3. Tayanch tushunchalar:
Bilim
Ko’nikma
malaka
tashxis,
o’zlashtirish darajasi,
nazorat va hisobga olish
tekshirish (oraliq tekshirish
davriy tekshirish, yakuniy
tekshirish)
4. SHAXS TARBIYA TA’LIM
BILIM KO‘NIKMA MALAKA
MA’LUMOT RIVOJLANISH
Pedagogika fanining asosiy kategoriyalari
5. Bilim,
ko’nikma va malakalarni
shakllantirish
Bilim –
kishilarning tabiat va jamiyat hodisalari
haqida hosil qilgan maʼlumotlari,
voqelikning inson tafakkurida aks
etishi. Kundalik tasavvurimizda
nimaning nima ekanligiga ishonsak va
bu ishonchimiz biz odatlangan voqea
va hodisalarga (qoidalarga) zid kelmasa
bunday ishonch Bilim hisoblanadi.
6. Voqelik haqidagi bilgan maʼlumotlarimiz bilim darajasiga
koʻtarilishi uchun quyidagi shartlarni qanoatlantirishi lozim:
birinchidan,bu maʼlumotlarning
voqelikka mutanosibligi;
ikkinchidan, yetarli darajada ishonarli
boʻlishi;
uchinchidan, bu maʼlumotlar dalillar
bilan asoslangan boʻlishi lozim.
7. Bilim kundalik tajriba, kuzatish orqali toʻplanadi. Bilimlarni
tadqiq etuvchi taʼlimot — epistemologiyada perseptiv
(hissiy), hayotiy — kundalik (sogʻlom aql) va ilmiy bilim
shakllari ajratib koʻrsatiladi.
8. Bilimlarning ilmiy va ilmdan tashqari shakllari ham farq
qilinadi. Ilmdan tashqari bilimlarga madaniyat, adabiyot, sanʼat,
mifologiya, din va boshqa sohalarga oid bilimlar kiradi.
Odatdagi fan sohalarida tadqiq etiladigan Bilimlar
ekzoterik (koʻzga tashlanuvchan) bilimlar deb atalsa,
astrologiya, va shu kabi sohalarga oid bilimlar ezoterik
(pinhoniy) bilimlar deyiladi. Ekzoterik bilimlar ilm fan
qoidalariga zid kelmaydigan boʻlsa, ezoterik bilimlar
bunday qoidalarga zid kelishi mumkin.
9. Ko’nikma
Mashq qilish natijasida yuzaga kelgan
xatti – harkatlarning avtomatlashgan
usuli. Fiziologik jihatdan ko’nikma bosh
miyaning katta yarim sharlari po’stlog’ida
hosil bo’lib, vaqtinchalik nerv
bog’lanishlarning barqaror tizimining
funksiyasini ta’minlaydi.
10. Malaka–oldinga qo’yilgan maqsad va xatti–harakat sharoitidan kelib
chiqadigan muvaffaqiyatli harakatlar usulidir.
Malakalar xatti–harkatning maqsad va konkret shart– sharoitlariga
tegishli bo’lgan holda doimo suyanadi. Odam ishni qanchalik yaxshi
bilsa, uni shunchalik malakli amalga oshiradi va undan foydalanadi.
Ko’nikma va malakalar xatti–harkat uslubi bo’la turib, ma’lum faoliyat
turiga qarab ishlab chiqarish, o’quv, ijtimoiy, sport, tashkiliy, texnik
faoliyat, ilmiy faoliyat, san’at sohasidagi ko’nikmalar va boshqalar
bo’lishi mumkin. Lekin, barcha faoliyat turlarida qo’llaniladigan
ko’nikma va malakalr mavjud: bular harakat, sensor, aqliy ko’nikma va
malakalardir.
11. Aqliy ko’nikma va
malakalarga–
kuzatish usullari, malakalarni
rivojlantirish, og’zaki va
yozma hisob–kitobni ishlab
chiqarish, harkatlarga
yo’naltirish, ilmiy tajriba
o’tkazish va hakozo,
ko’nikmalar mashq natijasida
yuzaga keladi, ya’ni bunda
maqsad sari yo’naltirilgan
(doimiy) qaytarish
mustahkamlashga olib keladi
va samarali usullar asosida
qayta-qayta qaytarilishi
amalga oshiriladi.
Sensor ko’nikma va
malakalarga o’lchov,
yorug’lik, ovoz va
simvolik ma’lumotlarni
tez va to’g’ri qabul
qilish bilan bog’liq
bo’lgan va boshqarish
markazlarida takrorlab
borishlar kiradi.
Harakat
ko’nikmalarga jismoniy
mehnat, sport va o’quv
ko’nikmalari (xat yozish,
tez o’qish va hokozo)
kiradi.
12. Inson tomonidan egallangan ko’nikma va malakalar yangi
ko’nikmalarni shakllantirishga ta’sir ko’rsatadigan
qonuniyatlar
Ko’nikmani
progessiv va
regrissiv–
ko’nikma uzoq va
tarbiya miqdorida
xizmat qilishi
uchun undan
foydalanish lozim.
Ko’nikmalarning
ko’chishi. Ijobiy
ko’nikmalarning
yangilarini
shakllanishiga
ta’sir ko’chish
deyiladi.
Ko’nikmaning
hosil bo’lishining
notekis jarayoni.
Bu mashqlarning
egri grafigida
namoyon bo’ladi.
13. Odatlar – bu shunday xatti–
harakatlarki, ular o’z-o’zidan,
avtomatik tarzda yuz beradi.
Odatlarni insonning madaniy va
aloqaviy xulqida ahamiyati katta.
14. O’quv faoliyatini boshqarish
Boshqaruv bu shunday yo’naltiriluvchi kuchki, u
insonlardagi ijodiy potensial imkoniyatlarini oladigan
sharoitlarni yuzaga chiqarishni maqsad qilib qo’yadi.
Shunday ekan, o’qituvchining ta’lim–tarbiya jarayonini
to’g’ri va oqilona boshqara olishi o’quvchi shaxsi
kamolotida nihoyatda kattadir.
Faoliyatdan kutiladigan natija psixologiyada maqsad
deyiladi. O’quv jarayonining boshqarilishi ikkita asosiy
maqsadni ko’zda tutadi. Ulardan birinchisi, o’quv jarayonini
to’g’ri tashkil eta olish, ikkinchisi esa o’quvchilarning
shaxsiy qiziqish va ehtiyojlarini qondirishdir.
15. O’quv jarayonini boshqarishning:
birinchi vazifasi tashkiliy bo’lib, o’quvchilarning ta’lim va tarbiyasi
bo’yicha ijtimoiy buyurtmalarni qondirish
ikkinchi vazifasi- bevosita o’quvchining qiziqish va talablarini qondirishga
yo’naltirilgan holatdagi ijtimoiy vazifadir. Shuningdek, bu vazifa
o’quvchilarning ko’tarinkilik, yaxshi kayfiyat va o’quv jarayonidagi
ishchanlikni yuzaga keltirishni ham o’z ichiga oladi
16. O’quv jarayonini boshqarish uchun quyidagi tarkibiy qismlarni
egallashlari lozim:
Berilgan
o’quv
topshirig’in
i yechish
uchun
vositalar
tanlash.
Topshiriqla
rni yechish
jarayonlarid
a o’z-
o’zini
nazorat
qilish.
O’zlashtiril
gan bilimlar
malakalar,
ko’nikmala
r sifatini
baholash.
O’quv
topshiriqlar
ini
bajarilganli
gini
tekshirish.
O’z oldiga
maqsad
qo’ya olish
Turli
belgilar
bilan
predmetnin
g ichki
munosabat-
lari
muvofiqligi
ni ko’ra
olish
17. Ta'lim olganlikni tashxis etishning
mohiyati.
Tashxis – bu didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni
oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demak. Tashxissiz
didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun
optimal natijalarga erishish mumkin emas.
Ta’lim tashxisida oqibatlar, erishilgan natijalar va ta’lim
olganlik farqlanadi. Shuningdek, ta’lim olganlikni tashxislash
vaqtida belgilangan maqsadni amalga oshirishda erishilgan
daraja sifatida ham qaraladi. Didaktik tashxisning maqsadi
o’quv jarayonini uning samaradorligi bilan bog’liq holda
aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat.
18. Pedagoglar baho nimani qayd etishi lozimligini
aniqlashga urinmoqdalar. Ularning fikrlaricha,
bahoning
1-ta’lim oluvchining o’zlashtirish darajasini qat’iy
belgilovchi – sifat ko’rsatkichi, yoki;
2-u yoki bu ta’lim tizimining ustunligi, kamchiliklarini
ko’rsatuvchi ko’rsatkich ekanligi aniq belgilanishi
zarur.
19. Ta’limni baholashda ziddiyatli
qarashlarning tug’ilishini buyuk
pedagog Ya.A.Komenskiy ham
ta’kidlab o’tgan edi. U pedagoglarni
o’zlari ega bo’lgan baholash
huquqidan aql bilan foydalanishga
chaqirgan. Ta’lim oluvchilarga
nisbatan nazoratning ob’ektiv
bo’lishiga erishish didaktik
tizimlarning asosida yotadi.
20. Nazorat (ta’lim jarayonida) ta’lim oluvchining bilim,
ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash, o’lchash va
baholash jarayonini anglatadi. Aniqlash va o’lchash
tekshirish deb ham ataladi.
Tekshirish – nazoratning tarkibiy qismi bo’lib, uning
asosiy didaktik vazifasi o’qituvchi va o’quvchilar
o’rtasida teskari aloqani ta’minlash, pedagog
tomonidan o’quv materialini o’zlashtirish haqida
ob’ektiv axborot olinishi, bilimlardagi kamchilik va
nuqsonlarni o’z vaqtida aniqlashni ta’minlashdir.
21. O’quvchilarning o’zlashtirish natijalarini hisobga olishda
quyidagilarga e’tiborni haratish lozim:
o’quv dasturi asosida mavzu va bulimni o’rganishda o’quvchilarning bilim,
ko’nikma va malakalarini har tomonlama nazorat qilish;
har bir yakunlangan mavzu bo’yicha o’quvchilarning faoliyati to’g’risida xulosa
chiharish;
o’rtacha arifmetik ma’lumotlarga tayanibgina o’quvchilarning o’zlashtirish
darajasini baholamaslik;
o’quvchilarning mavjud, batafsil ma’lbilimlariga aniq ma’lumot (tavsif) berish
uchun ularning bir necha o’quv yilidagi statistik o’zlashtirish ma’lumotlarga
asoslanib tahlil etish.
22. NAZORAT UCHUN SАVОLLАR:
O’quv faoliyati va uning
elementlari nimalardan iborat.
Ta’lim jarayonida bilimlarni
o’zlashtirish nimaga bog’liq.
O’qish motivlari.
Ta’lim faoliyatiga ko’ra ta’limning
qanday metodlari mavjud.
O’quv faoliyatini boshqarish.
Ko’nikma va malakalar ta’lim
jarayonida qanday shakllantiradi.
Editor's Notes
Ko’nikmalarning ko’chishi. Ijobiy ko’nikmalarning yangilarini shakllanishiga ta’sir ko’chish deyiladi.
