5. Vergul o'zbek yozuvida XX asr boshlaridan qo'llana boshladi.
“Turkiston viloyatining gazeti” sahifalarida 1901-yildan, Toshkentda
nashr etilgan “Taraqqiy” gazetasida esa 1906-yildan boshlab
ishlatilgani ma'lum. Vergul eng qadimgi tinish belgilaridan bo'lib,
o'zining uzoq tarixiga ega: u G‘arbiy Yevropa yozuvlarida XV asrdan
tinish belgisi sifatida qo'llana boshlagan
6. Vergul
Vergul eng ko'p qo'llanuvchi va eng ko'p
vazifali tinish belgilaridan hisoblanadi.
Vergul gap ichida qo'llaniluvchi, yakka
va qo'sh qo'llanuvchi, bir elementli,
murakkav vazifali tinish belgisidir. Uning
qo'llanishi asosan mantiqiy-grammatik
prinsipga asoslanadi.
8. Nuqtali vergulning qo'llanish holatlari
Nuqtali vergulning o'zbek yozuvida qo'llana boshlashi XIX
asrning oxirlariga to'g'ri keladi. U o'zbekcha matnlarda 1885-
yillardan boshlab qo'llangan.
Nuqtali vergul (;) bir tinish belgisidir. Bir-birlariga baylanishli
bo'lg'anlari uchun nuqta bilan ajralishlari istanilmagan gaplar
orasig'a qo'yiladir: Ota ko'ngli bolada; bola ko'ngli dalada. Mulla
bilganing o'qur; tovuq ko'rganin cho'qur. Yaxshi otg'a bir
qamchi; yomon otg'a ming qamchi
9. Hozirgi o'zbek tilida nuqtali
vergul quyidagi o'rinlarda
qo'llanadi:
1. Gapda uyushiq bo'laklar me'yoridan ortiq ko'p
bo'lganda, ularni muayyan bir tarzda guruhlab berish
zaruriyati tug'iladi va ayni shu guruhlarning har biri
nuqtali vergul bilan ajratiladi: Demak, bu daraxt
ro'dapo boyar choponlarini-yu xipcha kamzul,
yasama sochlarni; qora frak va silindrlar-u, charm
kurtka va budyonovkalarni; shalviragan ishtonlaru
torpocha shimlarni ko'rgan. (R.Hamzatov).
10. Muayyan tasnif tarkibidagi tartibni bildiruvchi raqamlar (yoki harflar) qavs
bilan ajratilgan bo'lsa, ular bilan ko'rsatilgan so'z, so'z birikmasi va gaplar
oxiriga (eng so'nggisidan tashqari) nuqtali vergul (ba'zan vergul) qo'yiladi:
Nutq ham til va yozuv kabi ikki xil shaklga ega:
a) og'zaki nutq;
b) yozma nutq. («Hozirgi o'zbek adabiy tili» darsligi)
Affiksal morfemalar ma'nosi va fazifasiga ko'ra ikki turli bo'ladi:
1) so'z yasovchi qo'shimchalar;
2) shakl yasovchi qo'shimchalar. (Q.Sapayev)
11. • Bog'lovchisiz yoki murakkab qo'shma gap
tarkibidagi gaplar mazmunan sezilarli
mustaqil bo'lib, bir-biriga mazmunan
bevosita yaqin bo'lmaganda, odatda ular
orasiga nuqtali vergul qo'yiladi: Hamidaning
boshi og'irlashib ketdi; ikki marta sekin,
og'zini ochmasdan esnadi. (A.Qahhor)
12. • Bog'lovchisiz yoki murakkab qo'shma gap tarkibidagi gaplar bir
nechta bo'lsa, ularning mazmunan bir-biriga yaqinlari vergul
bilan ajratilib, qolgan muayyan bir yoki bir nechtasi nuqtali
vergul bilan ajratiladi: Dunyoda boshqa bunday baxtiyor odam
yo'q, bo'lmagan ham; omadim bor ekan, men xuddi nog'orasini
chertib o'yinga tushayotgan yovvoyi odamga o'xshayman.
(Ch.Aytmatov)
13. • Bog'lovchisiz yoki murakkab qo'shma gap
tarkibidagi gaplarda ifodalangan voqea-
hodisalarni solishtirish, qiyoslash mazmuni
aniq ifodalanganda, ular orasiga nuqtali vergul
qo'yiladi: Ba'zilar ularning juda-juda inoq
yashashlarini aytisharmish; ba'zilar esa
aksincha, gap tarqatisharkanki, osmondan
tushib, yerdan chiqqandek ko'payishib ketgan
odamlarning bir-birlarini ko'rishga ko'zlari,
otishga o'qlari yo'q deyisharkan. (Sh.Bo'tayev)
14. Adabiyotlar:
1.Nazarov K. Egamberdiyev B. o'zbek tili ishora-imlo qoidalari. – T.: o'qituvchi, 1996.
2. Mahmudov N., Madvaliyev A., Mahkamov N. Punktuatsiya – fikrni yozma mukammal
ifodalash vositasi // o'zbek tili va adabiyoti. 2015, №1, 57-79- betlar.
3. Fitrat A. Tanlangan asarlar. IV jild. – Toshkent: Ma’naviyat, 2006, 210-b.
4. Nazarov K. Tinish belgilari va yozma nutq. – Toshkent: Fan, 1974, 7-b.
5. Ahmedova N. o'zbek orfografiyasi va punktuatsiyasi asoslari. – Toshkent, 2016.
6. O'zbek punktuatsiyasining asosiy qoidalari. – Toshkent: Fan, 2015.
7. http:/www. ziyonet.uz.Ta’lim portali
8. http:/www.pedagog.uz/ Pedagogika muassasalari portali.
