t+y iqjkuh ns
ns dqN rw jCc tSlk gS

2. 45
SHODH, SAMIKSHA AUR MULYANKAN
International Indexed & Refereed Research Journal, ISSN 0974-2832, (Print), E-ISSN- 2320-5474, July, 2013 VOL-V * ISSUE -54
yEgsa dqN rwQkuh ns A**6
O;aX;kRedrk
izkphu lkfgR; dh lqnh?kZ ijEijk esa O;aX; ys[ku lEizs"k.k
dk ,d l'kDr ek/;e~ jgk gS A l`f"V ds izkjEHk ls gh og
fookn dk fo"k; jgk gS fd lekt esa D;k gksuk pkfg, vkSj
D;k gks jgk gS lkekU; tu tks gks jgk gS] mls gh viuh fu;fr
ekudj Lohdkj dj ysrs gSa A nwljs tu os gSa] tks vuqHko ugha
djrs] oju~ pkgrs gSa fd tks gksuk pkfg,] ogh gksA txr~ dh
xfr mUgsa okLrfod :i ls izHkkfor djrh gS vkSj os lekt
esa lq/kkj ykus ds fy, U;k; dh LFkkiuk djuk pkgrs gSa] rks
O;fDr dks dk;Z djus ds fy, O;aX; :ih 'kL= dks mBkuk
iM+sxkA e/;dky esa lar dchj us lekt dks lq/kkjus ds fy,
vius nksgksa dh ok.kh esa O;aX; dk Hkjiwj iz;ksx fd;k A vk/
kqfud dkyhu lkfgR; esa Hkh HkkjrsUnq] cky eqdqUn xqIr] gfj'kadj
ijlkbZ tSls izfl) O;aX;dkj gq, gaS A
^^oLrqr% O;aX; jpuk og fo/kk gS ftlesa rF; dks lh/kk
u dgdj ?kqek&fQjk dgk tkrk gS A**7 oSls Hkh dqN lh/kk
dgus dh ctk; O;aX; esa tks pqHku gksrh gS] og lekt dks
>>dksj nsrh gSA
^^gkL;&O;aX; og gS tgk¡ dgus okyk v/kjks"B esa gal jgk
gks vkSj lquus okyk fryfeyk mBk gks] fQj Hkh dgus okys dks
tokc nsuk] vius dks vkSj Hkh migklkLin cuk ysuk gks tkrk
gS A**8
MkWñ lh- ,y- izHkkr dk dguk gS& ^^O;aX; g¡lrs&g¡lrs
rekpk tM+rk gS] vUr rd ;g ,glkl djkrk jgrk gS fd
og rks Bhd ikBd dks g¡lkrk gSA f=[kk dk dkO; Hkh
gkL;&O;aX; ls ifjiw.kZ gSA ^^el[k+js ge** dfork esa dfo us
euq"; dh cgq:fi;kiu vFkkZr~ mlds fxjfxfV;k jax dh
/kwi&Nkao ij djkjk O;aX; fd;k gS&
^^fe= ge! lc ldZlksa ds el[k+js gSa
Hkw[k ds bu gaVjksa dh ekj ls] fut dks cpkus ds fy,
I;kj] uQ+jr] Mj] fuMjrk dk cM+k ukVd jprs gSa
cq) dk] paxst+ dk] bd lkFk vfHku; dj fn[kkrs gSa A**9
vkt ds O;fDr ij dfo us ^,d ifjp;* uked dfork
esa rhoz dVk{k fd;k gS tks Lo;a lH; bUlku le>rk gS vkSj
pkfjf=d :i ls Hkz"V gks pqdk gS&
^^'e'kku cukrk gw¡
dczsa [kksnrk gw¡ oDr dk cqdkZ igu dj
csoQkbZ djrk gw¡
eSa dksbZ 'kSrku ugha
vkne dk csVk
bl oSKkfud ;qx dk
,d lH; bUlku gw¡ A**10
^exjePN* dfork esa dfo us lÙkk/kkfj;ksa ij lw{e :i
ls O;aX; fd;k gS A fcgkj esa lw[ks ds dkj.k yksx izfrfnu ej
jgs gSa vkSj os dSQs esa vkuUniwoZd dkWQh ih jgs gSa&
^^dkWQh ds I;kys esa
cdcdk lk rSj x;k----
fcgkj dk lw[kk
ts- ih- dh vihy
Hkw[k ls nl ejs
iqf"V] leFkZu
dSQs esa] yksxksa dh]
HkhM+ c<+rh tkrh gS A**11
orZeku lkekftd n'kk dk fp=.k Hkh f=[kk us lkadsfrd
Hkk"kk esa fd;k gS A vkt dh voljoknh lH;rk rFkk thou
ewY;ksa ls fxjh gqbZ mUufÙk ds volkn dks ;s O;aX;iw.kZ iafDr;k¡
Li"V djrh gSa&
^^pkanuh dky&xyZ cu cSBh
pk¡n th [kks,&[kks, yxrs gSaA**12
blh izdkj ^iatkc 1980* uked dfork esa dfo dk ekuo
fojks/kh 'kfDr;ksa vFkkZr~ vkradokn ds Åij O;aX; ns[krs gh curk
gSa&
^^mx vkbZ [kkSQ+ dh QQwanh
eDdh dh jksVh ij] ljlksa ds lkx ij
HkaxM++k dSls iM+s]
<ksyh ds lgesa gkFk dkai&dkai tkrs gSa A**13
^xyr lnh esa xyr lnh ds* uked x+t+y esa dfo us
mÙkj& vk/kqfudrkokn ij migkltud fVIi.kh dh gSa&
^^xyr lnh esa xyr lnh ds yksx lkeus vk;s gSa
,d lnh igys vkdj ge lpeqp gh iNrk;s gSaA**14
blh izdkj izxfr'khyrk dk nEHk Hkjus okys yksxksa ij
dVk{k djrs gq, dgk gS& ^ekDlZ egksn; ds nsgkrh nrj esa
tkdj nLrd nh irk pyk og dqEHk ugkus fdlh cM+s ls 'kgj
x;k gS A15
^vkus okys dy dh fpUrk&fQØ* x+t+y esa dfo us Hkkjrh;
iztkra= esa pqukoh&izfØ;k vkSj Hkz"V jktusrkvksa ij izrhdkRed
Hkk"kk esa O;aX; fd;k gS&
^^lqurs gSa fdj.ksa lwjt dh lc pquko esa gkj xbZ
vc mlds jFk ij vaf/k;kjk cSBk 'ka[k ctk;s ckck A**16
LikVc;kuh
vkt ds tfVy vkSj my>iw.kZ thou dks laosnukRed
vfHkO;fDr nsus ds fy, tgk¡ dfo dh Hkk"kk cM+h izrhdkRed]
vLi"V vkSj nq:g cuh gS] ogha nwljh vksj LikVc;kuh ds f'kYi
}kjk dfo vR;Ur ljy 'kCnksa esa vius dF; dks izHkkoksRiknd
<ax ls vfHkO;Dr djrk gSA LikVc;kuh Hkk"kk dh og 'kfDr
gS ftlds }kjk thou ds egÙoiw.kZ ,oa xEHkhj lR; dks cM+h
ljyrk ls O;Dr dj fn;k tkrk gS A LikVc;kuh dks lkQxksbZ
Hkh dgk tkrk gSA lgtrk] ljyrk] LokHkkfodrk vkSj cks/kxE;rk
LikVc;kuh dh fo'ks"krk,¡ gSa A LikVc;kuh esa dfo fcuk fdlh
ykx yisV ds lh/kh vkSj Li"V Hkk"kk esa viuh vuqHkwfr dh
vfHkO;fDr dj nsrk gS&

3. 46
International Indexed & Refereed Research Journal, ISSN 0974-2832, (Print), E-ISSN- 2320-5474, July, 2013 VOL-V * ISSUE -54
^^ftUnxh] bfrgkl u gksdj
flQZ ,d xhr gS
tks lkal ds Loj ls fudyrk gS
rqe pkgs bl xkvks u xkvks
xhr ;g ysfdu
u tyrk gS] u cq>rk gS
u >jrk gS] u feVrk gSA**17
dfo us vk/kqfud euq"; thou dks LikV Hkk"kk esa of.kZr
fd;k gS A
x|kRedrk
ledkyhurk dk vkxzg gS fd f'kYii{k dks ljy cuk;k
tk,A f'kYi ds vk/kkj ij ledkyhu dfork thou ds vf/kd
fudV vk xbZ gSA ledkyhurk us vke Hkk"kk vkSj dkO; Hkk"kk
ds vUrjky dks lekIr dj fn;k gSA oSls Hkh vkt ds ;qx ds
;FkkFkZ dks dfork dh y;kRed 'kCnkoyh esa vfHkO;Dr djuk
dfBu gS A blhfy, dgha&dgha dfork dh Hkk"kk esa x| vkSj
i| dh nwjh lekIr&lh gks xbZ gS A Hkk"kk esa x|kRedrk dk
vkxzg dfork dh viuh fo'ks"krk gS A
f=[kk dh Hkk"kk esa Hkh dgha&dgha x|kRedrk fn[kkbZ iM+rh
gSA dfo us x| ds NksVs&NksVs okD;ksa dks fijksdj dfork ds
:i esa ltk fn;k gS A mnkgj.k ds fy, dfo dh ^;Ru* dfork
esa ;g :i ns[kk tk ldrk gS&
^^gj jkr
,d eqnkZ
ikl okyh [kkV ij
ncs ikao
pqids&pqids
vkdj ysV tkrk gS
¼1½ fo'oukFk] vkpk;Z] lkfgR; niZ.k] i`ñ& 19 ¼2½ fjpMZl] vkbñ ,ñ] lkfgfR;d vkykspuk ds fl)kUr] i`ñ& 237 ¼3½ iar] lqfe=kuUnu] iYyo] foKkiu] i`ñ&20 ¼4½ ogh]
i`ñ& 20 ¼5½ f=[kk] pUnz] 'kCnksa dk taxy] i`- 10 ¼1980½ % ;qxekxZ izdk'ku] vcksgj iatkc] ¼6½ f=[kk] pUnz] nksLr! vc ijnk fxjkvksa i`ñ& 31] ¼2002½] ;qxekxZ izdk'ku]
p.Mhx<+] ¼7½ xqIr] ykypUn] fgUnh ckjg eklk&lkfgR;] ¼8½ f}osnh] gtkjh izlkn] dchj ¼9½ f=[kk] pUnz] ik"kk.k&;qx] i`ñ&1] ¼1967½] th- vkj- ifCyds'ku] vcksgj] iatkc]
¼10½ ogh] i`ñ& 4 ¼11½ ogh] i`ñ& 35 ¼12½ f=[kk] pUnz] nksLr! vc ijnk fxjkvks] i`ñ&11] ¼2002½] ;qxekxZ izdk'ku] p.Mhx<+] ¼13½ ogh] i`ñ& 47 ¼14½ ogha i`ñ&11 ¼15½
ogh] i`ñ& 10 ¼16½ ogha] i`ñ& 10 ¼17½ ogh] i`ñ& 52 ¼18½ f=[kk] pUnz] Ikk"kk.k ;qx] i`ñ&19] ¼1967½ 'kekZ] vkse nÙk] th- vkj- ifCyds'ku] vcksgj] iatkc] ¼19½ f=[kk] pUnz]
dkyh unh ds ml ikj] i`ñ& 104] ¼1984½] 'kCnyksd izdk'ku] vcksgjA
lgerk gw¡] dkairk
igpkuus dk
;Ru djrk gw¡
vkSj eqnkZ cksy mBrk gS
er Mjksa
eSa rks rqEgkjk
I;kj gw¡ A**18
iz'ukRedrk
vkt ds bl HkkSfrdoknh ;qx esa ekuo ftruh izxfr djrk
tk jgk gS ekufld :i ls mruk gh vf/kd ijs'kku gS A thou
dh cnyrh gqbZ ifjfLFkfr;ksa dks ns[kdj vusd iz'u mldh
laosnuk dks m}sfyr djus yxs gSaA pkgs og lekt dh orZeku
lkekftd O;oLFkk gks] pkgs jktuhfr gks] ;k dksbZ vU; lHkh
us gekjs lkeus vusdksa iz'u [kM+s dj fn, gSa A izLrqr dkO;ka'k
esa dfo us iatkc ds vkradokn ds lUnHkZ esa lekt ds lkeus
vusd iz'u mBk;s gSa&
^^dkSu ng'kr Hkj x;k eksukfytk dh vk¡[k esa
dkSu Fkk eqLdku ds tks ewd tsoj ys x;k
gknlksa dh bd ubZ ehukj fpuokbZ xbZ
dkSu Fkk tks Q+u ds I;kjs&I;kjs rsoj ys x;k A**19
bu iafDr;ksa esa dfo us lekt ls iz'u fd;k gS og dkSu
O;fDr gSa ftUgksaus 'kkafr dh izrhd vej eqLdku dh /kkfjdk
txr~ izfl) ^eksukfytk* dh vk¡[kksa esa ng'kr ds dk¡Vs Hkj fn;saA
bl izdkj f=[kk ds dkO; esa Hkk"kk dh dkseyrk] O;aX;kRedrk]
xn~;kRedrk] LikVc;kuh rFkk iz'ukRedrk vkfn Hkk"kkxr
fo'ks"krk,a ns[kh tk ldrh gSaA vr% budh dkO; Hkk"kk ekuoh;
laosnukvksa dks vfHkO;fDr nsus esa iw.kZ :i ls leFkZ gqbZ gSaA budk
dkO; uSlfxZdrk ds xq.kksa ls vksr&izksr gS vkSj lân;ksa ,oa
ikBdksa dks viuh vksj vkdf"kZr djus esa iw.kZr;k lcy gSA