Medeelelzui zuvlumj2

ªÌÍªÒÃªË

“ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ Ç¯ÉÍ ÕªÃÆÈË”
ÁÑØÓß-ÆÀÉÊÀ-ÈÉÍ ÕÀÌÒÀÐÑÀÍ ÒªÑªË

Ë.×îéæîîâàí÷èã, Ë.Ìºíõòóÿà, Á.Çîëçàÿà,
Ä.Öýäýâñ¿ðýí, ×.Äîëãîðæàâ

ÀÑÓÓÄÀË ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÇÀÌÀÀÐ
ÌÝÄÝÝËËÈÉÃ ÌÝÄËÝÃ ÁÎËÃÎÍ
ÕÓÂÈÐÃÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

Áîëîâñðîëûí ò¿âøèí: Ñóóðü
Õè÷ýýë: Ìýäýýëýë ç¿é
Á¿ëýã ñýäýâ: Ìýäýýëýë

ÇªÂËªÌÆ - II

Çîõèîã÷èéí ýðõèéã Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîë, Ñî¸ë,
Øèíæëýõ Óõààíû ßàì, ßïîíû Îëîí Óëñûí Õàìòûí
Àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà ýäýëíý. Çîõèîã÷èéí
çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýõ, îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

Óëààíáààòàð õîò
2008 îí

1

ÀÑÓÓÄÀË ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÇÀÌÀÀÐ ÌÝÄÝÝËËÈÉÃ ÌÝÄËÝÃ ÁÎËÃÎÍ ÕÓÂÈÐÃÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

DDC
020’023
×-754

Çîõèîã÷èä:
Ë.×îéæîîâàí÷èã ÌÓÁÈÑ, ÊÌÒÑ-èéí çàõèðàë, äýä ïðîôåññîð
Ë.Ìºíõòóÿà ÌÓÁÈÑ, ÊÌÒÑ-èéí áàãø, ìàãèñòð
Á.Çîëçàÿà ÌÓÁÈÑ, ÊÌÒÑ-èéí áàãø, ìàãèñòð
Ä.Öýäýâñ¿ðýí ÌÓÁÈÑ, ÊÌÒÑ-èéí Ïðîãðàì÷ëàë Äèäàêòèêèéí
òýíõìèéí ýðõëýã÷, ìàãèñòð
×.Äîëãîðæàâ ÌÓÁÈÑ, ÊÌÒÑ-èéí Ñ¿ëæýý, Ìýäýýëëèéí
ñèñòåìèéí òýíõìèéí ýðõëýã÷, ìàãèñòð

Çºâëºõ:
Ô¿ìèõèêî Øèíîõàðà Òîêèî Ãàê¿ãýé Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð

Øèíæýý÷äèéí áàã:
Ñ.Ýðäýíýöýöýã ÌÓÁÈÑ, ÁÑÑ-èéí ÁÑÀÄ òýíõèì, îðëîã÷ ýðõëýã÷, äîêòîð
Ä.Óëàì - Îðãèõ ÌÓÈÑ, ÔÝÑ-èéí ñóðãàëòûí àëáàíû äàðãà, äîêòîð

Òóðøèã÷ áàãø íàð:
Þ.Àëòàíòóÿà Íèéñëýëèéí ÁÑÃ-ûí àðãà ç¿é÷
Ä.Íàðàíòóÿà Ñýëýíãý àéìãèéí ÁÑÃ-ûí àðãà ç¿é÷
Á.Áÿìáàõàíä Äîðíîä àéìãèéí ÁÑÃ-ûí àðãà ç¿é÷
Ö.Áààñàíæàâ Íèéñëýëèéí 97-ð ñóðãóóëèéí áàãø
Ä.Äýëãýðöýöýã Íèéñëýëèéí 45-ð ñóðãóóëèéí áàãø
Á.Ýðäýíý÷èìýã Íèéñëýëèéí “Ñýòãýìæ” öîãöîëáîðûí áàãø
Ã.Ãèéõòóÿà Ñýëýíãý àéìãèéí 1-ð ñóðãóóëèéí áàãø
Ö.Àëòàíöîîæ Ñýëýíãý àéìãèéí 4-ð ñóðãóóëèéí áàãø
Ë.Ëõàìààõ¿¿ Ñýëýíãý àéìãèéí Õóøààò ñóìûí ñóðãóóëèéí áàãø
Õ.Ñîëîíãî Äîðíîä àéìãèéí 5-ð ñóðãóóëèéí áàãø
À.Íÿìòóÿà Äîðíîä àéìãèéí Õàí –Óóë öîãöîëáîðûí áàãø
Ò.Äîëãîðìàà Äîðíîä àéìãèéí Ìàòàä ñóìûí ñóðãóóëèéí áàãø
×.Ñàðàíãýðýë Äîðíîä àéìãèéí Ìàòàä ñóìûí ñóðãóóëèéí áàãø

ISBN 978-99929-0-595-6

2

ªÌÍªÒÃªË

ÃÀÐ×ÈÃ

ªìíºòãºë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

Çºâëºìæ àøèãëàõ çààâàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8

I Á¯ËÝÃ. ÑÓÓÐÜ ÁÎËÎÂÑÐÎËÄ ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÑÓÐÀÕ,
ÑÓÐÃÀÕ ¯ÉËÈÉÃ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É
1.1. Ñóóðü áîëîâñðîëä ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýë çààæ áóé ºíººãèéí áàéäàë . . . . . .9
1.2 Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí öîãö ÷àäàìæ òºëºâø¿¿ëýõ òóõàéä . . . . . . . . . . . .10
1.3. Ñóóðü áîëîâñðîëä ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûã èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäààñ . . . . .12

II Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÍÝÃÆ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉÃ
ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É
2.1. “Ìýäýýëýë” àéä òóëãóóðëàí ìýäëýã á¿òýýõ àðãà ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
2.2. “Ìýäýýëýë” á¿ëýã ñýäýâ áóþó õè÷ýýëèéí áýëòãýë
ñóäàëãàà (Kyozai Kenkyu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
2.3. Òóðøèëòûí ñýäâèéí õ¿ðýýíä ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í
áýëòãýõ, áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
2.4. Òóðøèëò õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
2.5. Òóðøèëòûí ÿâöûí ¿ð ä¿í, ä¿ãíýëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87

III Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀËÄÀÀÃ ØÈÍÆËÝÕ
3.1. Àëäààíû øèíæèëãýý (Tsumazuki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94
3.2. Ñóðàëöàã÷ ººðèéí ¿íýëãýý õèéõ õýðýãëýãäýõ¿¿í
áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97
3.3. Á¿ëýã ñýäýâòýé õîëáîîòîé æèøèã äààëãàâðûí õóâèëáàðóóä . . . . . . . . . . . .102

ÕÀÂÑÐÀËÒ
Õàâñðàëò 1. Áàãøèä ºãºõ îíîëûí íýìýëò àãóóëãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
Õàâñðàëò 2. Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

ÍÎÌ Ç¯É . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120

3


ÆÀÉÊÀ “ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉÃ ÄÝÌÆÈÕ
ÀÐÃÀ Ç¯ÉÍ ÕªÃÆÈË” ÒªÑªË

Òºñëèéí áàãèéí óäèðäàã÷ Òýö¿ÿ Èøè-É

Òºñëèéí 2 äàõü æèëèéí çºâëºìæ

2008-2009 îíû õè÷ýýëèéí øèíý æèë ýõëýõèéí ºìíº “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã
äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéí õ¿ðýýíä 8 õè÷ýýë òóñ á¿ðýýð áîëîâñðóóëñàí àðãà ç¿éí
çºâëºìæèéã òà á¿õýíä õ¿ðã¿¿ëæ áàéãààä ìàø èõ áàÿðòàé áàéíà.
ªíººäºð, Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí ñàëáàðò öîãö ÷àäàìæèä ñóóðèëñàí áàãà, äóíä
áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ÅÁ-ûã 12 æèëèéí òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõ, 6 íàñòàé
õ¿¿õäèéã àíõëàí ñóðãóóëüä ýëñ¿¿ëýõ çýðýã îëîí øèíý÷ëýë¿¿ä õèéãäýæ áàéãàà áèëýý.
Áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ñóðãóóëü, áàãø íàðò çîðèóëñàí, àðãà
ç¿éí õºãæëèéã äýìæèõ çºâëºìæ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Èéìä òîäîðõîé íýã ñóðàõ
áè÷ãèéã äàãàëäñàí áàéäëààð áóñ, õýðýãëýæ áàéãàà ñóðàõ áè÷ãýýñ ¿ë õàìààðàí õ¿¿õäèéí
áèå äààí ñóðàëöàõ ÷àäâàðûã íü èëð¿¿ëýõ õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõûí òóëä áàãø þó
õèéõ, ÿàõ âý ãýäãèéã òîäîðõîé õàðóóëàõûã çîðüæ ýäãýýð çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëñàí þì.
ÌÓÁÈÑ áîëîí ÌÓÈÑ-èéí áàãø íàð, ñóäëàà÷äààñ á¿ðäñýí 8 áàã çºâëºìæèéí àãóóëãà,
áîëîâñðóóëñàí àðãà ç¿éí òàëààð òóðøèã÷ áàãø íàðòàé õàìòðàí õýëýëöýõ, ßïîí çºâëºõ
áàãø íàðààñ çºâëºãºº àâàõ, çàãâàð 9 ñóðãóóëüä õè÷ýýëèéí æèëèéí III, IV óëèðàëä òóðøèëò
õè÷ýýëèéã õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëàõ, òóðøèëòûí ¿ð ä¿íã òóñãàí ñàéæðóóëàõ ãýõ ìýò÷èëýí
á¿òýí íýã æèëèéí õ¿÷ õºäºëìºðºº øèíãýýí ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëñàí þì.
Òºñëèéí 2 äàõü æèëèéí çºâëºìæèéí îíöëîã íü Óëààíáààòàð õîòîîñ ãàäíà Ñýëýíãý,
Äîðíîä àéìãèéí ÅÁÑ-èéã èäýâõòýéãýýð òàòàí îðîëöóóëæ õàìòðàí àæèëëàñàí ÿâäàë þì.
Òóðøèëò õè÷ýýëèéã õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí Óëààíáààòàð õîòûí 45-ð ñóðãóóëü, 97-ð
ñóðãóóëü, “Ñýòãýìæ” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí õàìò îëîí, Ñýëýíãý àéìãèéí 1-ð ñóðãóóëü, 4-ð
ñóðãóóëü, Õóøààò ñóìûí ñóðãóóëèéí õàìò îëîí, Äîðíîä àéìãèéí 5-ð ñóðãóóëü, “Õàí-Óóë”
öîãöîëáîð ñóðãóóëü, Ìàòàä ñóìûí ñóðãóóëèéí õàìò îëîí áîëîí àéìàã, íèéñëýëèéí ÁÑÃ-
èéí àðãà ç¿é÷äýä òàëàðõàñíàà èëýðõèéëæ áàéíà. Ìºí 8 àæëûí õýñãèéíõýí çºâëºìæèéã
áîëîâñðóóëàõûí òóëä íºð èõ õºäºëìºð çàðöóóëàí àæèëëàñàíä òàëàðõàæ áàéíà.
Çàãâàð 9 ñóðãóóëü ýíý òºñëººð îëæ àâñàí òóðøëàãàà çýðãýëäýýõ áóñàä ñóðãóóëèóäàä
äàìæóóëàõûã õ¿ñüå.
Öààøäàà Ìîíãîë óëñàä ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã øèíý ñòàíäàðò, øèíý ñóðàõ áè÷èã
áîëîâñðóóëàõàä õóâü íýìðýý ¿ç¿¿ëýýñýé ãýæ õ¿ñ÷ áàéíà.
Óëìààð öîãö ÷àäàìæèä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ýäãýýð
çºâëºìæ¿¿ä äîðâèòîé õóâü íýìýð ¿ç¿¿ëýõ áîëòóãàé.

4

ªÌÍªÒÃªË

ÇªÂËªÕ ÁÀÃØÈÉÍ ªÌÍªÒÃªË

Òîêèî Ãàê¿ãýé Èõ Ñóðãóóëèéí
ïðîôåññîð Ô¿ìèõèêî Øèíîõàðà

2 äàõü æèëèéí çààõ àðãûí õºòºëáºðèéã õýâëýõ òóõàé

Ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèæ áóé ñóðàã÷äûí áèå äààí ñóðàëöàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ,
òýäíèé õºãæëèéã äýìæèõ àðãà ç¿é áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã òà á¿õíèé
õ¿ðòýýë áîëãîæ áàéãààäàà çîõèîã÷äûí ç¿ãýýñ áàÿðòàé áàéíà.

Çºâëºìæèéã áè÷èõ áîëîí õýâëýõýä òóñàëñàí áàãø íàðòàà ÷èí ñýòãýëýýñýý òàëàðõàæ
áàéãààãàà èëýðõèéëýõèéí ÿëäàìä òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ãé¿öýòãýëä îðîëöîí ã¿í
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ìîíãîë óëñûí ÁÑØÓß áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä,
òóðøèëò õèéæ áóé ñóðãóóëèóä, àéìãèéí ÁØÓÃ, îðîí íóòàãò îðøèí ñóóæ áóé áàãø, ýöýã,
ýõ÷¿¿äýä èõ áàÿðëàæ áàéãààãàà õýëìýýð áàéíà.

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü 2007 îíä õýâëýãäñýí “ÇªÂËªÌÆ - l” -ýýñ ÿëãààòàé áºãººä ÓÁ õîò
òºäèéã¿é Äîðíîä, Ñýëýíãý àéìàãò ÿâàãäñàí òóðøèëò õè÷ýýëèéí ¿ð ä¿íã òóñãàñàí áîëíî.
ªºðººð õýëáýë òºâ áà îðîí íóòãèéí ñóðãóóëèóäûí áîäèò áàéäàë áîëîí òóðøèëò õèéñýí
àíãèéí ñóðàã÷äûí õºãæëèéí ¿å øàòíû îíöëîãèéã õàðóóëñàí. Ìºí ýíýõ¿¿ çºâëºìæèä “Ê¸çàé
êýíêþ”-èéí òóõàé àâ÷ ¿çëýý.

Ê¸çàé êýíêþ ãýäýã íü “Çîðèëãîî ¿ð ä¿íòýéãýýð áèåë¿¿ëýõèéí òóëä áàãøèéí àðãà ç¿é,
ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãààíä òóñëàõ õè÷ýýëèéí áýëòãýë ñóäàëãàà þì.” Ýíãèéí
¿ãýýð õýëáýë Ê¸çàé êýíêþ ãýäýã íü áàãøëàõóé áà ñóðàëöàõóéí çîðèëãûí ¿ð ä¿íòýé áèåëýëò
áà ñóðàëöàã÷äûí ñóðàõ ¿éë ÿâöûã õàìãèéí îíîâ÷òîé áàéëãàõ ¿¿äíýýñ òóõàéí õè÷ýýëèéí
çîðèëãî, õè÷ýýëèéí çàãâàð, ñóðãàëòûí çîõèìæòîé õýðýãëýãäýõ¿¿í, ìàòåðèàëûã ººðñäèéí
ýðãýí òîéðíîîñîî ýðæ, õàéõ, õýðýâ áàéõã¿é áîë ººðºº õèéæ ñóäëàõ, ¿çýõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõ,
íºãºº òàëààñ ýíý á¿ãäèéã õºòºëáºðòºº á¿õëýýð íü òóñãàõ, íýãòãýõ áàãø íàðûí õàìòûí
àæèëëàãàà þì. Óëìààð Ê¸çàé êýíêþ-èéí ýöñèéí çîðèëãî íü õ¿¿õýä íýã á¿ðèéí õºãæèë áà
õè÷ýýëèéí øèíæëýõ óõààí÷ áàéäëûã õàðãàëçàí õè÷ýýëèéí çîðèëãîä òîõèðñîí õºòºëáºðèéí
õýðýãæèëòèéã õàíàãàõàä ÷èãëýñýí ñóäàëãàà õèéõýä îðøèíî.

“Õóâü õ¿íèé ¿¿ñýë íü ñèñòåìèéí ¿¿ñëèéã äàâòäàã.” ªºðººð õýëáýë õ¿í íýã á¿ðèéí
õºãæèë íü õ¿í òºðºëõòíèé õºãæëèéí òîâ÷èëñîí çóðàã þì. ßìàð÷ òîõèîëäîëä ñóðàëöàã÷èéí
õàðèóëòûã øóóä “Áóðóó” ãýæ ä¿ãíýõýýñ òàòãàëçàõ õýðýãòýé. Æèøýý íü: Æ.Ïèàæå èõýíõ àíõàí
øàòíû áîëîâñðîëûí ¿å øàòàíä “õ¿íä áà õóðä”-ààð àíãèëààã¿é áàéñàí ÷ ýíý íü àëäàà áèø
þì. Õàðèí äóíä øàòíû áîëîâñðîëîîñ õîéø, ÿëàíãóÿà àõëàõ ñóðãóóëèéí ò¿âøèíä “Õ¿íä áà
õóðäíû ÿëãàà”-ã òàéëáàðëàæ ÷àäàõã¿é áîë àëäàà áîëíî ãýñýí áàéäàã.

5


¯íýõýýð õ¿í íýã á¿ðèéí õºãæèë íü Àðèñòîòåëèéí ¿çýë áîäëîîñ Ãàëëåéí ¿çýë áîäîë õ¿ðòýë
õºãæèæ äýâøñýí áºãººä ýíý íü îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí ðóó øèëæñýí ººð÷ëºëò þì.
Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí “Ìýäýý”, “Ìýäýýëýë”, “Ìýäëýã” ãýæ àíãèëààã¿é áàéõ íü àíõàí
øàòíû áîëîâñðîëä àëäàà áèø. Àíõàí øàòíû áîëîâñðîëûí ¿åýñ òºãñ÷ äóíä áîëîâñðîëûí
¿å øàòàíä øèëæèí îðñíîîð àãóóëãà íü äýýøëýõòýé óÿëäààä ºäºð òóòìûí óõàãäàõóóíààñ
øèëæèõ óõààí÷ îéëãîëò ðóó øèëæñýí ã¿íçãèéðýëò, àíãèëàëò áèé áîëæ, ìýäýý ìýäýýëýë íü
æèíõýíý àìüä õýðýãëýý áîëæ, øèíæëýõ óõààí ìýäëýã áîëîí õóðèìòëàãäàõûí çýðýãöýý ºäºð
òóòìûí õýðýãëýýíèé ¿ã áîëæ õºãæèõ áîëîìæèéã õàíãàñàí õºòºëáºð áàéõ øààðäëàãàòàé. Èéì
ñòàíäàðò, õºòºëáºðèéã áèé áîëãîñîíû äàðàà ÷ îéëãîëò áà íýð òîìú¸îíû øèíæëýõ óõààí÷
áàéäàë áàéõã¿é áîë ýíý íü àëäàà áîëîõ áºãººä àëäààíûõàà øàëòãààíûã îëæ çàñàõ, öààøèä
ñàéæðóóëàõàä õ¿÷ õºäºëìºðºº ãàðãàõûã áàãøààñ øààðäàæ áîëíî.

ßïîí óëñûí Áîëîâñðîë Øèíæëýõ Óõààíû ßàì íü 2008 îíû 3 ñàðûí 28-íû ºäºð
øèíýýð ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò áîëîí áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí
ñòàíäàðòèéã øèíý÷ëýí ãàðãàñàí. Àíõ 1947 îíä òóðøèëòààð, 1951 îíû íýãä¿ãýýð òîãòîîëîîñ
õîéø áàðàã 10 æèë òóòàìä øèíý÷èëæ áàéäàã áºãººä ýíý íü 7 äàõü óäààãèéí ººð÷èëºëò þì.

Øèíý ãàðñàí áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí ñòàíäàðò, õºòºëáºð òóñ á¿ðèéí “Åðºíõèé
1-ð ç¿éë” äîòîð ºìíºõ 1998 îíû õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéí ñòàíäàðò íýã ë óäàà ãàðñàí
“Õºãæëèéí ¿å øàò” ãýñýí ¿ã, ãóðâàí ãàçàð íýìýãäýæ îðñîí íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà. Ýõëýëä
íü “Ñóðãóóëèéí áîëîâñðîëûí ¿éë àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäóóëààä” ãýæ ýõýëäýã
ìºðºíä, íºãºº õî¸ð íü “Ñóðãóóëü äàõü ¸ñ ñóðòàõóóíû áîëîâñðîë íü”, “Ñóðãóóëü äàõü áèåèéí
òàìèð, ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé óäèðäàìæ” ãýñýí ìºðºíä áèé.

Áàãà íàñíû ñóðàã÷äûí õºãæëèéí ¿å øàòàíä òîõèðñîí áîëîâðñîëûí àñóóäàë íü ýìçýã
íàðèéí àñóóäàë ãýäýã óòãààð ýñâýë, õºãæëèéí ¿å÷èëýë íü òîãòâîðã¿é áàòàëãààã¿é ó÷ðààñ ë
ÿïîí óëñûí áîëîâñðîëûí õóâüä ÷ èë¿¿ îíöîëæ áàéãàà áàéäëûã ëàâëàæ áîëíî.

Ýíý òºñëèéí òýðã¿¿í çîðèëãî áîë “Õ¿¿õäèéí õºãæëèéã äýìæèõ õºòºëáºðèéí àðãà”-
ûã çàãâàð àéìàãò äýëãýð¿¿ëýõ áºãººä “Õ¿¿õäèéí õºãæëèéã äýìæèõ õºòºëáºðèéí àðãà”-ûã
Ìîíãîë óëñ äàÿàð ò¿ãýýõ ÿâäàë þì. ¯¿íèéã îäîî ë õèéõ ¿å íü áèëýý.

Ýíý çºâëºìæèéã ìîíãîë äàõü çºâõºí òºñºëä îðîëöîã÷ çàãâàð ñóðãóóëèóä äýýð ÷ áèø
áóñàä îëîí ñóðãóóëèóäàä õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íã îéðõîí áàéãàà
õàðèóöàã÷ ýñâýë çºâëºìæèíä áè÷èãäñýí çîõèîã÷èä, àëáàí ¸ñíû ìýäýýëýë çýðãýýð äàìæóóëàí
øèíæëýõ óõààíû øèéäýë áà áîëîâñðóóëàëòûã äàâàí íèéòýä çàðëàñàíààð, õºòºëáºð óëàì á¿ð
òºãºëäºðæèæ, ìîíãîë áîëîí ÿïîí óëñûí áîëîâñðîëûí õºãæèëä èë¿¿ òóñ áîëîõ íü ãàðöààã¿é.

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü çºâõºí Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëòîé õîëáîîòîé õàðèóöàã÷ òºäèéã¿é,
ÌÕÒ-èéã õýðýãëýæ, øàâü òºâòýé òºãñ áàòàëãààòàé áîëîâñðîëûí õºãæëèéã õ¿ñ÷ áóé á¿õ áàãø
ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äýä õ¿ðíý ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.

6

ªÌÍªÒÃªË

ªÌÍªÒÃªË

Ýðõýì õ¿íäýò áàãø òà á¿õýíä “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë”
òºñëèéí õ¿ðýýíä “Àñóóäàë øèéäâýðëýõ çàìààð ìýäýýëëèéã ìýäëýã áîëãîí õóâèðãàõ àðãà
ç¿é” ñýäýâò çºâëºìæ II-èéã õ¿ðãýæ áàéíà.

Áàãà áîëîâñðîëä ÌÕÒ-èéí õýðýãñëèéã ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ õýðýãñýë áîëãîí, ñóðàã÷äàä
àíõíû òºñººëºë îëãîæ, ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõ çàìààð ìýäëýãèéã ýçýìø¿¿ëæ áàéíà. Áàãø
íàðûí áàãøëàõ àðãà ç¿éã äýìæèõ, ñàéæðóóëàõàä àíõààð÷, “Ìýäýýëýë” àéí õ¿ðýýíä
êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿éä òóëãóóðëàí Çºâëºìæ I-èéã áîëîâñðóóëñàí áîëíî.

Ñóóðü áîëîâñðîëä ìýäýýëýë, õîëáîîíû òåõíèê õýðýãñýëòýé õàðüöàõ, ìýäýýëýë
ñîëèëöîõ, áè÷èã õýðýã áîëîâñðóóëàõ, õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýæ áàéãàà îð÷èí ¿åèéí
ïðîãðàìûí ñèñòåì àøèãëàõ ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäëûã ñóðàëöàã÷ ýçýìøèõýä ÷èãëýñýí ñóðãàëò
çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.

Óã çºâëºìæèä àñóóäàë øèéäâýðëýõýä ÌÕÒ-èéã õýðõýí àøèãëàõ, òóõàéí íàñíû
ñóðàã÷äûí îíöëîãò òóëãóóðëàí ìýäëýã á¿òýýõ àðãà ç¿é, ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûã
èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäûí õóâèëáàðóóäààñ îðóóëëàà. Òóðøèã÷ áàãø íàð “Ìýäýýëýë” á¿ëýã
ñýäâèéí õ¿ðýýíä 7,8-ð àíãèä 10 öàãèéí õè÷ýýëèéã äýýðõ àðãà ç¿éã áàðèìæààëàí çîõèîí
áàéãóóëæ òóðøñàí áºãººä ¿ð ä¿íã çºâëºìæèä òóñãàñàí áîëíî. Çàðèì áàãø íàðûí õóâüä
íýã “àé” çààãààä íºãºº ð¿¿ øèëæäýã òóðøëàãà áàéãàà íü àæèãëàãäñàí áºãººä áèä òºñëèéí
õýðýãæèëòèéí ÿâöàä äýýðõ áàéäëûã õýðõýí ñàéæðóóëàõ âý? ãýäýãò ñóäàëãàà õèéæ áàéãàà
áîëíî. Ýíý íü ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, àøèãëàãäàæ áóé ñóðàõ áè÷èãò àé
òóñ á¿ðýýð ìýäëýã ýçýìø¿¿ëæ, ÷àäâàð, öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõýýð çààæ ºãñºíòýé ÷
õîëáîîòîé áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é áàéãàà þì.

Õ¿¿õýä õè÷ýýëä õýð èäýâõòýé, ñàíàà÷ëàãàòàé îðîëöîõ íü áàãøèéí áýëòãýëýýñ
èõýýõýí õàìààðäàã. Èéìýýñ õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íýý øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé,
ñîíèðõîëòîé õýëáýðýýð áýëòãýõ íü ÷óõàë þì. Ýíý çºâëºìæèä áàãø íàð èëòãýë,
òàíèëöóóëãûã áýëòãýõäýý ÿìàð àðãà ç¿éãýýð, õýðõýí áýëòãýõ òóõàé òîäîðõîé æèøýýíä àâ÷
¿çñýí áîëíî. Òàíûã òóðøèæ ¿çýõèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà.

Òà á¿õýíä àìæèëò õ¿ñüå.

Ñàíàë õ¿ñýëòýý ÌÓÁÈÑ-èéí ÊÌÒÑ-èéí “Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí òºâ”
ãýñýí õàÿãààð èð¿¿ëýýðýé!

7


ÇªÂËªÌÆ ÀØÈÃËÀÕ ÇÀÀÂÀÐ

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü àñóóäàë øèéäâýðëýõ çàìààð ìýäýýëëèéã õýðõýí ìýäëýã áîëãîõ,
òàíõèìä ìýäëýã á¿òýýëãýõ àðãûã õýðõýí õýðýãëýõ òàëààð, õ¿¿õäèéí õºãæëèéí ¿å øàòààñ
õàìààð÷ àðãà ç¿éã òºëºâëºõ, ñóðàëöàã÷äûã ñóðàõ ¿éë ÿâöäàà ãàðãàæ áóé àëäàà, ò¿¿íèé
øàëòãààí, àëäààí äýýðýý ñóðàëöàõàä áàãø ÿìàð äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çýðýã ÷óõàë àñóóäëóóäûã
õºíäºæ, ò¿¿í÷ëýí òóðøèã÷ áàãø íàðûí òóðøëàãà äýýð òóëãóóðëàí áè÷èãäñýí þì. Èéìä
á¿ëýã íýã á¿ðòýé ñàéòàð òàíèëöàí, øèíý àðãà ç¿éã òóðøèæ, ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà
õýðýãæ¿¿ëíý ãýæ èòãýæ áàéíà.

Òà á¿õýíä äàðààõ ç¿éëèéã äàõèí àíõààðàõûã çºâëºæ áàéíà.

1. Êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿éã àøèãëàí ñóóðü áîëîâñðîëûí 7, 8-ð àíãèóäàä
“Ìýäýýëýë” àéí õ¿ðýýíä á¿ëýã ñýäâèéí áîëîí íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ;

2. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä õýðýãëýãäýõ ñóðãàëòûí àðãà ç¿éã àøèãëàí ñóðãàëòûã
èäýâõòýé, á¿òýýë÷ýýð çîõèîí áàéãóóëàí ñóðàëöàã÷äûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ,
õºãæ¿¿ëýõýä õè÷ýýëèéí ÿâöûã çîõèîí áàéãóóëàõ;

3. Çºâëºìæèä òóñãàñàí àãóóëãà ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòòàé íÿãò
óÿëäààòàé, àãóóëãûí õýâòýý, áîñîî çàëãàìæ õîëáîîã íàðèéí ãàðãàæ ºãºõºä àíõààðëàà
÷èãë¿¿ëñýí áîëîõûã àíõààðàõ.

4. Õýðýâ òà çºâëºìæèä çààãäñàí õóâèëáàðûí äàãóó ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã
çîõèîí áàéãóóëæ áóé áîë ñóðàã÷äûí ò¿âøèí áîëîí ìýäëýãèéí õ¿ðýýã òîãòîîæ, õè÷ýýëèéí
áýëòãýëèéã ñàéòàð õàíãààðàé.

5. Áàãøèéí õè÷ýýëèéí áýëòãýëä çîðèóëàí íýìýëò ìýäýýëýë, ¿íýëãýýíèé çàãâàð, òàíèí
ìýäýõ¿éí ò¿âøíèé øàëãóóð áîëîí öîãö ÷àäàìæèéí òºëºâøëèéã ¿íýëýõ æèøèã äààëãàâðûã
õàâñðàëòàä îðóóëæ ºãñºí òóë òà õè÷ýýëäýý àøèãëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

8

ÑÓÓÐÜ ÁÎËÎÂÑÐÎËÄ ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÑÓÐÀÕ, ÑÓÐÃÀÕ ¯ÉËÈÉÃ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

I Á¯ËÝÃ. ÑÓÓÐÜ ÁÎËÎÂÑÐÎËÄ ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÑÓÐÀÕ,
ÑÓÐÃÀÕ ¯ÉËÈÉÃ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É
1.1. Ñóóðü áîëîâñðîë äàõü ìýäýýëýë ç¿éí
õè÷ýýëèéí ºíººãèéí áàéäàë

Ìýäýýëýë ç¿éí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòàä èðæ áóé áàãø íàð (ÅÁÑ-èéí 35 áàãø)-
ààñ àâñàí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàæ, ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã ñóóðü áîëîâñðîëä õýðõýí
çîõèîí áàéãóóëæ áóé ºíººãèéí áàéäëààñ òîâ÷ àâ÷ ¿çüå. ¯¿íä:

- Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íýý ººðèéí áîëîìæäîî òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëæ,
àøèãëàäàã. Õè÷ýýëèéí öàõèì õýðýãëýãäýõ¿¿íèé íººöòýé áîëñîí.

- Õ¿¿õä¿¿ä êîìïüþòåðèéí õè÷ýýëä ìàø ñîíèðõîëòîé. Íèéãìèéí õºãæëèéã äàãààä
ÌÕÒ-èéã àìüäðàë àõóéäàà õýðýãëýäýã áîëñîí.

- Ñàéí õè÷ýýë çààõûí òóëä áàãø ñàéí áýëòãýõ õýðýãòýé. Ãýâ÷ áàãø íàðûí èõýíõ íü
ñóðãóóëèéí áè÷èã õýðãèéí àæëûã àëáàí áóñààð äàâõàð õèéäýã, ëàáîðàòîðèéí
êîìïüþòåð¿¿äýý ôîðìàòëàõ, ïðîãðàì õàíãàìæ ñóóëãàõ, ñóðãóóëèéí ñòàòèñòèêèéí
ñóäàëãààã òîäîðõîé õýìæýýãýýð áîëîâðóóëàõ ãýõ ìýòýýð áàãàã¿é õóãàöààã äýýðõ
ç¿éë¿¿äýä çàðöóóëäàã.

- Êîìïüþòåðèéí õ¿ðýëöýýíýýñ õàìààðààä 3-4 ñóðàã÷ íýã êîìïüþòåð äýýð àæèëëàõ,
çàðèì òîõèîëäîëä êîìïüþòåðèéí ëàáîðàòîðèä ñóðãàëò ÿâàãäààã¿éãýýñ áîëæ,
õè÷ýýëèéí ÷àíàðò èõýýõýí íºëººëäºã.

- Áàãø íàð õºòºëáºðºº áîëîâñðóóëàõàä èõýýõýí õóãàöàà çàðöóóëæ õèéäýã ÷ òýð á¿ð
õýðýãæèõ áîëîìæ ìóó. Ýíý íü ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà, àøèãëàõ ìàòåðèàë äóòìàã
áàéãààãààð èëýð÷ áàéãàà áºãººä ýíý õè÷ýýëèéí æèëä çºâõºí 7-8 äóãààð àíãèä ë
ñóðàõ áè÷èã àøèãëàæ áàéíà.

- Ñóðàã÷äûí êîìïüþòåðòýé õàðüöàõ ÷àäâàð ÿíç á¿ð. Èéìä ºã÷ áóé äààëãàâðàà îëîí
õóâèëáàðòàé õèéõ øààðäëàãàòàé.

- Áàãø íàð “Àéí êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é” çºâëºìæèéã óíøèí, òóðøèæ
áàéãàà áºãººä øèíý÷ëýëèéã ººðºº ýõëýõ þì áàéíà ãýñýí ººäðºã áîäîëòîé áàéãààãàà
èëýðõèéëæ áàéñàí. ªºðººð õýëáýë òºñëèéí òóõàé ìýäýýëýëòýé áîëæ, äàðààãèéí
çºâëºìæèéã ñàéí õèéõèéã õ¿ñ÷ áàéëàà.

Äýýðõ áàéäëààñ ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýë õýðõýí ÿâàãäàæ áóé áàéäàë õàðàãäàæ áàéíà.
Èéìä ñóðãàëòûí ÿìàð ÷ îð÷èíä áàãø íàð àðãà ç¿éãýý çºâ ñîíãîæ, ñóðãàëòûã ÷àíàðòàé
ÿâóóëàõ øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéãàà þì. Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä ñóðàã÷èä ìýäýýëýë
ç¿éí øèíæëýõ óõààíû àíõàí øàòíû îéëãîëòòîé òàíèëöñàí áîë ñóóðü áîëîâñðîëä
êîìïüþòåðòýé àæèëëàõ, àëèâàà òóëãàðñàí àñóóäëàà ÌÕÒ àøèãëàí øèéäâýðëýõ ÷àäâàðûã
òºëºâø¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë. Ýíý çîðèëãûã õýðõýí áèåë¿¿ëýõ âý? ãýñýí àñóóëòàä ýíýõ¿¿
çºâëºìæ õàðèóëò ºãºõ áîëíî.

9


1.2. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí öîãö ÷àäàìæ
òºëºâø¿¿ëýõ òóõàéä

“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéí õ¿ðýýíä ìýäýýëýë
ç¿éí áàãø íàðò çîðèóëñàí çºâëºìæ íü ñóóðü áîëîâñðîëä ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí ñóðàõ,
ñóðãàõ ¿éëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà ç¿éí ÷èãëýëýýð áîëîâñðóóëàãäàæ áàéãààãààðàà
îíöëîã þì.

Ìýäýýëýë ç¿éí ñóóðü áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí õºãæèëä ñóðàëöàã÷èä êîìïüþòåðòýé
èõýâ÷ëýí áèå äààí àæèëëàõ áà áàãø ñóðàëöàã÷èéí êîìïüþòåðòýé àæèëëàõ õàìòûí
¿éë àæèëëàãàà íü ÊÎÌÏÜÞÒÅÐ–ÁÀÃØ-ÑÓÐÀÃ× ãýñýí ãóðâàëñàí õîëáîîòîé áàéíà ãýæ
ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàñàí áàéíà.

Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëîîð ñóðàëöàã÷äàä òºëºâøèõ öîãö ÷àäàìæèéã ¿íýëýõ
øàëãóóðûã äàðààõ áàéäëààð àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì. (Áîëîâñðîëûí ò¿âøíèé õóâüä)

Áàãà áîëîâñðîëûí õóâüä:

I øàëãóóð áóþó ìýäëýã, óð óõààí, á¿òýýëèéã òàíèõ, ñàíàõ, íýðëýõ ÷àäâàð;

II øàëãóóð áóþó ìýäëýã, óð óõààí, á¿òýýëèéí øèíæ ÷àíàðûã ìýäðýõ, õýðýãëýýã
òàéëáàðëàõ ÷àäâàðûã ãîëëîæ áàéñàí.

Ñóóðü áîëîâñðîëûí õóâüä:

III øàëãóóð áóþó ìýäëýãèéí, óð óõààíû, á¿òýýëèéí ó÷èð øàëòãààí, ¿ð äàãàâàð, õîëáîî
õàìààðëûã óõààð÷ õýðýãëýõ ÷àäâàðûã áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé.

¯íýõýýð áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä ìýäýýëýë ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ñóóðü îéëãîëòûí
òàëààðõè ìýäýýëëèéã ñóðàëöàã÷èä õ¿ëýýí àâ÷ áàéñàí áîë áîëîâñðîëûí ò¿âøèí àõèñíààð
îëæ àâñàí ìýäëýã, ìýäýýëëýý ýðãýö¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ, ººðºº ìýäëýãýý á¿òýýõ òàë äýýð íü
áàãø íàð äýìæèõ, ÷èãë¿¿ëýõýä àíõààðàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.

Áàãø íàð ñóðàëöàã÷èääàà ñóðàõ àðãà áàðèëä ñóðàëöàõàä íü äàðààõ ¿¿ðýãòýé îðîëöîíî.

1. Áàãø ñóðàã÷äàä ñóðàõ àðãà áàðèë, óð ÷àäâàð ãýæ þó áîëîõ, õýðõýí õºãæ¿¿ëæ áîëîõ
òàëààð òàéëáàð ºãäºã áàéõ.

2. Ñóðãàëòûí ÿâöàä áàãø õºíãºíººñ õ¿íäýâòýð äààëãàâàðò øàò äàðààëàí øèëæ¿¿ëæ
öààøäàà ñóðàëöàã÷ ººðºº áèå äààæ ºãºãäñºí äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð
òºëºâø¿¿ëýõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé.

3. Ñóðàã÷èä äààëãàâðûã áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ ýñýõýý ººðºº øèéäâýðëýæ, èíãýñíýýðýý
ñóðãàëòûí òºðºë á¿ðèéí øèíý îð÷èí íºõöºëä ººðèéí ÷àäâàðàà àøèãëàõ áîëîìæèéã
áàãø îëãîäîã áàéõ.

4. Ñóðàã÷èä äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõäýý àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýõ ÷àäâàðòàé áîëñíûã

10


òîõèðñîí àñóóëò àñóóõ, ñóðàã÷èéí õàðèóëò, òàéëáàðûã ñîíñîõ, áóñàäòàé ñàíàë
áîäëîî ñîëèëöîæ áóé ãýõ ìýò áàéäëààð òîäîðõîéëíî.

5. Áàãø ¿íýëãýýíèé àðãóóäûã òîõèðîìæòîé áàéäëààð õýðýãëýí, ººðèéí çààñàí
õè÷ýýëèéí àãóóëãà, ¿çýë ñàíàà, ñóðàã÷äûí ñóðàõ àðãà ÷àäâàðûí õîîðîíäûí
õàìààðàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, öààøèä õºãæ¿¿ëäýã áàéâàë çîõèíî.

Ýäãýýðèéã øèéäâýðëýõýä ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü äàðààõ à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
¯¿íä:

- Áàãø ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä äàñãàë äààëãàâðûã ã¿éöýòã¿¿ëýõ çàìààð ñóðàëöàã÷äàä
îíîëûí ìýäëýã ýçýìø¿¿ëæ, öîãö ÷àäàìæèéã òîäîðõîé ¿å øàòòàéãààð òºëºâø¿¿ëýõ
àðãà áàðèëòàé áîëîõ, õýðýãæ¿¿ëýõ

- Ñóðàã÷èä ñîíèðõñîí ç¿éëäýý èë¿¿ èõ àíõààðäãèéã òîîöîæ, õè÷ýýëèéí
õýðýãëýãäýõ¿¿íýý õýðõýí ñîíèðõîëòîé, îíîâ÷òîé, ¿ð ä¿íòýéãýýð áýëòãýõ,
çîõèìæòîéãîîð àøèãëàõ àðãà áàðèëûã ñóäëàõ, õºãæ¿¿ëýõ

- Õè÷ýýëèéí ýöýñò ñóðàã÷èä õýðõýí õºãæèæ áóé òàëààðõ ñóäàëãààíä áàãø á¿õýí
àíõààðëàà õàíäóóëæ, ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãæ¿¿ëýõ

- ÌÕÒ-èéí öîãö ÷àäàìæ á¿õèé èðãýí òºëºâø¿¿ëíý ãýñýí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõ áýëòãýë
áîëãîæ, ñóðàã÷èä àñóóäàë øèéäâýðëýõäýý ÌÕÒ-èéã õýðõýí ¿ð ä¿íòýéãýýð àøèãëàõ
áîëîìæèéã íýýæ ºãºõ âý? ãýäýãò ñàíàà àâàõóéö ìàòåðèàëûã òóñãàñàí áîëíî.

Áàãø íàð èõýíõäýý ñóðàã÷èä äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõ àðãàà îéëãîæ áàéíà óó? ãýäãýýñ
èë¿¿òýéãýýð òýä íàð àãóóëãûã ìýäýæ áàéíà óó, äààëãàâðûã áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ óó, ¿ã¿é þó
ãýäãèéã ñîíèðõîæ, òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë ÿâöûí õºãæèëä áèø, õàðèí òåñòèéí îíîîã èõýâ÷ëýí
ñîíèðõäîã. Öààøäàà ýíý áàéäëààñàà òàòãàëçàæ, ñóðàã÷äûã ñóðàõ àðãà áàðèëàà õýðõýí
ÿàæ, õýçýý õýðýãëýõ âý? ãýñýí àñóóëòàä ýõýëæ õàðèóëò ºãºõ ýðìýëçëýëòýé áîëãîí ñóðãàõàä
ººðñäèéí àíõààðëûã ÷èãë¿¿ëýõ ¸ñòîé. Èíãýæ ÷àäâàë ñóðàã÷äàä öîãö ÷àäàìæ òºëºâø¿¿ëýõ
¿éë ÿâöàä áàãø ººðºº ñóðàëöàæ áàéãààãèéí íýã èëðýë áîëíî.

Òºñºë õýðýãæ¿¿ëñýí ºíãºðñºí íýã æèëèéí õóãàöààíä õèéñýí àæëûí ãîë ¿ð ä¿íãèéí
íýã áîë òºñºëä õàìðàãäñàí ÅÁÑ-èóäûí áàãø íàðûí àðãà ç¿é, óð ÷àäâàðò ìýäýãäýõ¿éö
àõèö äýâøèë ãàðñàí ÿâäàë þì. Òóõàéëáàë: 2007 îíû ÓÁ õîòûí ä¿¿ðãèéí “Áàãø íàðûí óð
÷àäâàðûí óðàëäààí”-íä ìàíàé çàëóó òóðøèã÷ áàãø Ö.Áààñàíæàâ II áàéð, Ä.Äýëãýðöýöýã III
áàéð ýçýëñýí áîëíî.

Áàãø íàðûí àðãà ç¿éã ñàéæðóóëàõ òàë äýýð ÷àìã¿é àìæèëò îëñîí ÷ çàðèì íýã ç¿éë
äýýð àíõààðàõ ç¿éë ãàð÷ áàéëàà. Òóõàéëáàë ìýäýýëýë ç¿éí íýãæ õè÷ýýëèéã õýðõýí çºâ
òºëºâëºæ, ÿâóóëàõ âý? Áîëîâñðóóëñàí àðãà ç¿éãýý õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ âý? Ìýäýýëýë ç¿éí
õè÷ýýëä àøèãëàæ áîëîõ ñóðãàëòûã èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäûã íýãæ õè÷ýýë äýýð õýðõýí áóóëãàõ
âý? ãýõ ìýò. Èéìä ýíý á¿ãäèéã àíõààðàëäàà àâ÷, àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.

11


Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýë äýýð ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãààã áàãø óäèðäàõäàà ñóðãàëòûã
èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäààñ îíîâ÷òîé õýðýãëýæ, ñóðãàëòàä ìóëüòìåäèà õýðýãëýãäýõ¿¿í,
õýðýãñë¿¿äèéã àøèãëàõ íü ç¿éòýé þì. Ìºí õ¿¿õäèéí õºãæëèéí ¿å øàòàíä òîõèðóóëàí
ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí õýðýãñýëòýé çºâ àæèëëàõ ñî¸ëûã ýçýìøèõ íü õè÷ýýëèéí ÿâöàä
èõýýõýí íºëººòýé.

Áàãø íýãæ õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìèéí àðãà ç¿éí õýñýãò ñóðãàëòûã èäýâæ¿¿ëýõ àðãóóäûí
íýðèéã äóðüäààä áè÷ñýí áàéäàã ÷ õè÷ýýëèéí àëü õýñýãò ÿàæ õýðýãæýýä áàéãàà íü, ¿ð ä¿íòýé
áîëñîí ýñýõ íü òýð á¿ð òîäîðõîé áàéõã¿é áàéãàà þì.

Èéìä àðãóóäûí àëü íü äàâóóòàé, äóòàãäàëòàé ãýæ ¿çýõýýñýý ºìíº àðãà íü òóõàéí
õè÷ýýëèéí çîðèëãî, çîðèëò, ñóðàëöàã÷äûí õºãæëèéí ¿å øàòòàé õîëáîîòîé, áàãøèéí àðãà
áàðèëä òîõèðîìæòîé ýñýõýä àíõààðàõ íü ÷óõàë.

Áèä á¿õýí ñóðãàëòàíäàà áýëýí ìýäýýëëèéã ºãºõººñ òàòãàëçàæ, ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷
áîëîâñðóóëæ ÷àääàã, ìýäëýã á¿òýýõ àðãà áàðèëä ñóðãàõûã çîðüæ áàéãàà áèëýý. Ìýäýýëýë
ç¿éí õè÷ýýëýýð õ¿¿õýä õýðõýí ñóðàëöàæ, õýðõýí õºãæèõ áîëîìæòîé âý? ãýäãèéã ñóäàëæ,
àðãóóäàà ñîíãîõ íü ç¿éòýé áîë óó.

1.3. Ñóóðü áîëîâñðîëä ìýäýýëýë ç¿éí
ñóðãàëòûã èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäààñ

Áàãø íàðò á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé àðãà ç¿éã ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëòóóä öººíã¿é ÿâàãäñàí
áàéäàã ÷ ººðèéí õè÷ýýëäýý õýðõýí àøèãëàõ òàëààð òýäíèé îéëãîëò, ÷àäâàð õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéãàà þì. Ñàéí áàãø ºã÷ áóé äààëãàâàð, àñóóæ áóé àñóóëòààðàà ñóðàëöàã÷äûíõàà
õ¿ñýë ñîíèðõîë, ýðýë õàéãóóë õèéõ ÿâöûã èäýâõæ¿¿ëäýã áàéíà. Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí
ìýäëýãèéí ò¿âøèí, öàð õ¿ðýýíä íýýëò õèéõ ¿éëäýë äàâàìãàéëñàí ¿åä ñóðàõ ¿éë àæèëëàãàà
õàìãèéí ñàéí ÿâàãääàã ãýæ ¿çäýã. Äàðààõ õ¿ñíýãòýýð á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý, ò¿¿ãýýð òºëºâøèõ
¿çýë ñàíàà íü ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí çàðèì ñýäýâò õýðõýí áóóæ áóéã ñîíèðõî¸.

Õ¿ñíýãò 1. Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé àðãóóä, ò¿¿ãýýð òºëºâøèõ ¿çýë ñàíààíóóä

Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí
Ñóðãàëòûí Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé àðãóóäààð
ñýäýâòýé óÿëäóóëàõ
àðãóóä òºëºâøäºã ¿çýë ñàíààíóóä
æèøýý, çàãâàð
ªºðèéí ¿íäñýí ìýäëýãòýý òóëãóóðëàí ìýääýã MS WORD ïðîãðàìûã
Îðóóëãûí àðãà ç¿éëýý ìýääýãã¿é ç¿éëòýéãýý õîëáîí îéëãîõ íü ñóäëàõäàà ºìíº ¿çñýí
ìýäëýãèéã áîäèòîéãîîð õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæ áàðèìò áîëîâñðóóëàõ
1
îëãîäîã. WordPad ïðîãðàìûí
(INSERT) áîëîìæóóäòàé õàðüöóóëàõ
ãýõ ìýò
Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý ãàéõàõààñ ýõýëäýã áºãººä Öýýæ çóðãèéã ÿìàð
á¿òýýë÷ àñóóëò íü ñîíèó÷ çàíã ºäººñºí þìíû õýìæýýòýé óãààäàã âý?
Áàãøèéí óòãà ó÷ðûã îëîõ ãýñýí õ¿íä óãààñàà áàéæ áàéäàã
2
àñóóëòûí àðãà ìºí ÷àíàðò òóëãóóðëàñàí áàéõ ¸ñòîé.
Öààñíû õýìæýý ÿìàð
òºðëèéíõ áàéäàã áîë?

12


Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí
Ñóðãàëòûí Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé àðãóóäààð
ñýäýâòýé óÿëäóóëàõ
àðãóóä òºëºâøäºã ¿çýë ñàíààíóóä
æèøýý, çàãâàð
Á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõèéí íýã õýëáýð íü ìýäýýëëèéã Windows Explorer, My
Øîî àøèãëàí áàéæ áîëîõ á¿õ õóâèëáàðóóäàä õóâèðãàí Computer, My Documents
3 òàéëáàðëàõ ººð÷èëæ õàðüöóóëàí æèøèõ àðãà þì. ïðîãðàìûí îíöëîã, èæèë
àðãà áîëîí ÿëãààòàé òàëûã
òàéëáàðëàõ
Åðòºíöºä åðºíõèé àäèë øèíæã¿é ç¿éë ¿ã¿é Êîìïüþòåðèéí ¿íäñýí
áºãººä áàñ þì á¿õýí ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö ¿ç¿¿ëýëòèéã íýðëýõ.
4 Á¿ëýãëýõ àðãà îíöëîãòîé áàéäàã. Ìýäýýëëèéã çàäëàí (Pentium III, Pentium IV ã.ì)
øèíæèëæ, íýãòãýí ä¿ãíýõ õîëáîî õàìààðàë
îíöëîãèéã íü òîãòîîæ îéëãîõ ÿâäàë ÷óõàë þì.
Óíøèõ ç¿éë íü ñîíèðõîë òàòñàí, á¿ãäýä “Êîìïüþòåðèéí ¿¿ñýë
õýðýãòýé áàéõ áà ñóðãàëò õýçýý ÷ óéòãàðòàé õºãæèë” ñýäâèéã çààõäàà
5 Ëåêöèéí àðãà
áàéæ áîëîõã¿é. áîäèò õýðýãëýãäýõ¿¿í
àøèãëàõ
Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéíõºº ¿íý öýíý íýð õ¿íäýä Windows Movie Maker
èòãýëòýé áàéõààð ÷ºëººò îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýí ïðîãðàìààð êèíî õèéõòýé
Ýâë¿¿ëãèéí
6 øèíý ñàíàà îëîí óðãàëü÷ ¿çëèéã óðàëäóóëàõ õîëáîîòîé àñóóëòóóäûã
àðãà (JIGSAW)
áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõ, ìºí òýä ìýäýýëýë áýëòãýñýí áàéõ.
áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàðòàé áîëîõîä òóñàëäàã.
Áóñäûã ñîíñîæ, ñàíàà áîäëîî ñîëèëöîíî ãýäýã MS WORD ïðîãðàìä
Õîðøèæ
íü õàìòûí ìýðãýí óõààíû ¿íý öýíèéã ìýäðýõýä ºðãºìæëºë, óðèëãàíû
7 àæèëëàõ
òóñàëäàã. çàãâàðûã ãàðãàõ. Template
(PAIR-SHARE)
ôàéë ¿¿ñãýõ.
Á¿ëýã ñýäâèéí Ñàéí ¿íýëãýý àëèâ àæëûã (õ¿í)-èéã 8-ð àíãèéí òóðøèëò õè÷ýýë
8 ¿íýëãýýíèé ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãääýã. 5-ààñ ¿çíý ¿¿ (õóóäàñ 80).
àðãà
Ñóðàëöàã÷äûã áóñäûí áîëîí ººðèéíõºº 8-ð àíãèéí òóðøèëò õè÷ýýë
Á¿ëãýýð ¿íýëýõ
9 ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýñýí ¿íýëãýý íü õàìòûí 1-ýýñ ¿çíý ¿¿ (õóóäàñ 66).
àðãà
óõàìñàðòàé ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðóóëäàã.
Áè÷íý ãýäýã íü õýí íýãýí õ¿í ÿìàð íýãýí “Êîìïüþòåð ìèíèé
Ýññåãýýð
10 ç¿éëèéí òóõàé àëü íýãòýé ÿðüæ áàéíà ãýñýí ¿ã. àìüäðàëä” ã.ì ñýäâýýð ýññå
¿íýëýõ àðãà
áè÷¿¿ëæ ø¿¿í õýëýëö¿¿ëýõ
Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý ýöýñ òºãñãºëã¿é. Çóðàã ñêàíåðäàõ ¿éë ÿâöûã
11 Çóðàã íýðëýõ
çºâ äàðààëàëä îðóóëàõ

Äýýðõ ñóðãàëòûã èäýâæ¿¿ëýõ àðãóóäààñ ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä àøèãëàõàä èë¿¿ îéð
áàéõ áîëîâ óó ãýñýí àðãóóäûã ñîíãîæ, ñóðãàëòàä õýðýãëýõ çààâðûã äîîð îðóóëëàà. Òóðøèëò
õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä ýäãýýð àðãóóäûã õýðõýí õýðýãëýæ áàéãààã ¿ç¿¿ëýõ áîëíî.

Øîî àøèãëàí òàéëáàðëàõ àðãà

Çîðèëãî:

1. Òóõàéí ñýäâèéã îëîí òàëààñ íü õàðæ áîäîë ñàíààãàà ÷ºëººòýé èëýðõèéëñíýýð
ñóðàã÷äûí ëîãèê ñýòãýëãýý õºãæèõ
2. Á¿ëýã ñýäâèéã áàãöàëæ, ñèñòåì÷ëýõ, õàðüöóóëàõ, çàäëàí øèíæëýõ àðãà ñýòãýëãýýíä
ñóðãàõ

13


Áàãøèéí áýëòãýë:

1. Ñóðàã÷äûã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëàõ õóâèëáàðàà ñîíãîíî.
2. Æèæèã õàéðöãèéã öààñààð á¿ðæ, ãðóïï á¿ðèéí òîîãîîð øîî áýëòãýíý. Ñóðàã÷äààð
áýëòã¿¿ëæ áîëíî.
3. Øîîãîîð òàéëáàðëàõ àðãààð çààõ ãýæ áóé ñýäâýý çºâ ñîíãîæ, øîîíû òàë á¿ð äýýð
áè÷èõ àñóóëòàà ñîíãîñîí áàéíà.
4. Øîîãîîð òàéëáàðëàõ àðãûí çààâàð÷èëãàà áýëòãýñýí áàéíà.

¯éë àæèëëàãààíû çààâàð:

1. Ñóðàã÷äûã 2-4 õ¿íòýé õýä õýäýí áàãò õóâààíà.
2. Áàã á¿ðä 6 òàëä íü çààâàð÷èëãàà áè÷ñýí 1:1 øîî òàðààæ ºãíº. Ñýäâýýñ õàìààð÷
çààâàð÷èëãààã á¿òýýë÷ýýð ººð÷èëæ áîëîõ áºãººä òàëóóäûã ÷ öººëæ áîëíî.
3. Ñýäâýý ºã÷, ºãñºí ñýäâýý øîîíû òàëóóä äýýðõè àñóóëòûí äàãóó áîãèíî õóãàöààíä
÷ºëººòýé áè÷¿¿ëíý. (ÿðèóëæ áîëíî)
4. Áè÷èõ õóãàöàà äóóññàíû äàðàà ñóðàã÷èä øîîíû òàë á¿ðä áè÷ñýí õàðèóëòûíõàà
òàëààð ñàíàë ñîëèëöîíî.
5. Õîñîîðîî ÿðèëöàí áèå áèåíýý ä¿ãíýí ÿàãààä èéíõ¿¿ ä¿ãíýõ áîëñíîî òàéëáàðëàæ
áîëîõîîñ ãàäíà 2-îîñ äýýø õ¿íòýé áàãààð àæèëëàñàí òîõèîëäîëä íýã ñóðàëöàã÷
óíøñàíû äàðàà áóñàä íü óðàìøóóëàõ ¿ã õýëýõ þìóó àñóóëò àñóóæ áîëíî.

Äàðààõ æèøýýã àâ÷ ¿çüå.

Áàãø øîîíû 6 òàëä äàðààõ òåõíèê
õàíãàìæóóäûí íýðèéã áè÷ñýí áàéíà. Ñóðàã÷èä Ñêàííåð
òóõàéí òºõººðºìæèéí òóõàé òàíèëöóóëãûã
ÿìàð íýãýí ïðîãðàì àøèãëàæ õèéõ ¸ñòîé.
Áàãø òºõººðºìæ á¿ðèéí òàëààðõ ìýäýýëýë
á¿õèé òàðààæ ºãºõ ìàòåðèàë áýëäñýí áàéíà. Äèæèòàë Äèæèòàë
Õýâëýã÷
7 äóãààð àíãèéí òóðøèëò õè÷ýýëä ýäãýýð àïïàðàò êàìåð
òºõººðºìæ¿¿äèéã õýðõýí àøèãëàæ áóéã 48
äóãààð õóóäàñíààñ óíøààðàé.
Âýá êàìåð

Ñêàííåð
Äèæèòàë

Ýõ õàâòàí
êàìåð

Õýâëýã÷

14


15


Âåíèéí äèàãðàììûí àðãà

Çîðèëãî:

1. Ñýäâèéí ãîë àãóóëãûã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ ýçýìøèõèéí òóëä áóñàä ñýäýâ, þìñ
¿çýãäýëòýé õàðüöóóëàõ, àäèëòãàõ çàìààð ëîãèê ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ
2. ªãºãäñºí ìýäëýã, ìýäýýëëýýñ ñàíàà àâ÷ óðãóóëàí áîäîæ õàðüöóóëàí àäèëòãàõ
çàìààð ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõ


1. Àíãè õàìò îëíûã çîõèîí áàéãóóëàõ õóâèëáàðàà ñîíãîíî.
2. Á¿õ ñóðàã÷äûí í¿äýíä õàðàãäàõóéöààð Âåíèéí äèàãðàììûã áýëòãýæ áàéðëóóëñàí
áàéíà.
3. Âåíèéí äèàãðàìì íü îãòëîëöñîí 2 áà ò¿¿íýýñ äýýø òîìîîõîí äóãóéãààñ á¿ðäýõ áà
ýäãýýð äóãóéíóóä íü îãòëîëöñîí õýñýãòýý çàéòàé áàéõ ¸ñòîé.

¯éë àæèëëàãààíû çààâàð

1. Áàãø ñóðàã÷äûã áàã áîëãîíî. Ïðàêòèêààñ ¿çýõýä 2 þìñ ¿çýãäëèéã õàðüöóóëàõ ãýæ
áàéãàà áîë õî¸ð õî¸ðîîð íü, 3 ç¿éëèéã õàðüöóóëàõ ãýæ áàéãàà áîë 3:3-ààð íü áàã
áîëãîõîä òîõèðîìæòîé áàéäàã.
2. Õàðüöóóëàõ (ñýäâ¿¿ä) þìñ ¿çýãäëýý õýëæ òàéëáàðëàæ ºãíº.
3. Äóãóéí äàâõðààã¿é õýñýãò òóõàéí ç¿éëèéí áóñäààñ ÿëãààòàé øèíæ¿¿äèéã áè÷íý.
Äàâõàöñàí õýñýãò íü õàðüöóóëæ áàéãàà ç¿éëèéí íèéòëýã øèíæ¿¿äèéã áè÷èõ
äààëãàâàð ºãíº.
4. Çàðèì áàãóóäûí äèàãðàìûã õàíàíä áàéðëóóëæ áóñàä áàãóóäààñ ñàíàë èð¿¿ëæ ñîíñîíî.

Æèøýý: Äèæèòàë àïïàðàò, äèæèòàë êàìåð, âýá êàìåðûí ÿëãààòàé áîëîí òºñººòýé
øèíæèéã õàðüöóóëàí, âåíèéí äèàãðàìààð ä¿ðñëýí õàðóóëíà óó.

16


Áàãöëàõ àðãà

Çîðèëãî

1. Ñýäâýý ëàâøðóóëæ ñóäëàõààñ ºìíº ñýòãýëãýýã ºäººæ ºãºõ.
2. Ñóäàëñàí ç¿éëýý ä¿ãíýõ, óã ñýäýâ áîëîí áóñàä ñýäâèéí õîîðîíä øèíý íýãäýë õîëáîî
áèé áîëãîõ.
3. Òóõàéí ñýäâèéí òàëààð þó îéëãîñíîî ýìõ öýãöòýé èëýðõèéëýõ àðãà áàðèëä ñóðãàõ.
4. Áè÷èõ àæëûã ëîãèêòîé òàíèóëàõ.


1. Ñóðàã÷äûã çîõèîí áàéãóóëàõ õóâèëáàðûã ñîíãîõ
2. Áàãöëàõ ñýäâýý ñîíãîõ
3. Áàãöëàõ àðãûí çààâàð÷èëãàà áýëòãýíý.

¯éë àæèëëàãààíû çààâàð:

1. Ñóðàã÷äûã 4-5 õ¿íòýé áàãò õóâààíà.
2. Áàãöëàõ ãîë ºã¿¿ëáýð, ¿ãèéã öààñ áóþó ñàìáàðûí ãîëä áè÷íý.
3. Áàãóóäûí äóíä 1:1 òîì öààñ òàðààí ºã÷ ñîíãîñîí ñýäâýýð îþóí óõààíäàà îðæ èðæ
áóé ¿ãñ, ºã¿¿ëáýðèéã äîîø íü öóâðóóëæ áè÷èõ äààëãàâàð ºã÷ öàã õàðíà.
4. Ñàíààíä îðñîí ¿ã, ºã¿¿ëáýðýý äîîø íü öóâðóóëàí áè÷èæ áàéõ ¿åäýý õîîðîíäîî
õîëáîîòîé ñàíàãäñàí ¿ã, ºã¿¿ëáýðýý øóëóóíààð õîëáîíî.
5. Öàã äóóñàõ õ¿ðòýë ñàíààíä îðñîí á¿õèé ë ç¿éëñýý òýìäýãëýí áè÷èæ õîëáîíî.

Áàãöëàõ àðãà õýðýãëýõ ¿åä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ä¿ðì¿¿ä

1. Òîëãîéä îðñîí áîäëîî ÿìàð íýãýí îþóí ä¿ãíýëò õèéõã¿éãýýð á¿ãäèéã äîîø
öóâðóóëàí áè÷íý.
2. Õýðýâ øèíý ñàíàà îðæ èðýõã¿é áîë ò¿ð¿¿÷èéí áè÷ñýíýý õîîðîíä íü õîëáîí çóðíà.
3. Àëü áîëîõ îëîí õîëáîîñ áèé áîëãîõûã õè÷ýýíý.

Áàãöëàõ àðãûã á¿õýëä íü õàìàð÷ ÷àäàõ ñýäâèéã
ñîíãîíî.

7-ð àíãèéí “Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ” á¿ëýã ñýäâèéã ¿çñýíèé ýöýñò ñóðàã÷èä ýçýìøñýí
ìýäëýã, ÷àäâàðàà áàãöëàõ àðãààð íýãòãýõ, ä¿ãíýõ õóâèëáàð ãàðãàõûã îðîëäëîî. Áàãø
ñóäàëñàí á¿ëýã ñýäýâ á¿ðèéí ýöýñò óã àðãûã õýðýãëýñíýýð ñóðàã÷èä ìýäëýãýý ýìõ öýãöòýé
èëýðõèéëýõ àðãà áàðèëä áàãà áàãààð ñóðàëöàõ áîëíî.

17

Êîìïüþòåðò
CD-ä
DVD-ä
E-mail
Digital camer-ò

Ìýäýýëýë õàäãàëàõ
Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ MOVIE MAKER Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ
Çóðàã
Êàäðò ýôôåêò
îðóóëàõ Ìýäýýëýë õóâèðãàõ Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ
Äóó
windows Media Âèäåî
Êàäðààñ êàäðò Çóðàã, äóó, êèíî
Player ãýõ ìýò
øèëæèõ ýôôåêò
Äèæèòàë
êàìåðààñ
Êàäðò áè÷âýð
îðóóëàõ
Çóðàã 1. “Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ” á¿ëýã ñýäâèéí õ¿ðýýíä áàãöëàõ àðãûã õýðýãëýñýí æèøýý

18

ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÍÝÃÆ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

II Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÍÝÃÆ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ
ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É
2.1. “Ìýäýýëýë” àéä òóëãóóðëàí ìýäëýã á¿òýýõ àðãà ç¿é

Áèäíèé ñóðàëöàã÷ õýí áý?

Ýíýõ¿¿ òºñëèéí ýõíèé æèëä 5-6 äóãààð àíãèä òóðøèëò õè÷ýýëèéã ÿâóóëñàí áèëýý. 2 äàõü
æèëèéí õóâüä 7-8 äóãààð àíãèä òóðøèëò õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõààð òºëºâëºñºí áà ñóðàã÷äûí
íàñ, ñýòãýõ¿éí îíöëîãîîñ òîâ÷ àâ÷ ¿çüå.

Ñóðàëöàã÷èä:

• 12-îîñ äýýø íàñíû õ¿¿õäýä òîäîðõîé áà õèéñâýð ñýòãýëãýýíèé öîãö ÷àäàìæ
òºëºâøèíº. (Æ.Ïèàæåãèéí òýíöâýðèéí îíîë)
• ªºðòºº óëàì èòãýëòýé áîëæ, áèåý ÷ºëººòýé àâ÷ ÿâíà.
• 14 íàñíààñàà áîäèò áàéäëûã íàðèéí çàäëàí øèíæèëæ, íýãòãýí ä¿ãíýõ ÷àäâàð
ñóóæ ýõýëíý.
• Òýäíèé ñîíèðõîë øèëýí ñîíãîõ ÷àíàðòàé áîëíî.
• Öàã õóãàöàà áàðèìòëàõäàà òààðóó.
• ßíç á¿ðèéí äóãóéëàí ñåêöýä ÿâàõ äóðòàé áîëæ, õ¿ì¿¿ñèéí äóíä áàéõûã èõ ýðìýëçäýã
áàéíà.
Äýýðõ îíöëîãòîé ñóðàëöàã÷äàä òîõèðîìæòîé ìýäëýã á¿òýýõ àðãà ç¿é ÿìàð áàéæ
áîëîõ òàëààð àâ÷ ¿çüå.

Áèä á¿õýí “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿é” òºñëèéí õ¿ðýýíä ìýäýýëýë
ç¿éí íýãæ õè÷ýýëèéí ÷àíàðûã õýðõýí äýýøë¿¿ëýõ âý? ãýäýãò àíõààðëàà èõýýõýí õàíäóóëæ
áàéãàà þì. Ìýäýýæ ýõëýýä áàãø ººð÷ëºãäºõ ¸ñòîé. Ñóðãàëòûí ÿâöàä “Ìýäëýãýýð ä¿¿ðãýõ”
áóñ “Ìýäëýãèéã á¿òýýõ” îíîëûã áàðèìòëàí, õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ îðîëäëîãî õèéæ
áàéãàà ÷ òýð á¿ð õàíãàëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãààã íóóõ þóí.

Ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâöûí îíîëóóäààñ àâ÷ ¿çüå [1].

• Õóâü õ¿í ìýäëýãýý á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãàà – Òýíöâýðèéí îíîë (Æ.Ïèàæå)
• Îð÷íû íºëººãººð õóâü õ¿í ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãàà – ¯éë àæèëëàãààíû îíîë
(Ë.Ñ.Âûãîäñêèé)
• Ìýäýýëëèéí îð÷èíä õóâü õ¿í ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãàà – Ìýäýýëýë èäýâõòýé
áîëîâñðóóëàõ îíîë (Àíäåðñîí, Æîíñîí)
• Ìýäëýãèéí ãàäààä, äîòîîä òàâèëûí íºëººãººð õóâü õ¿í ìýäëýãýý á¿òýýõ ¿éë
àæèëëàãàà - Ìýäëýãèéí òàâèëûí îíîë (ðåïðåçåíòàöèéí)
Ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâöûã äàðààõ áàéäëààð ñõåì÷èëýí ä¿ðñýëæ áîëîõ þì.

19


Ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâö

Ìýäýýëëèéí Äààëãàâàð
ýõ ¿¿ñâýð
Îðîëò Ãàðàëò
(ñýäâèéí òàíèëöóóëãà) (øèíý ìýäëýã)

Õýëýë-
ö¿¿ëýã

Çóðàã 2. Ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâöûí á¿ä¿¿â÷

Áàãø íü ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâöàä:

• Õè÷ýýëèéã òºëºâëºõ
• Ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ
• Çîõèîí áàéãóóëàõ
• Ñóðàã÷äàä çºâëºõ, ñàíàë ñîëèëöîõ
• Ñóðàã÷äûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, ÷èãë¿¿ëýõ
• Ñóðàã÷äûã ¿íýëýõ ¿¿ðýãòýé îðîëöîíî.

Ñóðàëöàã÷èéí ººðºº ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâö íü ýçýìøèõ¿éí ç¿é òîãòîëä òóëãóóðëàõ áà
ýíý íü áàðèìæààã ÿëãàí òàíèõ, áàðèìæàà ýçýìøèõ, áàðèìæààã õýðýãëýõ, õºãæ¿¿ëýõ
ãýñýí 3 ¿å øàòòàé áàéíà.

1. Ñóðàëöàã÷èä áàðèìæààã ÿëãàí òàíèõ ýõíèé ¿å øàòàíä ìýäýýëëèéí òºðºë,
ò¿¿íèéã ñîíãîõ ýñâýë øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëæ òàâèõ, ò¿¿íèéã óõààð÷ îéëãîõ,
ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ àñóóäëàà øèéäâýðëýõ àðãà, òºëºâëºãºº çîõèîõ, îéëãîñíîî ººðèéí
¿ãýýð òàéëáàðëàõ, òýìäýãëýë õºòëºõ, äàäëàãà àæèë òóðøèëò õèéõ, òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ
ãýõ ìýò ¿éë õèéíý.

2. Áàðèìæààã ýçýìøèõ ¿å øàòàíä ñóðàëöàã÷äàä òóõàéí àãóóëãààð èòãýë ¿íýìøèë
áèé áîëîõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ áà ñóðàã÷ õîîðîíäûí áèå äààñàí õàìòûí àæèëëàãàà
òºëºâøèæ, ìàòåðèàëëàã ¿éëèéí (áè÷èõ, çóðàõ, ÿðèõ, òîîöîîëîõ ãýõ ìýò) õ¿ðýý ºðãºæíº.
Ýíý ¿åä ñýòãýõ¿éí çàäëàí øèíæëýõ (àíàëèç), íýãòãýí ä¿ãíýõ (ñèíòåç) ¿éëäýë õèéãäýíý.
Ò¿¿í÷ëýí ýçýìøñýí ìýäëýãýý òàíèë íºõöºëä õýðýãëýõ ÷àäâàð òºëºâøèæ ýõýëíý.

Ñýòãýõ¿éí äàðààõ ¿éëäë¿¿äèéã ¿çýãäýë þìñûí øèíæ ÷àíàð, õîëáîî õàìààðëûã íýýí
èëð¿¿ëýõ ÿâöàä òºëºâø¿¿ëýõ õýðýãòýé.

- Çàäëàí øèíæëýõ
- Íýãòãýõ
- Õàðüöóóëàõ
- Õèéñâýðëýõ

20


- Òîäðóóëàí àâ÷ ¿çýõ
- Åðºíõèéëºí ä¿ãíýõ
Ýäãýýðýýñ ñýòãýõ¿éí çàäëàí øèíæëýõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ ¿éëäëèéí òàëààð òîâ÷
òàéëáàðëàÿ.

Ñýòãýõ¿éí çàäëàí øèíæëýõ ¿éëäýë

Ñóäàëæ áàéãàà þìñ, ¿çýãäëèéã îþóí ñàíààíäàà ýñâýë áîäèò áàéäàë äýýð ýñâýë
ò¿¿íèé çàãâàð äýýð àæèëëàæ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã îëæ, øèíæ ÷àíàð õîëáîî õàìààðëûã
èëð¿¿ëýõèéã õýëíý.

Èéì çàäëàí øèíæëýõ ¿éëäëèéí ¿ð ä¿íä õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýëëèéí ãîë áà ãîë áèø
õîëáîî õàìààðëûã ÿëãàí òîäðóóëäàã.

Æèøýý íü:

• Êîìïüþòåðèéí òåõíèê õàíãàìæóóäûã æàãñààí áè÷èæ, äàðààõ 5 õýñýãò àíãèëíà
óó. Òåõíèê õàíãàìæóóä íü õîîðîíäîî ÿìàð õàìààðàëòàé áàéãààã ººðèéí ¿ãýýð
òàéëáàðëààðàé.

- Ãàð
- Äýëãýö
Òåõíèê õàíãàìæ
- Äèñê
- Õóëãàíà
Áîëîâñðóóëàëò

- Ïðèíòåð

Õîëáîëòûí
Ìýäýýëýë

Ãàðàëòûí
Îðîëòûí

õàäãàëàõ

-
õèéõ

Ñêàííåð
- Ìîäåì
- Ìèêðîôîí
- Ñàíàõ îé
- Òºâ ïðîöåññîð ãýõ ìýò
Ñýòãýõ¿éí íýãòãýõ ¿éëäýë

Çàäëàí øèíæëýõ ¿éëäëèéí ¿íäñýí äýýð ÿëãàí òîäðóóëñàí õýñýã, ãîë øèíæ ÷àíàð,
õîëáîî õàìààðëûã îþóí ñàíààíäàà íýãòãýæ, þìñ ¿çýãäëèéã íýãäìýë á¿õýë á¿òýí öîãö
áîëãîí àâ÷ ¿çýõèéã õýëíý. Æèøýý:

Êîìïüþòåðèéí àæèëëàõ çàð÷ìûã á¿ä¿¿â÷ýýð ä¿ðñýëæ, ººðèéí ¿ãýýð òàéëáàðëàíà
óó.

Ñóäàëæ áóé àñóóäëûí ýõíèé ºãºãäñºí ç¿éë, àãóóëãà íü òîäîðõîé áèø áàéâàë çàäëàí
øèíæëýõ ¿éëäýë äàâàìãàéëíà.

Õýðýâ ýõýíä ºãºãäñºí ç¿éë¿¿ä õàíãàëòòàé òîäîðõîé áàéâàë áîäîë ñàíàà øóóäõàí
ÿâàãäàæ, íýãòãýõ ¿éë äàâàìãàéëíà.

21


3. Áàðèìæààã õýðýãæ¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ øàòàíä ñóðàëöàã÷äûí ìàòåðèàëëàã ¿éëýýñ
ñýòãýöèéí ¿éë äàâàìãàéëæ, ìýäýýëëèéí àãóóëãûã ñèñòåì÷ëýõ, õóðààíãóé òîâ÷ õýëëýã,
áè÷ëýãò øèëæèõ, àñóóäàëä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ, ýçýìøñýí ìýäëýã ÷àäâàðàà øèíý íºõöºëä
á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýõ ÷àäâàð òºëºâøèíº.

Àñóóäàë øèéäâýðëýõ çàìààð ìýäýýëëèéã
ìýäëýãò õóâèðãàõ àðãàä ñóðàëöóóëàõ íü

Ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí ýðèí çóóíä êîìïüþòåðèéã íèéãìèéí òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðò
òºäèéã¿é õóâü õ¿ì¿¿ñ ºðãºíººð àøèãëàæ áàéãàà áèëýý. ªºðººð õýëáýë êîìïüþòåð, ÌÕÒ-
èéã àøèãëàõã¿éãýýð àëèâàà àæèë, àñóóäëûã õóðäàí øóóðõàé àìæóóëíà, øèéäâýðëýíý ãýæ
òºñººëºõºä áýðõ áîëæýý.

Ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûí õóâüä èõýýõýí îíöëîãòîé. Ó÷èð íü êîìïüþòåðèéí
øèíæëýõ óõààí àñàð õóðäàöòàé õºãæèæ áóé ºíºº ¿åä íýã ë àãóóëãûã, íýã ë
àðãà ç¿éãýýð õ¿ðãýíý ãýäýã áîëîìæã¿é. Èéìä áàãø ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã
ñóðàëöàã÷äûí “ýðýëò, õýðýãöýý”-íä òóëãóóðëàí, “àñóóäëûã øèéäâýðëýõ”
÷àäâàðûã òºëºâø¿¿ëýõ çàìààð çîõèîí áàéãóóëàõ íü èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé áàéõ
áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Áàãø òàíä õè÷ýýëýý àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëàõàä õýðýã áîëîõ áîëîâ óó ãýæ äàðààõ
ìýäýýëëèéã ºã÷ áàéíà. Òà çààâàë óíøààðàé!.

Ñóðàõ áè÷èã íü “òóóæ” óíøèæ áàéãààòàé àäèë áèø þì. Ñóðàã÷ ñóðàõ áè÷èãò áè÷èãäñýí
ìýäýýëëèéã óíøèæ, þó óíøñàíàà îëîí óäàà ýðãýö¿¿ëýí áîäñîíîîð òýäíèé ñóðàëöàõóéí
àðãà áàðèë äýýøëýõýä íýìýð áîëíî. ªºðººð õýëáýë “óíøèõ”-ûí òóëä áèø “óõààð÷, òàíèí
ìýäýõ”-èéí òóëä ñóðàõ áè÷èã ãýõ ìýò ýõ ñóðâàëæòàé àæèëëàõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõ òóõàé
àñóóäàë þì.

Áàãø á¿õýí “Ìýäëýãèéã ººðºº á¿òýýäýã” ãýñýí êîíñòðóêòèâèçìûí îíîëûí òóõàé ìýääýã
áèëýý. Ñóðàã÷äààð óíøñàí ç¿éëýý ýðãýö¿¿ëýí áîäóóëæ, ºìíº ìýääýã áàéñàí ç¿éëòýé òýð
íü õýðõýí íèéöýæ áàéãààã óõààðóóëàõ. Ìºí óíøñàí ìýäýýëëýý àøèãëàí, þóã õýðõýí á¿òýýõ
áîëîìæòîéã áîäîõ íü ç¿éòýé þì. Èéìä äààëãàâàð ºãºõäºº ñóðàõ áè÷ãýýñ õóóëóóëàõ, óíø
ãýõ ìýòýýð õàíääàã áàéäëààñ òàòãàëçàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. Òóðøèëò õè÷ýýëèéí ÿâöàä
èéì ç¿éë íýëýýä àæèãëàãäàæ áàéñàí.

Õ¿í á¿õýí àìüäðàõ ÿâöäàà òºðºë á¿ðèéí àñóóäàëòàé òóëãàð÷, ò¿¿íèéã ÿìàð íýãýí
õýìæýýãýýð øèéäâýðëýäýã. Ñóðàã÷äàä äàðààõ äàñãàëûã àæèëëóóëàõ çàìààð “ìýäýýëýë
ç¿é”-í õè÷ýýëä ºìíº ¿çñýí çàðèì ìýäëýãèéã ñýðãýýí ÿðèëöàæ áîëíî. Òóõàéëáàë:
Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ ã.ì.

22


Õ¿ñíýãò 1. Òóëãàðñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ

Àñóóäàë Áýðõøýýë Øèéäâýðëýõ àðãà çàì
WordPad, Word ãýõ ìýò ïðîãðàìóóä
Òºðñºí ºäðèéí áàÿðûí óðèëãà Äóíä çýðýã
äýýð ýõýý áýëòãýæ, õýâëýõ, ò¿ãýýõ
Èíòåðíýòýýð àÿëäàã áîë òóñãàé
Ãàäààäàä áàéãàà íàéçòàéãàà
Õýö¿¿ ïðîãðàìóóäûã àøèãëàí õÿìä
óòñààð ÿðèõ
çàðäëààð, èõ õóãàöààíä ÿðèõ
Èðýýä¿éä ýçýìøèõ ìýðãýæëèéí Íàéç íºõºä, íîì, èíòåðíýòýýñ õàéõ,
Äóíä çýðýã
òóõàé ìàòåðèàë îëæ ñóäëàõ áîëîâñðóóëàëò õèéõ
Öàã õóãàöààíä íü äààëãàâðûã
Õè÷ýýëýý ¿ð ä¿íòýé äàâòàõ Õÿëáàð
òîãòìîë õèéæ õýâøèõ
ªºðèéí õýðýãöýýíä òîõèðóóëæ,
êîìïüþòåðýý ñîíãîõ. ¯íèéí
Êîìïüþòåð õóäàëäàí àâàõ Õýö¿¿ ñóäàëãàà õèéõ. Ýíý á¿ãäýä
êîìïüþòåðèéí òàëààðõ ºðãºí
ìýäëýã øààðäàãäàíà.

Àñóóäàë øèéäâýðëýõ ¿éë ÿâöûí äàðààõ õýëáýð áàéäàã áà àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà
çàì, ºãºãäñºí íºõöëººñ ýöñèéí çîðèëãîäîî õ¿ðýõ òºëºâëºëò íü îëîí ÿíç áàéäàã.

Çîðèëãîä
ªãºãäñºí àíõíû
øààðäàãäàõ
íºõöºë
íºõöºë
À-ààñ Â-ð¿¿ õ¿ðýõýä áè
À
þó õèéæ ÷àäàõ Â

Çóðàã 3. Àíõíû íºõöëººñ ýöñèéí çîðèëãî õ¿ðòýë àñóóäàë øèéäâýðëýõ ¿éë ÿâö

Øèéäâýðëýõ àñóóäàë áîäèòîéãîîð äýâøèãäýí òîìü¸îëîãäñîí ýñýõ íü

1. Àíõíû íºõöºë áàéäàë íü òîäîðõîé èëýðõèéëýãäñýí
2. Çîðèëãî íü òîäîðõîé èëýðõèéëýãäñýí
3. Àíõíû íºõöëººñ çîðèëãîäîî õ¿ðýõýä òóñëàõ íººö¿¿ä òîäîðõîé èëýðõèéëýãäñýí
4. ªºðèéí “íººö”, òóõàéëáàë ýöñèéí çîðèëãîä õ¿ðýõýä øààðäàãäàõ ìýäëýã, ÷àäâàð,
ýð÷ õ¿÷ ãýñýí äºðâºí õ¿÷èí ç¿éë õàíãàãäàæ áóé ýñýõýýð òîãòîîãääîã áàéíà.

Ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûí õóâüä òóõàéí “íýã” õè÷ýýëýýð ñóðàã÷èä îëæ àâñàí ìýäëýã,
÷àäâàð íü öààøèä àìüäðàëäàà “êîìïüþòåð àøèãëàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ” ñóóðü
áîëæ áàéãààãààðàà èõýýõýí ÷óõàë þì.

Èéìä áàãø íàð çààæ áóé àãóóëãàà “àé”-ä õóâààõ áóñ àéí óÿëäààã õàíãàñàí, ýðýëò
õýðýãöýýã õàíãàõóéö áàéõ íºõöëèéã áîäîëöîí òºëºâëºõ íü ÷óõàë áîëíî.

Öîãö àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü áîëîâñðîëûí ººð÷ëºëòòýé óÿëäààòàé.

23


Æèøýý 1.

Áèä á¿õýí MS WORD ïðîãðàìûã àøèãëàí áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëàõ íýãýí àðãà
çàìòàé òàíèëöàæ áàéãààã óðüä÷èëàí ñàíóóëæ, ñóðàã÷äàä áàðèìò áè÷ãèéí òóõàé çºâ îéëãîëò
ºãºí, ò¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãà çýðãèéã äàâõàð îëãîæ ÿâàõ íü ç¿éòýé þì. ªºðººð õýëáýë
áîäèò àìüäðàëä îëîí òºðëèéí áàðèìòòàé àæèëëàäàã ø¿¿ äýý. Æèøýý íü:

- Óðèëãà, ºðãºìæëºë, äóðñàìæ
- Çàõèäàë,èë çàõèäàë
- Õè÷ýýëèéí õóâààðü
- Íýðèéí õóóäàñ
- Õóàíëè
- Ãýðýý
- Íýõýìæëýõ ãýõ ìýò.

MS WORD ïðîãðàì àøèãëàí øóóä áýëýí çàãâàðóóä äýýð àæèëëàõ áîëîìæòîéã òàíèóëàõ
íü ç¿éòýé.

Æèøýý 2.

Ýíýõ¿¿ æèøýýã “Òîî òîîëëûí ñèñòåì” ñýäâèéã çààõàä ñýäýëæ¿¿ëýõ õýñýãò àøèãëàæ
áîëíî.

ÐÎÌ öèôðèéí æèøýý [I, V, X, L ãýõ ìýò]

Àðàá öèôðèéí æèøýý [1, 5, 10,50 ãýõ ìýò]

Ðîì áà àðàá öèôðýýð ºãºãäñºí àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýæ áîëîõ òóõàé ñîíèðõîëòîé
æèøýýã àâ÷ ¿çüå. Äýýðõ 2 õýëáýðýýð òîîã ä¿ðñëýí áè÷èõ íü ýëáýã òîõèîëääîã ø¿¿ äýý.

Æèøýý íü:

Ãýâ÷ àðàá öèôð¿¿ä íü îëîí øèðõýã òîîã áè÷èõýä, ¿ðæ¿¿ëýõ, õóâààõ áîëîí áóòàðõàé
òîîòîé àæèëëàõàä èë¿¿ õÿëáàð áàéäàã. (Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã çºâëºìæèéí 113 äóãààð
õóóäàñíààñ óíøààðàé).

Ýíýõ¿¿ æèøýýã ñóðàã÷äààð I II III IV V VI VII VIII 1 2 3 4 5 6 7 8

ñàéòàð àæèãëóóëààä, ººðñäèéí IX X XI XII XIII ... 9 10 11 12 13 ...
¿ãýýð òàéëáàðëóóëàõ.
MCMLX XVIII:XXVIII 1968 : 28

MMLXXII 2072
x x
XXVII 27

Çóðàã 4. Ðîì áà Àðàá öèôð¿¿äèéã àøèãëàí òîîöîîëîë
õèéõèéã ä¿ðñëýí õàðóóëñàí íü
24


Æèøýý 3.

Õ¿í á¿ð ºäºð òóòìûí àìüäðàëäàà “ìýäýýëëèéí ñàí”-òàé àæèëëàäàã. Òóõàéëáàë: Ãàð
óòàñ äýýðõ æàãñààëò, óòàñíû äýâòýð, òîìü¸îíû õóðààìæ, òîëü áè÷èã, êîìïüþòåðò õàäãàëñàí
ôàéëóóä ãýõ ìýò. Ýäãýýðýýñ õýðýãöýýò ìýäýýëëýý õàéæ îëîí, àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã. 7-ð
àíãèä Windows Explorer ïðîãðàìûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí çààõäàà ñàíàà àâ÷ áîëîõ þì ãýæ ýíýõ¿¿
æèøýýã àâ÷ ¿çëýý.

Áàãø òà 6-ð àíãèä ñóðàã÷äàä ôàéë áîëîí õàâòàñíû òàëààð îéëãîëò ºãñºí áàéãàà ø¿¿
äýý. Òýãâýë Windows Explorer ïðîãðàì àøèãëàí, ôàéë áîëîí õàâòñûã ýìõ öýãöòýé õàäãàëàõ,
õóóëàõ, çººõ óñòãàõ, õàéëò õèéæ õýðýãöýýò ìýäýýëëýý õóðäàí îëîõ ìýäëýã ÷àäâàðóóäûã
õýðýãöýýíä ñóóðèëàí õÿëáàð àðãààð òàíèóëàõ íü ç¿éòýé þì. ªºðººð õýëáýë ñóðàã÷äàä
äèñêòýé àæèëëàõ ÿâöàä ÿìàð ÿìàð õýðýãöýý ¿¿ñäýã, õýðõýí øèéäâýðëýæ ÷àääàã áîëîõûã
ººðñäººð íü õýë¿¿ëýõ. Ìàãàäã¿é äàðààõ õàðèóëò èðæ áîëîõ þì.

• Ãýðèéí äààëãàâðàà öàõèì õýëáýðýýð ºãºõèéí òóëä äèñêýíä õàäãàëàõ
• Ãàäààäàä áàéãàà àõ ýã÷äýý çóðàã èëãýýõ, õ¿ëýýæ àâàõ, äèñêýíä õàäãàëàõ
• Èíòåðíýòýýñ ìýäýýëýë òàòàæ àâààä, äèñêýíä õàäãàëàõ
• Íàéçààñàà òîãëîîì õóóëæ àâàõ ã.ì

Ýíýõ¿¿ ïðîãðàìûí õýðýãëýýã çààõäàà äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðààðàé. ¯¿íä:
1. Õàâòàñíààñ äèñêýíä, äèñêíýýñ äèñêýíä, äèñêíýýñ õàâòñàíä ôàéëûã õóóëàõàä íºõöºë
ººð÷ëºãäñºíººñ áóñ õóóëàõ àðãà èæèë. (Copy)
2. Ôàéëûã õàéõàä îëîí íºõöºëòýéãººð õàéæ áîëíî. Õýäèé÷èíýý íºõöºë òîäîðõîé
áîëíî, òºäèé÷èíýý õóðäàí îëíî. (Search)
3. Õàâòàñ áîëîí ôàéë ¿¿ñãýõäýý òóõàéí õèéæ áàéãàà ç¿éëèéí óòãûã èëýðõèéëñýí íýð
ºã÷ ñóðàõ. Èõýíõ òîõèîëäîëä õ¿ì¿¿ñ õÿëáàðõàí ñàíàõûí òóëä óòàñíû äóãààð, òºðñºí
îí ñàð ºäºð ºãäãèéã ñàíóóëàõ.
4. Äèñêèéí àøèãëàãäñàí áîëîí ñóë çàéã õýðõýí õàðàõ áîëîìæòîéã òàíèóëàõ. Èíãýñíýýð
öààøèä ôàéëûã õýìæýýãýýð íü øàõàõ îéëãîëòûã ºãºõºä ñóóðü áîëæ ºãíº.

Çóðàã 5. Windows Explorer ïðîãðàìûí öîíõíû á¿òýö

25


Ýíýõ¿¿ ìýäëýãèéã “öîãö”-îîð ýçýìøñýíýýð öààøèä ÿìàð ÷ òºðëèéí öàõèì ýõ ¿¿ñâýð
äýýð áàéãàà ìýäýýëýëòýé àæèëëàõ ÷àäâàðòàé áîëíî.

Æèøýý 4

7 äóãààð àíãèä õ¿ñíýãòýí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ, òîîöîîëîë õèéõ MS Excel ïðîãðàìûí
òàëààðõ ìýäëýã ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõ ÿâöäàà ýíýõ¿¿ æèøýýã àâ÷ õýðýãëýæ áîëîìæòîé.
ßìàð ÷ íºõöºëä ººðò áàéãàà òºðºë á¿ðèéí õýðýãñýë àøèãëàí òîîöîîëîë õèéõ ÷àäâàðûã
ñóðàã÷äàä ýçýìø¿¿ëýõ. ÌÕÒ ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãàà ºíºº ¿åä ãàð óòàñíû õýðýãëýý ºäºð
èðýõ òóòàì ºðãºæèí òýëæ áàéãààã àíõààðàõ íü ç¿éòýé. Ýäãýýð õýðýãñëèéã àøèãëàõàä ÿìàð
èæèë áîëîí ÿëãààòàé òàë áàéãààã ñóðàã÷äààð îëóóëæ, òàéëáàðëóóëàõ.

Çóðàã 6. Òîîöîîëîë õèéõ õýðýãñë¿¿äýýñ

Èæèë òàë ßëãààòàé òàë

Äýýðõ æèøýýí¿¿äýýñ ¿çýõýä àëèâàà íýã íººöèéã (Òîîëëûí ñèñòåì, ïðîãðàì, ãàð óòàñ,
òîîíû ìàøèí ã.ì.) àøèãëàæ àñóóäëûã øèéäâýðëýí, ýçýìøñýí ìýäýýëëýýðýý “ìýäëýã”
õýìýýõ çýâñãèéã á¿òýýæ, äàðàà íü ÿìàð÷ íºõöºëä “õóâèðãàæ” õýðýãëýõ ÷àäâàðûã
ñóðàã÷äàä òºëºâø¿¿ëýõ íü áàãøèéí àðãà ç¿éí ñàëøã¿é õýñýã áàéõ ¸ñòîé õýìýýí ¿çýæ
áîëîõîîð áàéíà.

Àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íººöèéí 5
Áîëîâñðîë
¿íäñýí ç¿éë áàéäàã áàéíà. áà ñóðãàëò

1. Õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýë÷ îþóíû
÷àäàìæ
Á¿òýýë÷
2. Õýðýãñëýë¿¿ä îþóíû
÷àäàìæòàé
3. Õóðèìòëàãäñàí ìýäýýëýë õ¿í Õóðèìò-
Õýðýãñ- ëàãäñàí
4. Áîëîâñðîë áà ñóðãàëò ëýë¿¿ä ìýäýýëýë

5. Õóãàöàà
Çóðàã 7. Àñóóäàë øèéäâýðëýëòèéí ¿íäñýí äºðâºí íººö

26


Àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä äýýðõ ¿íäñýí íººö¿¿ä (çóðàã 7) àøèãëàãääàã áºãººä ýäãýýð
íººö¿¿ä íü àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õàðèëöàí óÿëäààòàéãààð îðîëöäîã. ¯¿íýýñ ãàäíà
“õóãàöàà” íü ¿íäñýí íººöºä îðíî. Õóãàöàà íü äàðààõ 2 õýëáýðòýé áàéäàã. ¯¿íä:

• Àñóóäàë øèéäâýðëýõýýñ ºìíº çàðöóóëñàí õóãàöàà. Ýíý íü åðºíõèé áîëîí òóñãàé
ìýäëýã, ÷àäâàð îëæ àâàõàä, ººðººð õýëáýë îþóí óõààí, áèå áÿëäðûã õºãæ¿¿ëýõýä
çàðöóóëàãääàã áàéíà.
• Òîäîðõîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, ýñâýë òîäîðõîé ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõýä çàðöóóëàãäñàí
õóãàöàà. Ýíý íü õýäõýí ñåêóíä ýñâýë õýäýí æèë ÷ áàéæ áîëíî.

Îð÷èí ¿åä àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õýðýãñëýë¿¿ä íü êîìïüþòåðòýé çàéëøã¿é õîëáîîòîé
áîëæ áàéíà. Êîìïüþòåð íü ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ìàøèí.

Õýðýãëýã÷ Øèéäâýð-
(àñóóäëûí ëýãäñýí
çîðèëò áà áàéõ
øèéäâýðëýã÷) àñóóäëóóä
À Â

Òåõíèê Òåõíèê õàíãàìæ
õàíãàìæ áà ïðîãðàì
Ïðîãðàì õàíãàìæ
õàíãàìæ õºãæ¿¿ëýã÷

Ñ D

Çóðàã 8. Àñóóäëûã øèéäâýðëýõ êîìïüþòåðèéí îð÷èí

Êîìïüþòåðèéí äýìæëýãòýéãýýð àñóóäàë øèéäâýðëýõ ¿éë ÿâö íü àñóóäëûí íºõöºë
áîëîí çîðèëãûã òàíèí ìýäýõýýñ ýõýëíý. (Çóðàã 8-ûí A áà B)

Õ¿ì¿¿ñ (A) àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý êîìïüþòåðèéí ñèñòåìèéã(C) äýìæëýã áîëãîí
àøèãëàäàã. Åðäèéí ¿åä åðºíõèé øèéäèéã ãàðãàõ ¿åä A, B, C –èéí õîîðîíä áîäèò õàðèëöàí
¿éë÷ëýë øààðäàãääàã. Àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä äýìæëýã áîëîí àøèãëàãäàõ ïðîãðàì áîëîí
òåõíèê õàíãàìæèéã õºãæ¿¿ëæ áàéäàã õ¿ì¿¿ñ (D)-ä õàìààðàãäàíà.

Êîìïüþòåðèéã õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàõ ¿åäýý òà òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýë äýýð
àæèëëàæ áàéãàà õýðýã þì.

Àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä “Êîìïüþòåðèéã àøèãëàõ áîëîìæ”-èéã äàðààõ àíãèëàëä
õóâààæ áîëîõ þì.

27

Medeelelzui zuvlumj2

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (18)

More from shulam

More from shulam (20)

Medeelelzui zuvlumj2